0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(ductus excretorius) tafovut qilinadi. Urug' pufakchalarining devori uch: tashqi adventitsial (tunica adventitia), o'rta mushak (tunica muscularis), ichki shilliq qavatdan (tunica mucosa) iborat. Shilliq qavatda bo'ylama burmalari bor. Urug' pufakchalarining nayi urug' olib ketuvchi nayning oxirgi qismi bilan qo'shilib, urug' otuvchi nayni
(ductus ejaculatorius) hosil qiladi va siydik chiqarish kanalining prostata qismiga ochiladi. Urug' otuvchi nayning uzunligi 2 sm, kengligi boshlanish qismida 1 mm, oxirida 0,3 mm bo'ladi. Yangi tug'ilgan o'g'il bolaning urug' pufakchalari uzunligi 1 mm, keng asosi 3 mm bo'lib yuqoriga qaragan, ko'pincha usti silliq yoki biroz g'adir- budir, bo'shlig'i kichkina bo'ladi. Bolada qovuq yuqori turgani uchun urug' pufakchasi yuqori joylashadi va hamma tomondan qorinparda bilan o'raladi. 2 yoshda u pastga tushadi va qorinparda uning uchiga tegib turadi. Bolalikning birinchi davrida urug' pufakchalari birmuncha yassilanib bo'shlig'i va burmalari kattalashadi. Balog'at yoshida urug' pufakchalarining o'sishi tezlashadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda urug' otuvchi nayning uzunligi 8-12 mm bo'ladi. Prostata bezi Prostata bezi
85-rasm) silliq mushak va bez qismlaridan iborat a’zo. U qovuq ostida joylashib, siydik chiqaruv nayining boshlang'ich qismini o 'z ichiga oladi. Bez oldindan orqaga biroz yassilashgan kashtan yong'og'iga o'xshash bo'lib, uning yuqoriga qaragan asosi
pastga qaragan uchi (apex prostatae) tafovut
qilinadi. Bezning uchi pastga qaragan bo'lib, siydik-tanosil diafragmasida yotadi. Bezning oldingi yuzasi
qov
simfiziga qaragan b o 'lib , undan bo'sh kletchatka va uni ichida joylashgan vena chigali vositasida ajralib turadi. Orqa yuzasi
to'g'ri ichak ampulasiga tegib, undan biriktiruvchi to'qimali qatlam bilan ajralib turadi. Bezni to'g'ri ichakka tegib tuigani uchun uni tirik odamda to'g'ri ichakning oldingi devori orqali paypaslab ko'rish mumkin. Prostata bezining kengligi 4 sm, uzunligi 3 sm, qalinligi 2 sm, og'irligi 20-25 g. Bezning bu qismi keksa odamlarda kattalashib ketib, Uning ikki: o 'n g
d e x te r) va chap (lobus sinister)bo'laklari bo'lib, ular o'zaro oldingi yuzasidan o'tgan uncha chuqur bo'lmagan egat vositasida ajralib turadi. Bez asosining orqa yuzasida siydik chiqaruv nayi bilan urug' otuvchi nay o'rtasida bo'rtib chiqqan qismi prostata bezining siqiq bo'lagi
yoki o'rta bo'lagi (lobus medius) deyiladi. siydik chiqaruv nayini berkitib qo'yishi mumkin. Prostata bezi tashqi tomondan kapsula (capsula prostatica) bilan o'ralgan. Tuzilishi jihatidan u bez parenximasi
va silliq mushak to'qimasidan
iborat. Uning bez to'qimasi- prostata bezchalari
asosan bezning orqa va yon qismlarida joylashib, 30— 40 ta naysimon alveolar bezlardan iborat. Ulaming naychalari erkaklar siydik chiqaruv kanali (colliculis seminalis) sohasiga ochiladi. Prostata bezi spermatozoidlaming harakatini jadallashtiruvchi suyuqlik ishlab chiqaradi. Bezning mushak to'qimasi ko'proq uning oldingi qismida to'plangan bo'lib, siydik chiqaruv kanalining ixtiyordan tashqari qisqichini hosil qilishda qatnashadi. Yangi tug'ilgan va emizikli bolalarda prostata bezi aylana shaklida va nisbatan yuqori joylashadi. Uchi, asosi yon bo'laklari yaxshi rivojlanmagan, bu davrda uning uzunligi 15-17 m m, kengligi 13-14 mm bo'ladi. Bola hayotining birinchi yillarida prostata bezi asosan mushak va biriktiruvchi to'qim adan tuzilgan bo'lib, yumshoq va bez to'qimasi kam rivojlangan bo'ladi. U 2 yoshgacha sekin o'sib, 6 yoshdan so'ng uning o'sishi tezlashadi. Prostata bezining og'irligi yangi tug'ilgan chaqaloqda 0,82 g bo'lsa, balog'at davrida 8,8
g bo'ladi. Balog'at davrida uning bo'laklari yuzaga kelib, kattalamikiga o'xshash shaklni oladi. Bu davrda bez qismi rivojlanib, naychalari paydo bo'ladi va bez to'qimasi qattiqlashadi.
ak qinsim on pardasining pariyetal varag'i; 3-moyak qinsimon pardasin ing visseral varag'i; 4-moyak; 5-moy- ak ortig'i boshchasi.
Bulbouretral bezlar Bulbouretral (Kuper) bezlar (glandulae bnlbonrethralis) juft a’zo. Ular siydik chiqaruv nayining parda qismi orqasida, oraliqning chuqur ko'ndalang mushagi ichida joylashgan. Bu bezlar yumaloq shaklda, qattiqroq, diametri 0,3-0,8 sm bo'ladi. Tuzilishi jihatidan alveolar naysimon bezlar turkumiga kiradi. Bulbouretral bezning ingichka va uzun (3—4 sm) nayi (ductus glandulae bulbourethralis) erlik olati so'g'onini teshib o'tib, siydik chiqaruv nayiga ochiladi. Bulbouretral bezlar siydik chiqaruv nayi shilliq pardasini siydik ta’siridan saqlovchi yopishqoq suyuqlik ishlab chiqaradi. Bolalarda bulbouretral bezlar ham balog'at davrida tez o'sadi.
Urug' tizimchasi (funiculis spermaticus) uzunligi 15-20 sm yumaloq shaklda bo'lib, chov kanalining chuqur teshigidan moyakning yuqori uchigacha cho'zilgan bo'ladi. U moyakning yoig'oqqa tushish jarayonida hosil bo'ladi. Urug' tizimchasi tarkibiga ductus deffems, moyak, moyak ortig'i va urug' olib ketuvchi nayning arteriya, vena, limfa tomirlari va nervlari kiradi. Urug' tizimchasi tashqi tomondan ichki urug' fassiyasi, moyakni ko'taruvchi mushak va uning fassiyasi, hamda tashqi urug' fassiyasi bilan o'ralgan. Yangi tug'ilgan o'g'il bolaning urug' tizimchasi nisbatan yo'g'on bo'lib, ko'ndalang o'lchami 4—4,5 mm bo'ladi. Uning tarkibiga urug' oUb ketuvchi nay, qorinpardaning qin o'simtasi, moyak, moyak ortig'i, qon, limfa tomirlari va nervlari kiradi. Ulaming hammasi ichki urug' fassiyasi bilan o'ralgan. Moyakni ko'taruvchi mushak yaxshi rivojlanmagan. Yoshga qarab urug' tizim chasi tarkibi o'zgaradi. Bola hayotining birinchi oylarida qorinpardaning qin o'simtasi bekilib, biriktiruvchi to'qim ali tizimchaga aylanadi. Moyakni ko'taruvchi mushak balog'at davrida qalinlashadi. Urug' tizimchasi kengligi 15 yoshda 6 mm bo'ladi.
Erkaklaming tashqi tanosil a’zolariga erlik olati va yorg'oq kiradi. Erlik olati
erkaklarda siydikni chiqarishga va urug'ni otishga xizmat qiladigan a’zo hisoblanadi. U uch qismdan iborat. Erlik olatining orqa qismi — ildizi (radix penis) qov suyaklariga birikkan. Uning oldingi erkin qismi— tanasi
oldingi yuqorigi yuzasi — olat orqasi (dorsum penis) deb ataladi. Erlik olati tanasi yupqa, oson so'riluvchi teri bilan qoplangan. Bu teri yuqori tomonga qov terisiga, pastga esa yorg'oq terisiga o'tib ketadi. Erlik olati tanasining oldingi qismida uning terisi erlik olati boshini yopuvchi yaxshi bilingan teri burmasini — erlik olati kertmagini
hosil qiladi va olat bo'yniga birikadi. Erlik olati boshining pastki tom onida kertmak olat boshi bilan siydik chiqaruv kanalini tashqi teshigigacha boruvchi
kertmak yuganchasini (frenulum preputii) hosil qilib birikadi. Erlik olatining oldingi qismi olat boshi
bo'lib tugaydi. Unda kengaygan qismi -toji
va toraygan bo‘yni (collum glandis) tafovut qilinadi. Olat boshi cho'qqisida erkaklaming siydik chiqaruv kanalini tashqi teshigi
joylashgan. Teri burmasining ichki yuzasi va olatning boshi olat tanasi terisidan farq qiluvchi yupqa, nozik teri bilan qoplangan. Erlik olati kertmagi ichki yuzasi terisida bezlar (glandulae preputiales) bo‘ladi.
Erlik olati ustida yonma-yon joylashgan juft g'ovakli tana (corpora cavernosa penis) va ulaming ostida yotgan toq g‘ovakli tanadan (corpus spongiosus penis) iborat. Juft g‘ovakli tananing har biri silindr shaklida bo‘lib, orqa uchlari o'tkirlashib, erlik olati oyoqchalarini
hosil qilib, qov suyaklarining pastki shoxlariga birikadi. Ulami ust tomondan oqliq parda
o'ragan bo'lib, bu parda ulaming o'rtasida erlik olati to'sig'ini
hosil qiladi. Toq g'ovakli tana orqa tomonda kengayib, olat piyozchasini
hosil
qilsa, oldingi uchi qalinlashib, olat boshini hosil qiladi. Toq g'ovakli tana tashqi tom ondan oqliq parda (tunica albuginea corporis spongiosi) bilan
o'ralib, ichidan siydik chiqaruv nayi o'tadi. Erlik olatining juft va toq g'ovakli tanalari endoteliy bilan qoplangan ko'pgina bo'shliqlardan iborat bo'lib, qon bilan to'lganida ular kengayib, erlik olati tanasi shishib qattiqlashadi (erlik olati ereksiyasi). Erlik olatining g'ovakli tanalari bo'shliqlarirving devori to'siqlardan hosil bo'lib
va
trabeculae corporis spongiosi deyiladi. Erlik olatining juft va toq g'ovak tanalarini list tomondan yuza va chuqur fassiyalar (fascia penis profunda et fascia penis superficialis) o'ragan
bo'ladi, yuza va chuqur osiltirib turuvchi boylamlar bilan mustahkamlangan. Yuza boylam qorinning oq chizig'i sohasida boshlanib, erlik olatining yuza fassiyasiga birikadi. C huqur boylam qov simfizining pastki qismidan boshlanib, juft g'ovak tanalar oqliq pardasiga birikadi. Erlik olati yangi tug'ilgan o'g'il bolada qisqa, uzunligi 2-2,5 sm bo'ladi. Juft g'ovak tanalar kam taraqqiy etgan, toq g'ovak tana yaxshi rivojlangan bo'lsa ham, uning piyozchasi o'lchami kichik bo'ladi. Olat terisi harakatchan bo'lib, uning bosh sohasida kertmak hosil qiladi. Bu kertmak uzun bo'lib, olat boshini berkitib turadi. Erlik olati balog'at davrigacha sekin o'sadi, so'ng uning o'sishi tezlashadi. Yoig'oq
erlik olati ildizining orqasida va ostida yotadi. U ikki
alohida bo'lim dan iborat bo'lib, ularda moyaklar joylashadi. Yorg'oqda 7 qavat joylashgan moyak pardalari tafovut qilinadi. 1. Yorg'oq terisi tananing boshqa qismlari terisiga nisbatan yupqa va rangi to'qroq bo'lib, burm alar hosil qiladi, tuklar bilan qoplangan bo'ladi. 2. G o'shtdor parda
teri osti yog' qatlami o 'm id a, chov sohasi va oraliqni biriktiruvchi to'qimadan hosil bo'ladi. Tarkibida silliq mushak va elastik tolalari ko'p. Go'shtdor parda ikkala moyak o'rtasida to'siq (septum scrotii) hosil qilib, o‘ng moyakni chapidan ajratib turadi. Yorg'oq yuzasida to‘siqlaming birikish chizig'i sagittal yo‘nalgan yoig'oq chokiga
to ‘g‘ri keladi. 3. Tashqi urug‘ fassiyasi
qorin yuza fassiyasining davomi hisoblanadi.
Moyakni ko'taruvchi mushak fassiyasi (fascia cremasterica) shu nomli mushakni qoplab turadi. 5. Moyakni ko‘taruvchi mushak (m. cremaster) qorinning ko'ndalang va ichki qiyshiq mushaklaridan boshlangan mushak tolalaridan iborat. 6 . Ichki urug‘ fassiyasi (fascia spermatica interna) qorin ko'ndalang fassiyasining hosilasi hisoblanadi. 7. Moyakning qinsimon pardasi (tunica vaginalis testis) qorin pardaning qismi bo'lib, pariyetal va visseral varaqlardan iborat. U lar o'rtasida yopiq seroz bo'shliq (cavitas vaginale) bo'ladi.
Yangi tug'ilgan o'g'il bolaning yorg'og'i nisbatan kichik bo'lib, uning go'shtdor qavati yaxshi rivojlangani uchun terisi burmalar hosil qiladi. Yorg'oq terisi o'rtasida chok bo'lib, u olatning pastki yuzasiga o'tib ketadi. Yorg'oq balog'at davrigacha kam o'zgaradi, keyin esa tez o'sadi va terisida pigmentlar ko'payadi.
Ayollaming jinsiy a’zolari ikki guruhga bo'linadi. Ichki jinsiy a’zolarga tuxum don, bachadon, bachadon nayi va qin, tashqi jinsiy a ’zolarga ayollaming jinsiy sohasi va klitor kiradi. Tuxumdon Tuxumdon (ovarium) (86-rasm) juft ayollar jinsiy bezi bo'lib, kichik chanoq bo'shlig'ida joylashgan. Unda ayollar jinsiy hujayralari (tuxum hujayra) rivojlanib yetiladi va jinsiy gormonlar ishlab chiqariladi. Tuxum don cho'zinchoq shaklda bo'lib, oldindan orqaga qarab biroz yassilashgan. U och pushti rangli, tuqqan ayollarda usti g'adir-budir bo'ladi. Tuxumdonning uzunligi o'rtacha 2,5 sm, kengligi 1,5 sm, qalinligi 1 sm, og'irligi 5-8 g. Unda medial (facies medialis) va lateral yuzalari (facies lateralis), qavariq
(orqa) erkin qirra (margo liber) va oldingi tutqichli qirrasi (margo mesoovaricus) tafovut qilinadi. Tuxumdonning tutqichli qirrasida botiqlik, tuxum don darvozasi
joylashgan. Undan arteriya va nervlar tuxumdon ichiga kiisa, vena va limfa tomiriar chiqadi. Tuxumdonning bachadon nayiga qaragan yuqori uchi (extremitas tubaria) va bachadonga qaragan pastki uchi
bo'lib u bachadonga tuxumdonning xususiy boylami (lig. ovarii proprium) vositasida birikkan. Bu boylam yumaloq tizimcha shaklida bachadonning keng boylami varaqlari ichida yotadi. U tuxumdonning bachadon uchidan boshlanib, bachadonning lateral burchagiga birikadi. 86-rasm. Ayollarning ichki tanosil a’zolari. Orqa tomondan ko'rinishi. 1-corpus uteri; 2-tun.serosa (perimetrium); 3-fundus uteri; 4-cavitas uteri; 5-tun.mucosa (endometrium); 6-ostium uterinum tubae; 7-mesosalpinx; 8-plicae tubariae; 9-ductus epoophori; 10-ductuli transversi; 11-infundubulum tubae uterinae; 12-appendix vesiculosa; 13-follicuIi ovarici vesiculosi; 14-corpus luteum ;l 5-lig. teres uteri; 16-tun. muscularis (myometrium); 17-lig. latum uteri; 18-ostium uteri; 19-tun. muscularis vaginae; 20-tun.mucosa vaginae; 21-co- lumna rigarum anterior; 22-rigae vaginales; 23-portio vaginalis uteri; 24-canalis cervicis uteri; 25-cervix uteri (po rtio suprovaginalis); 26-lig.latum u teri; 27-fim bria ovarica; 28-finibriae tubae; 29-am pulla tubae uterinae; 30-tuba uterinae; 31-ovarium; 32-isthmus tubae uterinae; 33-lig. ovarii proprium. Bundan tashqari, tuxumdonni osiltirib turuvchi boylami
bor.
U kichik chanoq bo‘shlig‘i devoridan tuxumdonga keluvchi qorinparda burmasidan iborat. Bu boylam ichida tuxumdonning qon tomirlari va fibroz tolalar joylashgan. Tuxumdon bachadonning keng boylami orqa varag‘idan boshlanib, uning tutqichli qirrasiga birikkan qisqa tutqich bilan mustahkamlanadi. Tuxumdon tashqi tom ondan bir qavatli pusht epiteliyi bilan qoplangan bo'lib, uning ostida pishiq biriktiruvchi to'qim ali oqliq parda (tunica albuginea) yotadi.
Tuxumdon parenximasi (moddasi) ichki va tashqi qavatga ajratiladi. Ichki qavat o'rtada joylashib, mag'iz modda (medulla ovarii) deb ataladi. U yumshoq biriktiruvchi to'qim a, qon va limfa tomirlar, hamda nervlardan iborat. Tashqi po'stloq qavatda
yetilgan follikulalar (graaf pufakchalari) (folliculi ovarici maturis) va birlamchi follikulalar (folliculi ovarici primarii) bo'ladi. Yetilgan follikulaning ichida ayollar jinsiy hujayralari bo'ladi. Follikula pufakchalari tuxumdonning yuza qavatiga yaqinlashib yoriladi va tuxum hujayra qorin bo'shlig'iga chiqib, bachadon nayi shokilalari yordamida bachadon nayining qorin teshigi orqali bachadon nayiga kiradi. Yorilgan follikula o'm ida qon bilan to'la pufak qolib, sariq tana (corpus luteum) hosil
bo'ladi. Tuxum hujayra urug'lanmasa sariq tana kichrayib oq tanaga (corpus albicans) aylanadi. Tuxum hujayra urug'lanib, homila hosil bo'lsa, sariq tana kattalashib, diametri 1,5-2 smga yetadi va
graviditatis deyiladi. U o'zidan sariq tana gormonini ishlab chiqarib, homilaning o'sishida ishtirok etadi. Follikulalar yorilib, tuxum hujayra chiqqan sari tuxumdon kichrayib, yuzasi burishib qoladi. Yangi tug'ilgan qiz bolaning tuxumdoni silindr shaklida bo‘lib, uzunligi 1,9 sm, kengligi 3—7 mm, qalinligi 2,5 mm, og'irligi 0,16 g bo'ladi. Tuxumdon yuqori V bel umurtqasi sohasida katta bel mushagining oldingi yuzasida joylashadi. Ular oldinga tom on og'gan bo'lib, qorinning oldingi devoriga tegib turishi mumkin. 3-5 yoshlarda tuxumdon pastga tushib, o'z o'qi atrofida aylanishi natijasida ko'ndalang holatni oladi. Bolalikning birinchi davri oxirida u kichik chanoq bo'shlig'iga tushib doimiy joyini oladi. Yangi tug'ilgan va emizikli qiz bolalarda tuxumdonning yuzasi silliq, bir qavat pusht epiteliyi bilan qoplangan bo'ladi. Uning ostida oqliq parda yotadi. Yangi tug'ilgan qiz bola tuxumdoni kesmasida po'stloq qavati keng, mag'iz qismi yumshoq tuzilishga ega. Unda qon tomirlar va biriktiruvchi to'qim a ko'p bo'lib, po'stloq va mag'iz qismi bir-biridan m a’lum bir chegara bilan ajralmagan bo'ladi. Tuxumdonning po'stloq qismida 300—400 ming yetilmagan follikulalar bor. Emizikli davrda birlamchi follikulalar soni kamayadi va o'smirlik davrida har bir tuxumdonda 10 mingga yaqin follikula qoladi. Bu davrda tuxum hujayralar birin-ketin yetila boshlaydi va birlamchi follikulalar ikkilamchi - pufaldi folli-kulalaiga aylanadi. Tuxumdon gormonlar ishlab chiqara boshlaydi. Bu gormonlar ta’sirida ayollaming jinsiy a’zolari rivojlanadi va ikkilamchi jinsiy belgilar paydo bo”ladi. O'smirlik davrida yetilgan follikulalaming shishishi va sariq tananing hosil bo”lishi bilan birga tuxumdon yuzasida g'adir-budirlik paydo bo'ladi. B achadon Bachadon (uterus, 86 -rasm) toq mushakdan tuzilgan a ’zo bo'lib, unda hom ila rivojlanadi. U noksimon shaklda bolib, oldindan orqaga qarab yassilashgan bo'ladi. Bachadon kichik chanoq bo'shlig'i o'rtasida qovuq orqasida, to'g'ri ichak oldida joylashgan. Bachadonda tubi, tanasi va bo'yni tafovut qilinadi. Bachadonning tubi
unga bachadon naylari kiradigan chiziqdan yuqorida do'ng shaklida ko'tarilib turadigan qismi. Bachadonning konus shaklidagi o'rta katta qismi uning tanasi (corpus uteri) hisoblanadi. U pastga tomon torayib, yumaloq bachadon bo'yniga (cervix uteri) o'tib ketadi. Tananing bo'yinga o'tish joyi torayib bachadonning toraygan qismini
hosil qiladi. Bachadon bo'yni ikki: qin ichiga kirib turgan qin qism i
va qin usti qism idan (portio supravaginalis) iborat. Uning qin qismiga bachadon teshigi (ostium uteri) ochiladi. Bu teshik tug'magan ayollarda yumaloq yoki cho'zinchoq shaklda, tuqqan ayollarda esa ko'ndalang tirqish shaklida bo'ladi. Bachadon teshigi oldingi va orqa lablar (labium anterius et posterius) bilan chegaralanib turadi. Orqa lab yupqa bo'lib, unga qin devori yuqoriroq birikadi. Bachadonning qovuqqa
qaragan oldingi yuzasi (facies vesicalis yoki anterior), to'g'ri ichakka qaragan orqa yuzasidan
o‘ng va chap chekkalari (margo uteri dexter et margo uteri sinister) bilan ajrab turadi. Katta yoshdagi ayollar bachadonining o'rtacha uzunligi 7-8 sm, kengligi 4 sm, qalinligi 2-3 sm, og'irligi tug'magan ayollarda 40—50 g, tuqqan ayollarda 80—90 g bo'ladi. Bachadon devori qalin bo'lib, tor uchburchak shaklidagi bachadon b o'shlig'ini Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|