0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(cortex renalis) qizg'ish rangda ko'rinadi. U buyrakning tashqi qavatini hosil qilib qolmay, mag'iz qismi orasiga botib kirib buyrak ustunlarini (columna renalis) ham hosil qiladi. Buyrakning po'stloq qismi bir-biri bilan almashadigan yorug' va qoramtir qismlardan iborat. Yorug' qismi konus shaklida bo'lib, mag'iz qismidan po'stloqqa o'tayotgan nur ko'rinishidagi nurli qismni
hosil qiluvchi buyrakning to'g'ri naychalari va yig'uvchi naychalaming boshlang'ich qismlaridan iborat. Qoramtir qismida esa buyrak tanachalari va buralma naychalar joylashib o'ralgan qism (pars convoluta) deb ataladi. Buyrakning mag'iz qismi (medulla renalis) 10 — 15 ta buyrak piramidalaridan (pyramides renalis) iborat. Har bir piramidaning asosi
po'stloq moddaga, uchi buyrak so'rg'ichini
hosil qilib, buyrak bo'shlig'iga qaragan. Piramida nefronning to'g'ri va yig'uvchi naychalaridan iborat bo'lib, ular o'zaro qo'shilib buyrak so'rg'ichi sohasida 15—20 ta qisqa so'ig'ich naychalarini (ductuli papillares) hosil qiladi. Ular buyrak so'rg'ichi sohasi yuzasiga so'ig'ichsimon teshiklar
bo'Ub ochiladi. Bu teshiklar hisobiga buyrak so'igichi uchi g'alvirsimon ko'rinishga ega bo'lib, g'alvirsimon maydoncha (area cribrosa) deyiladi. Buyrak tuzilishi va qon tomirlarining taiqalishiga qarab 2—3 ta buyrak bo'lagjni o'z ichiga oladigan beshta: yuqori segment (segmentum superius), oldingi yuzaning yuqori segmenti 78-rasm. Buyrakning frontal k esm asi. 1- c o r te x re n is; 2-medduIla; 3-рарШае renales; 4-colunma renalis; 5-asis pyr- am id is; 6 -a re a c rib ro sa ; 7-calyces renales m inores; 8-pars radiata; 9-pais convo lu ta ; 1 0 -c a p su la fib ro sa; 11-ureter; 12-calyx renalis ma jor; 13-pelvis renalis; 14-v. re nalis; 15-a. renalis.
(segmentum anterius superius), oldingi yuzaning pastki segment! (segmentum anterius inferius), pastki segment (segmentum inferius) va orqa yuzadagi segmentlarga
bo'linadi. Buyrak bo'lagi
buyrak ustunida yotgan bo‘laklararo arteriya va vena bilan chegaralangan buyrak piramidasi va unga yondosh po‘stloq moddasidan iborat. Har bir buyrak bo‘lagi po'stloq qismida 600 ga yaqin po'stloq bo'lakchasini (lobulus corticalis) o 'z
ichiga oladi. Po'stloq bo'lakchasi ikkita bo'lakchalararo arteriya va vena bilan chegaralangan bitta nurli va o'ralgan qismlami o'z ichiga oladi. Buyrakning tarkibiy-vazifaviy birligi nefrondir (nephron). H ar bir buyrakda 1 m ln ga yaqin nefron bor. N efron tarkibiga buyrak tanachasining kapillar koptokchasini
o'ragan ikki qavat devorli, qadahsimon shakldagi koptokcha kapsulasi yoki Shumlyanskiy-Boumen kapsulasi (capsula glomerulli) (79-rasm) kiradi. Kapsulaning ochiq tomonidan ichiga olib keluvchi koptokcha arteriolasi (arteriola glomerularis afferens) kirib
kapillar koptokchani (glomerulus) hosil
qiladi. K optokchadan diam etri olib keluvchi arterioladan kichik bo'lgan olib ketuvchi koptokcha arteriolasi
chiqadi. Bu arteriola chiqqandan so'ng buyrak naychalarining atrofida tarmoqlanadi. Kapsula bo'shlig'i birlamchi buralma naychalarga (tubuli renalis contorti) davom etadi (80-rasm). Naycha piramidaga kirib to'g'ri naychaga
aylanadi. U qovuzloq hosil qilib (Genie q o v u zlo g 'i) p o 's tlo q q a q a y ta d i va , . . . . . , ikkilamchi buralma naycha nomini oladi.
. ,. , , . t ,
. . , terlobularis; 2 -vkafferens; 3-vas.
effer- Nefronm distal qismi qo shuvchl naycha (tubuli conjunctivis) deb atalib, yig'uvchi naychaga
1-a.interlobularis; 2-v.afferens; 3-v.effe- rens; 4-kapsula b o ‘shlig‘i; 5-birlamchi buralma naycha; 6-rete capillare glomer- ulare. ens; 4-buyrak tanachasi; 5-buyrak kop- tokchasi; 6-birlamchi buralma naycha; 7- to 'g 'ri nayni tushuvchi qismi; 8-genli quyjladi. N efro n b o r b o 'y ig a unga qovuzlog l, 9-to g n nayni ко tariluvchi ^ e [ a y 0 t g a n v a y o n j d a turgan qon tomirlar qismi; 10-ikkilamchi buralma naycha; 11- qo'shuvchi naycha; 12-yig‘uvchi nay. bilan o'ralgan. Bitta nefron naychasining
uzunligi 20—50 mm. Ikkala buyrakdagi barcha nefronlaming umumiy uzunligi 100 km ga yaqindir. Nefronning 80% ga yaqini po'stloq qavatda joylashgan. 20 % i nefronning koptokchasi mag'iz moddaga yondosh bo'lib, ularning to 'g 'ri naychalari va qovuzlog'i mag'iz m oddada joylashadi. Bulami yukstamedullar nefronlar deb ataladi. Har bir buyrak piramidasining uchidagi buyrak so'rg'ichi buyrakning kichik kosachasi (calyx renalis minor) bilan o'ralgan. Ulaming soni 8-9 ta. Kichik kosachalaming 2—3 tasi o'zaro qo'shilib, katta kosachani
hosil qiladi. Katta kosachalar joylashishiga qarab yuqori, o'rta va pastkilarga
bo'linadi. Ulaming o'zaro qo'shilishidan buyrak jom i
hosil bo'ladi. Buyrak jomining shakli ampula, shoxlangan va aralash ko'rinishlarda bo'ladi. Buyrak jomi torayib, siydik yo'liga o'tib ketadi. Kichik, katta kosachalar va buyrak jomining devori shilliq, mushak va tashqi adventitsial qavatlardan iborat. Kichik kosachalar devorida ulaming gumbazi sohasida (boshlanish qismida) silliq mushak tolalari halqasimon qavat—gumbazning siquvchisini hosil qiladi. Kichik kosachalaming shu qismiga nerv tolalari, qon va limfa tomirlari yaqin yotadi. Ulaming hammasi birgalikda buyrakning fomikal apparatini hosil qiladi. Bu apparat buyrak naychalaridan kichik kosachalaiga chiqayotgan siydik miqdorini boshqarib, siydikni orqaga oqishiga qarshilik ko'rsatadi. Buyrak tashqi tomondan uch qavat parda: fibroz, yog' moddadan iborat va biriktiruvchi to'qimali parda bilan o'ralgan. Fibroz parda
buyrak to'qimasidan oson ajraydi. Fibroz parda ustidan yaxshi rivojlangan yog' moddadan iborat parda
qoplagan bo'lib, buyrak darvozasi orqali uning bo'shlig'iga kiradi. Bu parda buyrakning orqa tomonida yaxshi rivojlangan bo'lib, o'ziga xos yog' yostiqcha-buyrak orqa yog' tanasini
hosil qiladi. Yog' moddadan iborat pardani ustidan qoplagan buyrak fassiyasi
qorinning orqa devoridagi mushak fassiyasining davomi hisoblanadi. U buyrakning tashqi chekkasida ikki varaqqa ajralib buyrakni oldingi va orqa tamonidan o'rab oladi. Bu varaqlar buyrakning ichki qirrasida o'zaro birikmaydi. Fassiyaning oldingi varag'i buyrak qon tomirlarini, qorin aortasi va pastki kovak venani old tomondan qoplab, qarama-qarshi tomondagi shunday fassiya bilan qo'shiladi. Buyrak fassiyasining orqa varag'i o'ng va chap tomonda umurtqa pog'onasining yon tomonlariga birikadi. Buyrak fassiyasining oldingi va orqa varaqlari buyrakning yuqori uchi sohasida o'zaro qo'shiladi, pastki uchida esa birikmaydi. Buyrak fassiyasi yog' kapsulani teshib o'tuvchi biriktiruvchi to'qim a tolalari vositasida buyrakning fibroz kapsulasiga birikadi. Buyrakning qon tomirlari. Buyrak qon tomirlaridan sutka davomida 1500- 1800 litr qon o'tadi. Buyrak arteriyasi buyrak darvozasida oldingi va orqa tarmoqqa bo'linadi. Oldingi tarmoq buyrak jomini oldidan o'tib, to'rtta segment: yuqori segmentga
olgingi yuzaning yuqori segmentiga (a.segmenti anterioris superioris), oldingi yuzaning pastki segmentiga (a.segmenti anterioris inferioris), pastki segment (a.segmenti inferioris) arteriyasiga bo'linadi. Orqa tarmoq buyrak jomining orqasidan orqa segmentga a.segmenti posterioris bo'lib tarqaladi. Segment arteriyalari yonma-yon piramidalar o'rtasida joylashgan bo'laklararo arteriyalarga
bo'linadi. Po'stloq va mag'iz qavatlar chegarasida bo'laklararo arteriyalar piramidalar asosining ustida yotgan ravoqsimon arteriyalarga
bo'linadi. Ravoqsimon arteriyalardan po'stloq moddasiga ko'p sonli bo'lakchalararo arteriyalar
chiqadi. Bo'lakchalararo arteriyalardan chiqqan olib keluvchi arteriola
kapillarlaiga bo'linib, qon tomir kapillarlaridan iborat koptokchani (glome rulus) hosil qiladi. Koptokchadan diametri olib keluvchi arterioladan kichik bo'lgan olib ketuvchi arteriola
chiqadi. Koptokchadan chiqqanidan keyin olib ketuvchi koptokcha arteriolasi kapillarlaiga bo'linib, buyrak naychalarini o'raydi va ulardan vena kapillarlari hosil bo'ladi. Olib ketuvchi arteriolaning o'lcham i kichik bo'lgani uchun koptokcha kapillarlarida bosim oshishi natijasida qondan suyuqlik ajralib Shumlyanskiy- Boumen kapsulasiga o'tadi va unda bir sutkada (150—180 litr) birlamchi siydik hosil bo'ladi. Buyrak koptokchasida arteriolani kapillaiga bo'linib undan arteriola hosil bo'lishini buyrakning ajoyib qon tomir to'ri
deb
ataladi. Shumlyanskiy-Boumen kapsulasida hosil bo'lgan birlamchi siydik nefron naychalaridan o'tganida undagi suyuqlik naychalar devoridagi vena kapillarlariga qayta so'riladi va qo'shuvchi naychada (1 -2 litr) ikkilamchi siydik hosil bo'ladi. Buyrakning mag'iz moddasida ravoqsimon va bo'laklararo arteriyalardan to'g'ri arteriolalar
chiqib, buyrak piramidasini qon bilan ta’minlaydi. Po'stloq moddaning kapillar to'ridan hosil bo'lgan venullalar o'zaro qo'shilib, bo'lakchalararo venalami (w.interlobullares) hosil qiladi. Ularning qo'shilishidan hosil bo'lgan ravoqsimon venalar
bo'laklararo venalarga (w . interiabares) o'tib ketadi. Ular esa buyrak bo'shlig'da o'zaro qo'shilib, buyrak venasini hosil qiluychi yirik venalarga aylanadi. O bzor
rentgenogrammada buyrak soyasining quyuqligi atrofdagi to'qimalamikiga o'xshaydi, ammo uni o'ragan yog' pardasi rentgenogrammada buyrak atrofida uning chegarasini aniqlovchi yorug' hoshiyani hosil qiladi. Yosh bolalarda yog' pardasi yupqa bo'lgani uchun ularda buyrakni aniqlash qiyinroq. Buyrakning medial chegarasi bel yonbosh mushagiga yaqin bo'lib, uning chekkasiga parallel yo'naladi va I bel umurtqasi ko'ndalang o'simtasi sohasiga biroz kiradi. Yog' parda qalin bo'lganda undan biroz chekkaroqda turadi. Buyrak chegarasi rentgenogrammada tekis, ravoqsimon chiziq shaklida ko'rinadi. Chap buyrakning yuqori chegarasi XI ko'krak umurtqasi tanasining o'rta sohasida, o'nginiki esa uning pastki chekkasi sohasida joylashadi. O'ng buyrakning darvozasi II bel umurtqasi sohasida joylashsa, chap buyrakniki 1—2 sm yuqorida turadi.
buyrak ikki turda: keng va tor ko'rinishda uchraydi. Keng turida buyrak loviyasimon shaklda bo'lib, lateral yuza katta egrilik, medial yuzasi esa darvozaning joylashishiga mos katta botiqlik hosil qiladi. Bu turdagi buyraklar erkaklarda va semiz odamlarda uchraydi.
8 1 -rasm.Chaqaloq buyragi. 1-extremitas superior; 2-mar- go medians; 3-a.renalis 4-hilus renalis; 5-v.renalis; 6-ureter; 7-extremitas inferior; 8-bacies anterior; 9-margo lateralis. Tor shaklli buyrakda medial chegarasi bo'lmay, lateral egriligi kichik bo'ladi. Bu shakl asteniklar va ayollarda uchraydi. Buyrak jomi
I—II bel umurtqalari sohasida aniqlanadi. O'ng buyrak jomi chapidan pastroq yotadi. XII qovuig'a o'ng buyrak jomini yuqori uchdan birida kesib o'tsa, chap buyrak jomini o'rtasidan o'tadi. Buyrak jomi uch xil: ampula, shoxlangan va ular o'rtasidagi oraliq shakllarda uchraydi. Yangi tug'ilgan chaqaloq buyragi nisbatan katta va yumaloq shaklda bo'ladi. U bo'laklardan iborat bo'lib, po'stloq qavati yaxshi rivojlanmagani uchun yuzasi g'adir-budur (81-rasm). Uning o'rtacha uzunligi 4,2 sm, kengligi qutblar sohasida 2,2 sm, og'irligi 12 g. Ularda po'stloq qavati qalinligi o'rtacha 2 mm, mag'iz qavati 8 mm. Yangi tug'ilgan chaqaloq buyragining yuqori uchi XII ko'krak umurtqasining yuqori qirrasi sohasida joylashsa, pastki uchi IV bel umurtqasining pastki qirrasi sohasida joylashadi. Yog' pardasi yo'q, fibroz pardasi yupqa. Yog' pardasi yaxshi taraqqiy etmagani uchun buyrak harakatchan. Emizikli davrda buyrak o'lchamlari 1,5 marotaba kattalashib, og'irligi 37 ga yetadi. Bu davrda buyrak koptokchalarining ko'pligi va bir-biriga yaqin joylashganiga qaramay po'stloq qavati yaxshi takomillashmagan, buyrak naychalari yaxshi rivojlanmagan bo'ladi. Bola hayotining birinchi yetti yilida buyrak bo'yiga va eniga bir tekis o'sadi, shuning uchun u o'zining yumaloq shaklini saqlab qoladi. Bolalikning birinchi davrida buyrakning uzunligi 7,9 sm, kengligi uchlarida 5 sm, og'irligi 56 g bo'lsa, o'smiriaida uzunligi 10,7 sm, kengligi 5,3 sm, og'iiiigi 120 g ga yetadi. Buyrakning o'sishi asosan bola hayotining birinchi yili, 5-9 yoshlar va 16—19 yoshlarda po'stloq moddasi o'sishi hisobiga bo'ladi. Bu davriarda po'stloq modda qalinligi 4 marta, mag'iz moddasi esa faqat 2 marta kattalashadi. Yog' pardasi bolalikning birinchi davrida paydo bo'lib, 7 yoshda yaxshi bilinadi. Fibroz pardasi 5 yoshda yaxshi bilinib, 10-14 yoshlarda kattalamikiga o'xshash bo'ladi. Yoshga qarab buyrakning joylashishi ham o'zgaradi. Umurtqalar tez o'sgani uchun birinchi yilning oxirida uning yuqori uchi XII umurtqa tanasining o'rtasida bo'lsa, pastki uchi yarim umurtqa yuqori joylashadi. 7 yoshdan so'ng buyrakning umurtqa pog'onasiga nisbati kattalamikiga o'xshab qoladi. Yangi tug'ilgan chaqaloqning buyrak jomi keng, ampula shaklida bo'lib, ko'pincha buyrak tashqarisida joylashadi. U 3 yoshlarda buyrak to'qimasi ichiga kiradi.
Siydik yo'li (ureter) siydikni buyrak jomidan qovuqqa o'tkazib bemvchi naysimon a ’zo bo'lib, uzunligi 30—35 sm, kengligi o'rtacha 8 mm. Uning
bo‘shlig‘ini kengligi 3-4 mm. Siydik yo‘li qorinpardaning orqasida turadi. Unda uch: qorin, chanoq va qovuq devori ichidagi qismi tafovut qilinadi. Siydik yo'linig qorin qismi
katta bel mushagining oldingi yuzasida yotadi. Uning old tomonida moyak (tuxumdon) arteriyasi va venasi yotadi. Chanoq qismiga o'tish joyida o‘ng siydik yo'li ingichka ichak tutqichi ildizi bilan, chapi esa sigmasimon ichak tutqichi bilan kesishadi. Siydik yo'lining chanoq qismi (pars pelvina) o'ng tomonda o'ng ichki yonbosh arteriyasi va venasining oldidan o'tsa, chap tomonda umumiy yonbosh arteriya va venasining oldidan o'tadi. Kichik chanoq bo'shlig'ida siydik yo'li ichki yonbosh arteriyasining oldida va yopqich arteriyasi hamda venasining medial tomonida yotadi. Siydik yo'lining qovuq devori ichidagi qismi
qovuq
devorini qiya teshib o'tadi. Uning uzunligi 1,5—2 sm. Siydik yo'lining uch: boshlanish, qorin qismining chanoq qismga o'tgan va qovuq devoriga kiigan sohalarida toraygan joyi bo r . Siydik yo'li devori uch qavatdan iborat. Ichki shilliq qavat (tunica mucosa) bo'ylama burmalar hosil qiladi. O'rta mushak qavati (tunica muscularis ) yuqori qismida ikki bo'ylama va halqasimon, pastki qismda esa uch: ichki va tashqi bo'ylama, o'rta halqasimon qavatlardan iborat. Tashqi tomondan adventitsial qavat-tunica adventitia bilan qoplagan. Rentgenoanatomiyasi: siydik yo'li ingichka, aniq va tekis chegarali soya hosil qiladi. Buyrak jomidan chiqqach, o'ng va chap siydik yo'llari bel umurtqalarining ko'ndalang o'simtalariga yaqinlashib, ichkariga qaragan bukilma hosil qiladi. Chanoq bo'shlig'ida u tashqi tomonga qarab bukiladi. Qovuqqa quyilishidan oldin yana ichkariga qarab bukiladi. Siydik yo'lining uchta toraymasi bor: birinchisi buyrak jomining siydik yo'liga o'tish joyida; ikkinchisi kichik chanoqqa kirish sohasida; uchinchisi qovuqqa quyilish joyida. Yangi tug'ilgan chaqaloq siydik yo'li uzunligi 5—7 sm bo'lib, buralma yo'nalishga ega. Chap siydik yo'li o'ngiga nisbatan uzun. Uning yuqori va pastki uchlari toraygan (1—1,5 mm), o'rta qismi esa keng (3 mm). Uning devori yupqa, mushak tonusi past, shuning uchun siydik oqishini qiyinlashtiradi. Uzunligi bir yoshda 10 sm, 4 yoshda 15 sm, balog'at yoshida esa 18—20 sm ga yetadi. Erta bolalik davrida mushak qavati rivojlanib, ikki qavatga bo'linadi. 8 yoshlarda siydik yo'lining tuzilishi kattalamikiga o'xshash bo'ladi.
Qovuq
(vesica urinaria) toq a’zo (82-rasm) bo'lib, siydik to'plovchi rezervuar vazifasini bajaradi. Uning sig'imi o'rtacha 500-700 ml. Qovuqning qorin oldingi devoriga qaragan yuqori qismi — uchi (apex vesicae) kengayib, tanasiga
o'tadi. Tanasi orqaga va pastga qovuq tubiga (fundus vesicae) davom etadi. Qovuqning pastki qismi quyg'ichsimon torayib siydik chiqaruv nayiga o'tadi. Uning bu qismi qovuq bo'yni
deyiladi. Qovuq kichik chanoq bo'shlig'ida qov simfizi orqasida joylashgan bo'lib,
82-rasm. Qovuq, prostata bezi та siydik chiqaruv nayining prostata qismi. 1-lig.umbilicale medianum; 2-tun. muscularis (stratum longitudinale externum); 3-tun. Muscularis (stratum circulare); 4-tun. mucose; 5-trigonum vesicae; 6-uvula vesicae; 7-parenchyma glandularis; 8-crista uretralis; 9-prostata; 10-pars membranasea; 11-ductuli prostatici; 12-utriculus po- staticus; 13-ductus ejaculatorius (teshigi); 14-colliculus seminalis; 15-pars prostatica; 16-ostium urethrae internum; 17-ostium ureteris. oldingi devori undan yog‘ kletchatkasi vositasida ajrab turadi. To'lgan qovuq simfizning ustiga ko'tarilib, qorinni oldingi devoriga tegadi. Qovuqning orqa devori erkaklarda to ‘g‘ri ichakka, urug‘ pufakchalariga, tubi esa prostata beziga tegib turadi. Ayollarda uning orqa devori bachadon bo'yniga va qinga, tubi esa siydik- tanosil diafragmasiga tegib turadi. Qovuq to'lgan holatda qorinparda bilan mezoperitoneal, bo‘sh 1 r holatda ekstraperitoneal o'raladi. Qovuq devorining qalinligi 12—15 mm, to'lgan vaqtda 1 tortilib yupqalashadi (2—3 mm). Qovuq devori to‘rt qavatdan iborat: 1. Shilliq qavat (tunica mucosa) ichki
tomondan qoplab pushti rangda, harakatchan, bo‘sh turgan qovuqda burmalar hosil qiladi. Qovuq tubidagi qovuq uchburchagi
sohasida shilliq parda mushak pardaga yopishib tuigani uchun burmalar bo'lmaydi. Uchburchakning cho‘qqisida siydik chiqaruv nayining ichki teshigi (ostium uretrae internum), pastki burchaklarida esa ikkita siydik yo'li teshiklari (ostia uretere) joylashgan. Shilliq qavatda qovuq bezlari
bor.
2. Shilliq osti qavat (tela submucosa) yaxshi rivojlangan bo'lib, shilliq qavatda burmalar hosil qiladi. Shilliq osti asosi qovuq uchburchagi sohasida bo'lmaydi. 3. Mushak qavat
uch qavat joylashgan silliq mushak tolalaridan iborat. Ular o'zaro aniq ajralmagan tashqi va ichki bo'ylama, o'rta yaxshi rivojlangan ko'ndalang yo'nalishga ega. Qovuqning bo'yin sohasida halqasimon tolalar siydik chiqaruv nayining ichki teshigi atrofida siydik chiqaruv nayini qisuvchi mushakni Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|