MahġRƏ naği qizi çapar kazimli

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
14 
Quliyev  zəngin  yaradıcılığa  malik  ziyalılardan  olmuşdur.  O,  öz 
ədəbi-tənqidi məqalələrində, məruzələrində, çıxışlarında Azərbay-
can sovet ədəbiyyatı və teatrının ideya saflığı, bədii keyfiyyətləri, 
sənətkarlıq  müvəffəqiyyətləri  uğrunda  dönmədən  çalışmışdır. 
Mustafa Quliyev var qüvvəsini, istedadını, bacarığını Azərbaycan 
sovet  ədəbiyyatının  inkişafına  və  yüksəlişinə,  onun  çoxmillətli 
sovet ədəbiyyatı ailəsində layiqli yer tutmasına sərf etmişdir. 
Tələbə Kamran Əliyev tədqiqat işində əsas diqqəti M. Qu-
liyevin  yaradıcılığının  önəmli  tərəflərinə  yönəldir.  Klassik  irsə 
münasibət  problemi,  müasir  nəsr  və  poeziya,  dövrün  dramatur-
giya və teatr məsələləri M. Quliyevi daim düşündürmüş və onları 
özünəməxsus  bir  yol  ilə  həll  etməyə  çalışmışdır.  Diplomçu 
“Klassik irsə münasibət” adlanan hissədə haqlı olaraq göstərir ki, 
M.  Quliyevin  yaşadığı  dövrdə  klassik  irsə  münasibət  problemi 
ədəbiyyatşünaslıq  qarşısında  duran  əsas  problemlərdən  biri  idi. 
M.  Quliyev  elə  bir  dövrdə  fəaliyyət  göstərirdi  ki, bu  dövrdə  M. 
Füzulinin, M. P. Vaqifin, Q Zakirin, M. F. Axundovun, N. Vəzi-
rovun, Ə. Haqverdiyevin, S. Ə. Şirvaninin, M. Hadinin, H. Cavi-
din  yaradıcılığı  yanlış  qiymətləndirilirdi.  M.  Quliyevin  tənqidi 
qeydlərində  doğru  cəhətlər  şübhəsiz  ki,  çox  idi, lakin  yanlış  cə-
hətləri  də  danmaq  olmaz.  Diplomçu  bu  ədəbiyyatşünas-tənqid-
çinin  M.  Füzuli,  İ.  Nəsimi,  M.  V.  Vidadi,  M.  P.  Vaqif,  M.  F. 
Axundov, M. Ə. Sabir, C. Məmmədquluzadə, Ə Haqverdiyev, N. 
Vəzirov və başqaları haqqında söylədiyi müddəalara ayrı-ayrılıq-
da  münasibətini  bildirir.  O,  bu  münasibətlərində  quru  təriflər 
söyləmək  yolu  ilə  getmir,  əksinə  M.  Quliyevin  klassiklərin 
əsərləri  haqqında  söylədiklərini  ədəbi  əsərlərə  tətbiq  edir  və  bu 
meyarla  həm  tənqidçinin  nə  dərəcədə  doğru-dürüst  olduğunu, 
həm də klassiklərin qiymətinin dərəcəsini müəyyənləşdirir. 
M.Quliyevin  ədəbiyyatdakı  istiqamətlər  haqqındakı  müla-
hizələrinə  də  toxunmağı  diplomçu  məqsədəuyğun  hesab  et-
mişdir.  M.  Quliyevin  bir  məqaləsində  deyilir  ki,  “...həyatın 
bütün  bu  deyilən  formalarına  türk  ədəbiyyatı  dörd  mühüm 
axınla,  istiqamətlə  cavab  verir:  liberal,  ziyalı-millətçi,  inqilabi-

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
15 
demokratik  və  başlanğıc  halında  olan  yeni  sovet  ədəbiyyatı”. 
Kамран  Əliyev  bu  cür  səciyyəni  doğru  hesab  etsə  də,  “Ə. 
Haqverdiyev,  C.Məmmədquluzadə,  N.Vəzirov,  A.Şaiq  –  bu 
qrup yazıçılar burjua cəmiyyətinə xidmət edir”-deyən tənqidçiyə 
etirazыны  билдирир  və  tənqidçinin  N.  Vəzirovun  “Müsibəti-
Fəxrəddin”,  C.  Məmmədquluzadənin  “Ölülər”  pyeslərini  dərin-
dən təhlil etmədiyinə görə tənqid edir, əsl həqiqəti üzə çıxarır. 
Diplomçu  bu  tənqidçinin  klassik  irsə  münasibətini  çox 
ardıcıl şəkildə izləmişdir. O, M. Quliyevin klassik irsə münasi-
bətini yalnız Azərbaycan ədəbiyyatı ilə məhdudlaşdırmır, onun 
fransız  materialistləri,  rus  klassikləri  haqqındakı  yazılarındakı 
müəyyən  məqamları  da  təhlilə  cəlb  eтмиш  və  fransız  mate-
rialistləri Didro, Helbetsi, rus klassikləri Belinski, Çernişevski, 
Dobrolyubov,  L.Tolstoy,  Piсarev  haqqında  yazdıqlarının 
ümumi ideya istiqamətlərini meydana çıxarмышдыр.  
Klassik  irs  deyəndə  yalnız  ədəbiyyat  deyil,  incəsənətin 
müxtəlif sahələrinə də nəzər yetirməyi vacib hesab edən diplom-
çu haqlı olaraq göstərir ki, əsrlərdən bəri Şərq xalqlarının, eləcə 
də  azərbaycanlıların qanına, iliyinə işləmiş muğamat bu gün də 
belə öz təsirini itirməmişdir. “Şur”un, “Çahargah”ın, “Rast”ın və 
s.  muğamların  insan  mənəviyyatına  cahanşümul  təsiri,  onların 
geniş  musiqi  diapozonu  yaradan  tar  alətində  çalınması  həm  də 
Avropa xalqlarının nümayəndələrini həyəcana gətirir. 
Kamran  Əliyev  tənqidçinin  incəsənətin  müxtəlif  sahələ-
rinə həsr etdiyi yazılarına da ehtiramla yanaşır, hörmətlə tənqid 
süzgəcindən  keçirir.  O,  M.  Quliyevin  muğamata,  tara  müna-
sibətinin həm müsbət cəhətlərini, həm də yanlış mövqeyini cə-
sarətlə açıb göstərir. 
Ədəbiyyatşünaslıq  fəaliyyətində  M.Quliyev  şeir  vəznlə-
rindən  də  söhbət  açmışdır.  Diplomçunun  araşdırmalarından 
məlum  olur  ki,  M.Quliyev  bu  məsələyə  birtərəfli  yanaşmış, 
“heca” və “əruz” vəznlərini inkar etmək dərəcəsinə qədər gəlib 
çıxmışdır: “Heca qocalmışdır, o, poeziyaya kiçiklik, yekrənglik 
gətirir. O, musiqi və ritmik cəhətdən kasıbdır. Bu ibtidai, sufist 

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
16 
mövqedə  biz  dayanmamalıyıq.  Yeni  mübarizə,  yüksəliş,  inqi-
labi  fırtınalar  poeziyasını  qədim  “əruz”  və  “heca”  çərçivəsinə 
yerləşdirmək  mümkün  deyildir...  Sufist  “əruz”  və  ibtidai  “he-
ca”nı biz rədd etməliyik”. 
Kamran Əliyev tənqidçinin belə nəticəyə gəlməsini “yeni 
mübarizə,  yüksəliş,  inqilabi  fırtınalar”ın  onun  gözünü  tutması 
ilə  əlaqələndirir  və  bunun  düzgün  olmadığını  təkzibedilməz 
faktlarla sübut edir. Bir tədqiqatçı olmaq etibarilə M. Quliyevin 
klassik  irsə  münasibətində  çox  zaman  marksisit  mövqedən 
çıxış etdiyini qeyd edən K. Əliyev onun klassik irsə olan müna-
sibətindəki  bir  sıra  ciddi  yanlışlıqların  səbəblərini  aşağıdakı 
amillərlə bağlayır: “Bu yanlış mülahizələri şəxsən, ancaq onun 
özünə  aid  olduğunu  iddia  etmək  birtərəflilik  və  ədalətsizlik 
olardı. Burada gərək ədəbi mühit, ictimai ziddiyyətlər nəzərdən 
qaçırılmasın.  Çünki  ədəbi  şəxsiyyətlər  dövrün  çərçivəsi  və 
tələbləri daxilində fəaliyyət  göstəririr, bu və  ya digər cəhətdən 
ədəbi hadisələrə təkan verir. Məhz buna görə də M. Quliyevin 
klassik irsə münasibətindəki bəzi yanlış nəticələr, heç şübhəsiz, 
o  zamankı  ədəbi  həyatda  hökm  sürən  vulqar  sosiologiya, 
RPYC və APYC-nın fəaliyyətindəki qüsurlardan irəli gəlirdi”. 
M.Quliyev  müasirlərinin  nəsri  və  poeziyası  haqqında 
ədəbi-tənqidi məqalələr yazır, ədəbi irsə böyük qayğı göstərir, 
onun  faydalı  cəhətlərini  özünəməxsus  tərzdə  təbliğ  edirdi. 
Kамран Əliyev tənqidçinin Süleyman Sani Axundovun, Seyid 
Hüseynin, Cəfər Cabbarlının, Əbülhəsənin, S. Rüstəmin, Mika-
yıl Müşfiqin, Nazim Hikmətin yaradıcılığından bəhs edən mə-
qalələrini  diqqətlə  nəzərdən  keçirir,  tənqidçinin  təhlil  zamanı 
daha  çox  hansı  məziyyətlərə,  hansı  xüsusiyyətlərə  üstünlük 
verdiyini doğru-düzgün müəyyənləşdirir. 
XX əsrin 20-ci və 30-cu illərində mövcud olan dramatur-
giya və teatrın bir çox dolaşıq və mübahisəli məsələlərinin ay-
dınlaşdırılmasında  M.Quliyevin  məqalələrinin  böyük  əhəmiy-
yəti vardır. Bunu nəzərə alan Kamran Əliyev tənqidçinin Cəfər 
Cabbarlı, Hüseyn Cavid  haqqındakı məqalələri üzərində geniş 

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
17 
dayanmağı  məqsədəuyğun  hesab  etmiş,  M.Quliyevin  bu  dra-
maturqların  əsərlərinə  münasibətini  əhatəli  şəkildə,  elmi  ümu-
miləşdirmələrlə təqdim etmişdir. 
M. Quliyev öz zəmanəsinin teatrı haqqında da dəyərli fi-
kirlər  söyləmişdir.  Onun  bir  teatr  tənqıdçisi  kimi  teatr  tənqidi 
qarşısında qoyduğu vəzifələr bu gün də aktual səslənir: 
1.  Kütlənin  teatroya  qarşı  oyanmış  marağından  istifadə 
edərək  biz  geniş  əhali  təbəqələrinin  teatroya  cəlbi  ilə  onların 
taetroya gəlişini çoxaltmalıyıq. 
2.  Səhnədə  qoyulan  tərcümə  və  klassik  pyeslər  geniş  və 
populyar təfsirə möhtacdırlar. 
3.  Orijinal  pyeslər  yoxluğu  üzündən  bəzən  məfkurəcə 
naqis  olan  pyesləri  qoymağa  məcbur  oluruq.  Bu  göstərilən 
pyeslərin mənfi cəhətlərini açmaq və aydınlaşdırmaq lazımdır. 
4. Nəhayət, teatro işini bütünlüklə mütəşəkkil idarə etməli 
və  onun  müsbət  bir  şəkildə  dəyişilməsinə  və  təkamülünə  yar-
dım eдилməlidir. 
Kamran  Əliyev  bütün  bunlara  əsaslanaraq  göstərir  ki, 
Mustafa Quliyev dövrünün istər dramaturgiyası, istərsə də teat-
rı  barədə  danışarkən,  gələcək  həyatı  nəzərdə  tutmuş,  öz  fi-
kirlərinin  nə  qədər  ömür edəcəyi  qayğısına qalmışdır. O çalış-
mışdır  ki,  bütün  yazılarında  ədəbiyyatın  və  bu  fonda  cəmiy-
yətin inkişafına xidmət etsin.  
Beləliklə, cəsarətlə deyə bilərik ki, 38 il bundan əvvəl tə-
ləbə Kamran Əliyev Azərbaycan tənqidi fikir tarixində öz yeri, 
öz  səsi  və  nəfəsi  olan  Mustafa  Quliyev  haqqında  qiymətli  bir 
mənbə  yarada  bilmişdir.  Bu  mənbə  elmi  dəyərinə  görə  tarixin 
bütün dövrlərində öz əhəmiyyətini qoruyub saxlayacaqdır. 
Nəhayət, onu da qeyd etməyi vacib bilirik ki, diplom işin-
də məntiqi ardıcıllığa ciddi fikir verildiyinə görə, Kamran Əli-
yev  irəli  sürdüyü  orijinal  mülahizələri  ilə  oxucunu  öz  ardınca 
aparmağı bacarmışdır. Elə buna görə də tədqiqatçının ilk qələm 
məhsulu  olan  bu  tədqiqatını  onun  elmi  yaradıcılığının  başlan-
ğıc mərhələsi də hesab etmək olar.  

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
18 
ƏDƏBĠ MÜDDƏALARIN ĠġIĞINDA 
APARILAN TƏDQĠQAT 
 
Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixində  XX  əsr  yeni  bir  dövrün 
başlanğıcı  hesab  olunur.  Bu  dövrdə  həyatın  bütün  sahələrində 
olduğu  kimi,  ədəbiyyatşünaslığımızda  da  böyük  bir  dəyişiklik 
əmələ  gəlmiş,  bu  sahənin  mühüm  problemləri  M.  Hadi,  H. 
Cavid, A. Səhhət, A. Şaiq və 
başqaları tərəfindən həll edil-
məyə  çalışılmışdır.  Bu  ro-
mantiklərin bədii yaradıcılıq-
larının  öyrənilməsi  ilə  yana-
şı, onların ədəbi-nəzəri müla-
hizələrini  təhlil  və  şərh  et-
mək  də  müasir  ədəbiyyatşü-
naslığımızın  qarşısında  du-
ran  ən  mühüm  vəzifələrdən 
biri  idi.  Bunu  nəzərə  alan 
Kamran  Əliyev  1985-ci  ildə 
“XX əsr Azərbaycan roman-
tiklərinin ədəbi-nəzəri görüş-
ləri”  adlı  monoqrafiyasını 
çap etdirir. 
Bu 
monoqrafiyada 
Azərbaycan  yazıçı-romantik-
lərindən  M.  Hadinin,  H.  Cavidin,  A.  Səhhətin  və  A.  Şaiqin 
ədəbi  fikirləri,  elmi  mülahizələri  və  ədəbiyyatşünaslıqla  bağlı 
nəzəri  müddəaları  tədqiqat  obyekti  seçilmişdir.  Əsərdə  K. 
Əliyev bu problemə iki cəhətdən yenilik gətirmişdir. Akademik 
Məmməd  Cəfər  Cəfərovun  təbirincə  desək,  müəllif  “  temanı 
faktik material, tədqiqat obyekti predmeti cəhətindən xeyli zən-
ginləşdirmişdir.  O  mənada  ki,  tədqiqata  romantiklərin  əvvəlki 
tədqiqlərdə əhatə edilməyən bir çox yazılarını da cəlb etmişdir. 

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
19 
İkinci  və  daha  mühüm  bir  yenilik  ondan  ibarətdir  ki, 
Kamran  Əliyev  romantiklərin  ədəbi-nəzəri  fikirlərini  onların 
bədii  yaradıcılığı  ilə,  ədəbi  təcrübə  ilə  əlaqədar  bir  şəkildə 
tədqiq  edib,  onların  nəzəri  görüşləri  və  əsərləri  arasındakı 
uyğunluğu müəyyən etməyə xüsusi fikir vermişdir”. 
K.Əliyev  gərgin  zəhmət  sərf  edərək  monoqrafiyada  qar-
şısına  qoyduğu  məqsədə  uğurla  nail  ola  bilmişdir.  Belə  ki,  o, 
əsas  məqsəd  kimi  bu  romantiklərin  ədəbi  görüşlərinin  ideya-
estetik şərhini vermiş və bu görüşlərin qabaqcıl, mütərəqqi ma-
hiyyətini  doğru-düzgün  izah  etmişdir.  Araşdırıcı  bunun  üçün 
aşağıdakı vəzifələri müəyyənləşdirmişdir: 
–  XX  əsr  Azərbaycan  romantiklərinin  ədəbi-estetik  gö-
rüşlərinin səciyyəsini, romantik tənqidin mənbələrini və ümumi 
xarakterini vermək. 
–  Onların  mülahizələrinin  ictimai-siyasi,  fəlsəfi  baxışları 
və  mənsub  olduqları  ədəbi  cərəyanın  estetikası  ilə  nisbətini 
aşkara çıxarmaq. 
– XX əsr Azərbaycan romantiklərinin realist ədəbiyyata, 
realist tənqidə meyllərini, onunla əlaqəsini öyrənmək. 
–  Romantik  tənqidin  məşğul  olduğu  əsas  problemləri, 
malik olduğu ideya xüsusiyyətləri, sənətkarlıq tələbləri, mürtə-
ce fikirlərə qarşı mübarizələrini izah etmək. 
Bu vaxta qədər XX  əsr  Azərbaycan romantiklərinin  ədə-
bi-nəzəri  görüşləri  haqqında  akad.  M.  Cəfər,  prof.  K.  Talıbza-
də, prof. Ə. Mirəhmədov, ədəbiyyatşünas alimlərdən İ. Orucə-
liyev  və  S.  Musayev  bəhs  etmişlər.  Kамран  Əliyev  monoqra-
fiyada  bu  alimlərin  romantiklər  barədəki  mülahizələrini  hər-
tərəfli  şəkildə  təhlilə  cəlb  edir  və  onların  elmi  dəyərini  üzə 
çıxarır.  Yeri  gəldikcə  mövzu  ilə  bağlı  unudulmuş,  diqqətdən 
kənarda  qalmış  məsələlərə  də  münasibətini  bildirir,  tənqid 
etməyi də unutmur. Tədqiqatdan aydın olur ki, heç bir alim XX 
əsr  Azərbaycan  romantiklərinin  ədəbi-nəzəri  görüşləri  barə-
sində  ayrıca  elmi  əsər  yazmağı  öz  qarşısına  məqsəd  qoyma-
mışdır. Yuxarıda adlarını sadaladığımız ədəbiyyatşünaslarımız 

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
20 
tərəfindən  mövzunun  işlənməsi  zəruriliyi  diqqət  mərkəzində 
olmasına  baxmayaraq,  indiyədək  yenə  də  bu  haqda  müstəqil 
tədqiqat əsəri yazılmamışdır. 
K.Əliyev doğru olaraq yazır ki, Azərbaycan sovet ədəbiy-
yatşünaslığında ayrı-ayrı yazıçıların ədəbi-tənqidi görüşləri ba-
rəsində namizədlik dissertasiyaları yazılmışsa da, bunu XX əsr 
Azərbaycan  romantiklərinə  şamil  etmək  olmaz.  O  da  inkaro-
lunmaz  faktdır  ki,  eyni  cərəyana  mənsub  bir  qrup  yazıçının 
ədəbi-nəzəri  görüşləri  Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığında  küll 
halında  tədqiq  olunmadığından  bu  iş  sözün  həqiqi  mənasında 
tamamilə yenidir.  
Monoqrafiyada XX əsr Azərbaycan romantiklərinin ədəbi 
görüşlərindəki  mühüm  fakt  göstəriciləri  müqayisə  edilmiş, 
sənətkarların fərdi mülahizələri meydana çıxarılmış və XX əsr 
Azərbaycan  romantizmi  üçün  bunların  səciyyəviliyi  ilk  dəfə 
müəyyənləşdirilmişdir. 
XX  əsr  Azərbaycan  romantizm  nəzəriyyəsində  sənətdə 
həqiqət axtarıcılığı, folklora münasibət, dil və mətbuat haqqın-
da,  sənətkarın  burjua  cəmiyyətində  rolu  və  mövqeyi,  yara-
dıcılıq  azadlığı  konsepsiyası  və  romantik  tənqidiн  janrları  ilk 
dəfədir  ki,  tədqiqat  obyekti  seçilmiş  və  toplu  halında  öyrə-
nilmişdir. 
Alim onu da göstərir ki, tədqiq olunan sənətkarların ədə-
bi-estetik  görüşlərinin  formalaşması,  yeni  ədəbiyyat  uğrunda 
mübarizələri və habelə romantizmin bəzi nəzəri-estetik prinsip-
ləri,  ədəbiyyatın  həyatala  əlaqəsi,  ədəbiyyatın  ideyalılığı,  bur-
jua cəmiyyətində sənətkarın taleyi, sənətkarın vətəndaşlıq bor-
cu  kimi  məsələlər  ədəbiyyatşünaslığımızda  müxtəlif  münasi-
bətlərlə izah olunsa da, geniş və hərtərəfli təhlil olunmağından 
biz  bu  məsələləri  ilk  dəfə  olaraq  problem  səviyyəsində  həll 
etməyə çalışmışıq. 
XX  əsr  Azərbaycan  romantikləri  M.  Hadi,  H.  Cavid,  A. 
Səhhət  və  A. Şaiqin  ədəbi  nəzəri  mülahizələri  həm  bədii  əsər-
lərində,  həm  də  ayrı-ayrı  məqalələrində  əks  olunmuşdur.  On-

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
21 
ların bədii nümunələrdə dedikləri ədəbi fikirlər məqalələrdə de-
yilənlərdən heç də  az əhəmiyyət kəsb etmir. Bəlkə də, XX  əsr 
Azərbaycan romantizm nəzəriyyəsi üçün xarakterik cəhətlərdən 
biri  bədii  problemlərin  bədii  formada  həll  edilməsidir.  K. 
Əliyev  məsələnin  bu  tərəfinə  xüsusi  hal  kimi  baxmış,  araş-
dırmanı bu istiqamətdə aparmağı vacib hesab etmişdir. 
M. Hadinin, H. Cavidin, A. Səhhətin və A. Şaiqin öz ədə-
bi  mülahizələrini  şeir  dili  ilə  verdiyini  göstərən  alim  bu  mü-
lahizələrin təkcə ayrı-ayrı şeirlərdə deyil, bəzən şeirin müəyyən 
bir  misrasında  da  öz  əksini  tapdığını  və  belə  misraların  isə 
təsadüfi olmadığını qeyd edir. 
Tədqiqatçı  XX  əsr  romantiklərindən  olan  M.  Hadinin 
“Qələm”,  “Qələm  nə  söyləyir”,  “Şair,  hücreyi-işтiğalı  və 
düşüncələri”, H. Cavidin “Nəcmi-keysudar “, “İbtilayi-qəram“, 
“Şeir  məftunu”,  A.  Səhhətin  “Şair,  Şeir  pərisi  və  Şəhərli”, 
“Şərarə”,  “Şair”,  “Sabir,  ey  şairi-dühapərvər”,  A.  Şaiqin  “Sa-
bir”, “Bu da bir şeri-faniyi digəran”, “Böyük xadim” və s. şeir-
lərini  bu  qəbildən  sayır  və  romantiklərin  ədəbi  nümunələrini 
tədqiqata  daha  geniş  arenada  cəlb  edir,  onların  açıq,  aydın  və 
sərrast  mülahizələrini  təhlil  edir.  M.  Hadinin  “Məmməd  Səid 
Ordubadi  cənablarına  açıq  məktub”,  “Xurafat  içində  həqiqət”, 
“Qəzetlərimiz,  mühərrirlərimiz”,  “Osmanlı  mətbuatından  par-
laqlıq”, “Seyid Əzim və asarı”, “Abbas Səhhətin üfuli-əbədisi “ 
və.  s;  H.  Cavidin  “Müharibə  və  ədəbiyyat”,  “Bir-iki  söz”, 
“Cavablara  cavab  yaxud  ikinci  və  son  rica”,  “  Mirzə  Abdulla 
Məhəmmədzadə, A. Sur yaxud Abdulla Tofiq” və .i a; A. Səh-
hətin  “Təzə  şeir  necə  olmalıdır”,  “Sabir”,  “Sabirin  tərcümеyi-
halı “ və.s; A. Şaiqin “Dilimiz və ədəbiyyatımız” , “Üdəba və 
şairlərimizin  halı”,  “Abbas  Səhhət”,  “Hacı  Seyid  Əzim 
Şirvani”  ,  “Mirzə  Ələkbər  Sabirin  tərcümeyi-halı  “  və  habelə 
20-ci illərdə yazdığı bir çox məqalələr tədqiqat üçün alimə çox 
zəngin material vermişdir. 
Prof.  Ş.  Qurbanov  monoqrafiyanı  təhlil  edərkən  alimin 
elmi axtarışlarının mühüm cəhətlərinə diqqət yetirərək yazır ki, 

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
22 
ictimai-siyasi  mübarizələr,  inqilablar  dövrü  hesab  olunan  XX 
əsrin  oyanma  prosesində  boğucu  mühitdən  xilas  üçün  mütə-
rəqqi  Azərbaycan  romantiklərinin  mövqeyini  aydınlaşdıran 
müəllif  belə  bir  doğru  fikrdədir  ki,  onları  başqa  xalqların  eyni 
yaradıcılıq  üsulundan  fərqləndirən  aşkar  cəhətlər  vardır.  Bir 
çox xalqların ədəbiyyatında, xüsusən fransız, alman, ingilis və 
rus  romantizmi  realizmin  yaranmasına  xidmət  etdiyi  və  bir 
növ,  öz  yerini  yeni  yaradıcılıq  metoduna  verdiyi  halda,  bizdə 
romаntizm  bir cərəyan kimi meydana  gələndə realizm  az qala 
bir əsrlik yaradıcılıq təcrübəsinə malik idi. Odur ki, tədqiq olu-
nan  dövrdə  Azərbaycan  romantizmi  tənqidi  reaılizmlə  müvazi 
inkişaf etmiş, ona xüsusi rəğbət və meyl göstərmişdir. Təsadüfi 
deyildir  ki,  bizim  romantiklərin  bəzilərində  açıq-aşkar  üslub 
ikiliyi mövcud idi. Bununla da romantizm və realizm bir-birinə 
qaynayıb qarışmış, çox vaxt biri digərini əvəz etmişdir. Bu da 
müəllifin  doğru  olaraq  dediyi  kimi,  milli  özünəməxsusluqdan 
və  dövrün  sənətkar  qarşısına  qoyduğu  vətəndaşlıq  vəzifələrini 
dərindən dərk etmək və onun məsuliyyətini daşımaq meylindən 
irəli gəlirdi.  
Monoqrafiyada  əldə  olunan  nəticələr  də  bir  çox  cəhətdən 
həddən  artıq  maraqlı  və  faydalıdır.  Müəllif  göstərir  ki,  XX  əsr 
Azərbaycan romantiklərinin ədəbi-estetik görüşlərinin formalaş-
ması  klassik  Azərbaycan  Şərq  fəlsəfəsi  və  ədəbi-bədii  fikri, 
həmçinin  Avropa,  rus  romantizmi  ilə  bağlı  olmuşdur.  Bu  bağ-
lılıq  onu  sübut  edir  ki,  ideyalar  sistemi  çox  zəngin  olan  Azər-
baycan  romantizmi  ilə  birgə  bu  romantizmin  nəzəriyyəsi  də 
ümumdünya romantik nəzəri fikrinin hissələrindən biridir. Həm-
çinin  XX  əsr  Azərbaycan  romantiklərinin  Şərq  və  milli  ədə-
biyyatlarla  əlaqədar  söylədikləri  mülahizələri  onların  ədəbi 
görüşlərindəki  spesifikliyi  meydana  çıxararaq  romantik  nəzəri 
fikiriн, romantik tənqidin milli müəyyənliyini qoruyub saxlayır. 
   Monoqrafiyadakı  digər  elmi  nəticələrdən  biri  də  tam 
dolğundur. Müəllif müəyyənləşdirir ki, XX əsr Azərbaycan ro-
mantiklərinin  ədəbi-nəzəri  görüşləri  əksər  hallarda  romantiz-

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
23 
min estetik tələblərinə uyğun gəlmiş və müvafiq şəkildə inkişaf 
etmişdir.  Onlar  elmi  fikirlərini  bədii  təcrübədəki  nailiyyətləri 
əsasında söyləmiş və özlərini bir daha romantik sənətkar kimi 
təsdiq  etmişlər.  Bütün  yaradıcılıqları  boyu  romantik  metodla 
yazan  M.  Hadi  və  H.  Caviddən  fərqli  olaraq  realizmə  gəlib 
çıxan A. Səhhət və A. Şaiq nəzəri görüşlərində də bu istiqaməti 
müdafiə  etmiş,  hətta  öz  məqalələrində  romantizm  və  realizm 
əlaqələrinin öyrənilməsi mərhələsinin başlanğıcını qoymuşlar. 
Nəticələr  bunlarla  bitmir.  Müəllif  oxucunun  diqqətinə 
onu  da  çatdırır  ki,  XX  əsr  Azərbaycan  romantizminin  poetika 
məsələləri  ilk  dəfə  olaraq  bu  monoqrafiyada  tədqiq  olunur. 
Tədqiqat  prosesində  aydınlaşır  ki,  bu  araşdırma  romantiklərin 
ədəbi  müddəalarının  işığında  aparılmışdır.  Əlbəttə,  müəllif 
düzgün  mövqe  tutmuşdur.  Əks  təqdirdə  romantizmin  estetik 
tələbləri unudular və yanlış mülahizələr meydana çıxa bilərdi. 
Monoqrafiyada  romantiklərin  sənətkar  taleyi  və  yaradı-
cılıq  azadlığı  haqqında  olan  mülahizələr  də  oxucuda  geniş  tə-
səvvür yaradır. Müəllif aydınlaşdırır ki, bu məsələlər bilavasitə 
burjua  cəmiyyəti  ilə  sənətkar  arasında  olan  təzadın  qabarıq 
şəkildə  meydana  çıxarılması  üçün  lazım  olan  cəhətlərdəndir. 
XX  əsr  Azərbaycan  romantiklərinin  bu  barədəki  mülahizələri 
onların öz tərcümeyi-halları , öz yaradıcılıqları ilə sıx bağlıdır. 
Kamran  Əliyev  tədqiqat  prosesində  mümkün  olan  çox-
saylı elmi ədəbiyyatı kifayət qədər saf-çürük etmiş, fikirlərinin 
isbatı  üçün  onlardan  lazımi  şəkildə  istifadə  edə  bilmişdir. 
Müəllifin  bu  kitabının  çapının  üstündən  27  ildən  artıq  vaxt 
keçir. Bu zaman ərzində alimin bu əsəri ədəbiyyatşünaslarımız 
üçün faydalı olmuş və faydalı olaraq qalacaqdır. 
 
 

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
24 
ALĠM DÜġÜNCƏSĠNĠN ĠTĠLĠYĠ 
 
İstedadlı tənqidçi, ədəbiyyatşünas alim Kamran Əliyevin 
atası İmran Salah oğlunun əziz xatirəsinə ithaf etdiyi “Hüseyn 
Cavidin şəxsiyyəti və poetikası” kitabı 1997-ci ildə işıq çapdan 
çıxıb. Zəngin bədii faktlar və ensiklopedik məlumatlar, araşdır-
malar 
üzərində 
qurulan, 
müəllifin  aydın,  səlis,  elmi 
arqumentləri ilə oxucunu dü-
şündürən bu kitabının da mə-
ziyyətləri  əvəzsizdir.  Mono-
qrafiya 4 bölmədən ibarətdir. 
Bu bölmələrin hər birinin el-
mi  əsasа  малик,  ardıcıl,  ori-
jinal nümunələri oxucuda ge-
niş  və  əhatəli  təsəvvür  ya-
radır. Başqa sözlə, əsər güclü 
ədəbi  faktlar  üzərində  qurul-
duğundan elmi təhlil və şərh-
lərə daha çox üstünlük veril-
diyindən  o,  intellektual  sə-
viyyəyə  malik  bir  alim  qə-
ləminin məhsulu kmi diqqəti çəkir. Alimin qələm dostu Alxan 
Bayramoğlu  da  düzgün  olaraq  göstərir  ki,  “Hüseyn  Cavidin 
şəxsiyyəti  və  poetikası”  kitabı  H.  Cavidin  sənət  xəzinəsindən 
tədqiqatçı  diqqəti  ilə  seçilən  məziyyətlər  toplusunu  xatırladır. 
Bu  məziyyətlərin  biri  Cavid  şəxsiyyətinin  bütövlüyünü,  saf-
lığını  və  müdrikliyini  özündə  əks  etdirən,  digəri  həmin  vəh-
dətdən  yaranan  sənətkar  böyüklüyünün  sirlərini  bizə  göstər-
məyə,  açmağa  çalışır.  K.Əliyev  birinci  növbədə  Cavidin  bir 
sənətkar kimi  əzəmət  və  möhtəşəmliyinin  sirlərini  araşdıraraq, 
belə  qənaətə  gəlir  ki,  onun  şəxsiyyəti  ilə  yaradıcılığı  həmişə 
vəhdətdə olmuşdur. 

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
25 
Kitabın ən maraqla oxunan bölmələrindən birincisi “Şəx-
siyyətin  bütövlüyü”  adlanır.  Bu  bölmədə  toplanmış  məqa-
lələrdə  H.  Cavid  şəxsiyyətinin  və  yaradıcılığının  bütövlüyü 
təhlil edilir, dahi şair və dramaturqun  yaradıcılıq təkamülü, bir 
sənətkar kimi hansı mərhələlərdən keçdiyi göstərilir. Şübhəsiz, 
Cavid  haqqında  çox  yazılmışdır  və  yazılanlar  heç  də  bu 
görkəmli söz ustadının bütün xidmətlərini ifadə etmir. Kamran 
Əliyevin Cavid haqqında dediyi ən ümumi və dəyərli fikirlərin 
hər  biri  qiymətlidir.  Bunlardan  birinə  diqqət  yetirək:  “Hüseyn 
Cavidin  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixində  yerini  və  mövqeyini 
müəyyənləşdirənlər  birinci  növbədə  onun  mənzum  dram 
yaratmaq  fəaliyyətindən  bəhs  edirlər.  Doğrudan  da,  belə  bir 
ədəbi  faktdan  qaçmaq  mümkün  olmadığı  kimi,  başqa  bir  incə 
mətləbi  də  unutmaq  olmaz.  Unutmaq  olmaz  ki,  Hüseyn 
Cavidin  xidməti  onun  adının  sadəcə  olaraq  “mənzum  dram” 
istilahı  ilə  yanaşı  çəkilməsində  deyildir.  Bu  böyük  sənətkarı 
şöhrətləndirən  söz,  əsərlərindəki  mövzu  və  ideya,  mətləb  və 
qayə,  obrazlar  və  bədii  mühit  elə  səviyyəyə  qaldırılmışdır  ki, 
artıq  H.  Cavidin  ayrıca,  xüsusi  dramaturgiya  yolundan  danış-
mağa xeyli dərəcədə imkan yaranmışdır”. 
Monoqrafiyaйа  “Romantik  dramaturgiya”  başlığı  altında 
daxil  edilmiş  “Hüseyn  Cavid  və  xalq  dramı”,  “Hüseyn  Cavid  
dramaturgiyasında  romantik  qəhrəman”,  “Məhəbbətdir  ən 
böyük  din”,  “Ağac,  dəniz  və  insan”,  “Romantik  dramaturgiya 
və  bədii  tərcümə”,  “Romantik  teatrın  addımları”  адлы  mə-
qalələr  də  güclü  məntiqi  xarakter  daşıyır  və  K.  Əliyevin  Ca-
vidşünaslıqdakı əvəzsiz xidmətlərini əks etdirir. 
Elmi  fəaliyyətə  başladığı  vaxtlardan  K.  Əliyevi  demək 
olar  ki,  H.  Cavidlə  bağlı  bütün  məsələlər  düşündürmüşdür. 
Odur ki, kitaba “H. Cavid dramaturgiyasında məkan”, “H. Ca-
vid və bədii zaman” məqalələrinin salınması oxucunu tam razı 
salır. Alim, H. Cavid  yaradıcılığındakı hadisələrin baş verdiyi 
yerləri, məkanları və zamanları müqayisə edir və hər biri üçün 
xas olan ümumi cizgiləri aşkara çıxarır.