0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi

(m.  levator  ani) 

uchburchak 

shaklidagi juft  mushak bo'lib,  uning  oldingi  tutamlari  qov  suyagi pastki 

shoxining  ichki  yuzasidan,  yon  tutam lari  chanoq  fassiyasining 

qalinlashuvidan hosil bo'lgan mushakning pay ravog'idan boshlanadi.  O'ng 

va chap mushak tutamlari pastga va orqaga yo'nalib to'g'ri ichakni o'rab bir- 

biri  bilan  qo'shiladi  va  orqa  teshik  dum  boylami 

(lig.  anacoccygeum  ) 

vositasida dum suyagi uchiga birikadi. Erkaklarda bu mushak tolalarining bir 

qismi prostata beziga, ayollarda esa qin, shuningdek qovuq va to'g'ri ichak 

devoriariga chatishadi. Orqa teshikni ko'taruvchi mushak qisqarganida chanoq 

tubini mustahkamlaydi, to'g'ri ichakning pastki qismi oldinga va yuqoriga 

tortilib siqiladi. Ayollarda qinning kirish teshigi torayib, uning orqa devori 

oldingisiga yaqinlashadi.

Dum  mushagi 

(m.  coccygeus) 

juft,  o'tirg'ich  o'simtasi  va  dumg'aza- 

o'simta boylamidan boshlanib, dum suyagi tashqi chekkasiga va dumg'aza suyagi 

uchiga birikadi. Bu mushak chanoq to'sig'ini mustahkamlashda ishtirok etadi.

Oraliq  fassiyalari

Oraliqda  oraliqning  yuza fassiyasi,  siydik-tanosil to'sig'ining ustki  va 

pastki fassiyalari, shuningdek, chanoq to'sig'ining ustki va pastki fassiyalari 

tafovut qilinadi.

Oraliqning yuza fassiyasi 

(f. superficialis perinei) 

tananing umumiy teri 

osti fassiyasining bir qismi bo'lib,  siydik-tanosil to'sig'i yuza mushaklarini 

tashqi tomondan  qoplaydi.  Bu fassiya old tomondan erlik olatining yuza 

fassiyasiga davom etib, yon tomonda o'tirg'ich bo'rtiqlariga yopishib ketadi.

Siydik-tanosil to'sig'ining pastki fassiyasi 

(f.  diaphragmatis  urogenitals 

inferior) 

yuza  va  chuqur  qavat  mushaklarining  o‘rtasida  yotib,  oraliqning 

chuqur ko'ndalang mushagi va siydik chiqaruv nayining qisuvchi mushagini 

tashqi tomondan  qoplaydi.  Bu  mushaklaming ust tomonida siydik-tanosil 

to'sig'ining ustki fassiyasi yotadi. Bu fassiyalar o'rtasida erkaklarda bulbouretral 

bez, ayollarda esa dahlizning katta bezi yotadi. Siydik-tanosil to'sig'ining ustki 

va pastki fassiyalari yon tomondan qov va o'tiig'ich suyaklari pastki shoxlarining 

suyak pardasiga yopishadi. Qov simfizi sohasida ulaming o'zaro birikishidan 

oraliqning ko'ndalang boylami 

(lig. transversum perinei) 

hosil bo'ladi.

Chanoq  to'sig'i  sohasida oraliqning yuza fassiyasining  ostida  chanoq 

to'sig'ining  pastki  fassiyasi 

(f.  diaphragmatis  pelvis  inferior) 

yotadi.  U 

orqa tomonda katta dumba mushagining xususiy fassiyasiga birikadi Old tomondan 

u  siydik-tanosil  to'sig'ining  orqa  chekkasiga  kelib,  uning  ustki  va  pastki 

fassiyalariga  birikadi.  Chanoq  to'sig'ining  ustki  fassiyasi  chanoq  fassiyasi 

pariyetal varag'ining bir qismi bo'lib, chanoq to'sig'ini ust tomondan o'rab 

undan o'tuvchi chanoq a’zolariga o'tib ketadi.

Ayollar oralig'i o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib, siydik-tanosil to'siqning 

kengligi katta bo'ladi,  undan siydik chiqaruv  kanalidan tashqari  qin ham 

o'tadi.  Ularda bu sohaning mushaklari erkaklaiga nisbatan kuchsiz, siydik- 

tanosil to'siqning ustki va pastki fassiyalari esa aksincha pishiq bo'ladi. Ayollar 

siydik chiqaruv nayining qisuvchi mushagi tolalari qinni o'rab, uning devoriga 

chatishib  ketadi.  Oraliqning  pay  markazi  qin  bilan  orqa  teshik  o'rtasida 

joylashib, pay va elastik tolalardan iborat.

ICHKI  SEKRETSIYA BEZLARI

Ichki  sekretsiya  yoki  endokrin  bezlar  alohida  a’zolar  tizimini  hosil 

qiladi. Ulaming ishlab chiqargan suyuqligi qonga yoki limfaga o'tadi.  Ichki 

sekretsiya bezlariga gipofiz,  epifiz,  qalqonsimon bez,  qalqonsimon  orqa, 

ayrisimon,  buyrak usti bezi,  me’da osti bezining  Langengars  orolchalari, 

erkaklar va ayollar jinsiy bezlarining ichki sekretsiya qismi, interrenal tizim 

va  paragangUyalar kiradi.  Ichki  sekretsiya bezlari  biologik  faol  modda  — 

gormonlar ishlab chiqaradi.  Bu gormonlar juda oz miqdorda bo‘lsa ham, 

organizm faoliyatiga ma’lum bir ta’sir ko‘rsatadi.  Gormonlar tanlab ta’sir 

qilish xususiyatiga ega bo‘lib, organizmning taraqqiyotini, o‘sishini boshqarib 

turadi.  Agar gormonlar kam  yoki  ko‘p  ishlab  chiqarilsa,  organizmda  har 

xil  kasalliklar  kelib  chiqadi.

Ichki  sekretsiya  bezlari  o‘z  taraqqiyoti  davrida turli  epiteliydan  kelib 

chiqqani uchun ular bir necha guruhga bo'linadi.

1.  Entodermadan  hosil bo‘lgan visseral  ravoqlar epiteliyidan taraqqiy 

etuvchi bezlar (qalqonsimon,  qalqonsimon orqa va ayrisimon bezlar).

2. Entodermadan hosil bo‘lgan, ichak nayi epiteliyidan taraqqiy etuvchi 

bezlar (me’da osti bezi orolchalari).

3. Mezodermadan taraqqiy etuvchi bezlar (buyrak usti bezining po‘stloq 

qismi, jinsiy bezlar va interrenal tizim).

4.  Ektodermadan  taraqqiy etuvchi  —  nerv nayining  oldingi  qismidan 

hosil bo'lgan bezlar  (gipofiz vaepifiz).

5.  Ektodermadan taraqqiy etuvchi simpatik nerv tizimidan hosil bo'lgan 

bezlar (buyrak usti bezining mag'iz qismi va paragangliyalar).

Qalqonsimon bez

Qalqonsimon bez 

(glandula thyroidea) 

toq a’zo bo'lib,  ichki sekretsiya 

bezlari ichida eng kattasidir. Uning o'sayotgan organizm uchun ahamiyati juda 

katta. U bo'yinning oldingi sohasida hiqildoqning qalqonsimon tog'ayi bilan 

kekirdakning  yuqorigi  III-IV tog'ay  halqalari oldida joylashgan.  Bez  yuza 

joylashib, uni old tomondan til osti suyagining ostidagi mushaklar, bo'yinning 

yuza va kekirdak oldi fassiyalari qoplab turadi. Qalqonsimon bez ikki: o'ng va 

chap  bo'lakdan 

(lo b u s 

dexter  et  sinister) 

iborat.  Bo'laklari  tor  bo'yincha 

(isthmus  gl.  thyroidei) 

vositasida  o'zaro  qo'shilgan.  30%  holatda  uning 

bo'yinchasidan yuqoriga  qarab  piramidasimon bo'lagi 

(lobus  pyramidalis) 

joylashadi.  Bezning ko'ndalang o'lchami katta yoshdagi odamlarda 50—60 

mm, qalqonsimon bez bo'laklarining balandligi 50 mm atrofida bo'ladi. Uning 

bo'laklarini orqa-yon yuzasi halqumninig hiqildoq qismi va qizilo'ngachning

boshlang'ich qismiga tegib turadi. Bez bo'yinchasining balandligi 5—15 mm, 

qalinligi 

6—8  mm  bo'lib,  kekirdakning  II—III  tog'ay  halqalari  sohasida 

joylashadi. Bezning og'irligi 30—50 g. Qalqonsimon bezning og'irligi ayollarda 

erkaklarga nisbatan katta bo'lib,  u tashqi tomondan hiqildoq va kekirdakka 

birikkan fibroz kapsula 

(capsula  fibrosa) 

bilan o'ralgan.  Undan bez ichiga 

trabekulalar kirib, bezni bo'laklarga ajratadi. Bez bo'laklarining ichi qalqon­

simon bezning taikibiy-vazifaviy biriigi — folikullalardan iborat. FolikuMaming 

devori bir qavatli epiteliy bilan qoplangan bo'lib,  o'lchamlari 25 dan 300— 

500 mkm gacha. Uning bo'shlig'ida epiteliy hujayralari ishlab chiqargan quyuq 

oqsillaiga  boy  kolloid  modda  bo'ladi.  Uning tarkibidagi yod  miqdori  qon 

plazmasidagidan 300 marta ko'p.

Mo'tadil holatda qalqonsimon bez 80% tiroksin va 20% triyodotironin 

ishlab chiqaradi. Uning gormonlari organizmdagi asosiy modda almashinuviga 

ta’sir  qilib,  issiqlik  almashinuvini,  oqsil,  yog',  uglevodlar  sarflanishini 

kuchaytiradi. Kaliy va suvni oiganizmdan chiqishini, oiganizmning o'sishini 

boshqaradi, buyrak usti, jinsiy, sut bezlari va markaziy nerv tizimi faoliyatini 

kuchaytiradi.  Qalqonsimon  bezning  follikulalararo  epiteliyi  hujayralari 

tarkibida yod bo'lmagan gormon — kalsitoninni ishlab chiqaradi. U qondagi 

kalsiy  miqdorini  kamaytirib,  uni  suyaklarda  to'planishini  ta’minlaydi  va 

paratireoidinga antogonist bo'ladi.  Bu gormon,  shuningdek, hazm bezlari 

faoliyatini pasaytiradi.

Taraqqiyoti: 

homila hayotining  3-4-haftasida oldingi  ichakning  I—II 

visseral ravoqlari o'rtasidagi entoderma qalinlashib, o'simta hosil qiladi. O'simta 

ichida dastlab bo'shliq bo'lib, uni qalqonsimon-til nayi deyiladi. O'simtaning 

uchi qattiqlashib, homila hayotining 4-haftasida naycha atrofiyaga uchraydi va 

uning boshlang'ich qismi tilning tanasi bilan ildizi o'rtasidagi ko'r teshikka 

aylanadi. Nayning qattiqlashgan uchida qalqonsimon bez kurtagi hosil bo'ladi. 

Bu kurtak kattalashib,  mezenxima bilan o'raladi va ikki bo'lakka bo'linadi. 

Bezning hosil bo'lgan bo'laklari pastga tomon surilib,  o'z joyini egallaydi. 

Qalqonsimon-til  o'simtaning  qalqonsimon  qismi  esa  bezning  piramida 

bo'lagini hosil qiladi.

Yangi tug'ilgan chaqaloqda qalqonsimon bez tuzilishi takomillashmagan 

bo'ladi.  U  ko'proq taqasimon,  yarimoysimon shakllarda uchraydi.  Uning 

kengligi bo'yin sohasida 30 mm, og'irligi 3 g. bo'ladi.  Bez bo'laldari yaxshi 

bilinadi.  Ko'p hollarda bezning pastki chegarasi kekirdakning 5—6 tog'ayi 

sohasigacha tushishi mumkin. Bola hayotining birinchi yilida bez parenximasi 

tuzilishi takomillashsa ham o'smaydi.  Keyinchalik, balog'at davrigacha asta- 

sekin  o'sib  10—14  g,  balog'at  davrida  o'sishi  tezlashib,  og'irligi  25  g,  20 

yoshdan keyin esa 35 g bo'ladi.

Bolada qalqonsimon bez faoliyatining pasayishi natijasida kretinizm xastaligi 

kuzatiladi. Bunday bolalarning bo'yi sekin o'sadi, jinsiy taraqqiyoti to'xtaydi, 

ruhiy rivojlanishdan orqada qoladi. Katta yoshdagi odamlaming qalqonsimon 

bezi faoliyatining pasayishi miksidema kasalligiga olib keladi. Qalqonsimon 

bez faoliyatining oshib ketishi esa tireotoksikozga olib keladi.

Qalqonsimon orqa bezlari 

(glandula parathyroidea), 

odatda, to'rtta (ikkita 

yuqorigi va ikkita pastki) bo'lib, qalqonsimon bez bo'laklari orqa yuzasida 

joylashgan  yumaloq  yoki  cho'zinchoq  tanachalardan  iborat.  Bu  bezlar 

qalqonsimon  bezdan  rangi  bilan  (bolalarda  och  pushti  rang,  kattalarda 

sarg'imtir jigar rang) ajralib turadi. U tashqi tomondan fibroz kapsula bilan 

o'ralgan bo'lib, undan bez ichiga qatlamlar kiradi. Qalqonsimon orqa bezlari 

har  birining  uzunligi  4—8  mm,  kengligi  3—4  mm,  qalinligi  2—3  mm, 

umumiy og'irligi 0,13—0,36 g bo'ladi. Qalqonsimon orqa bezlari paratgormon 

ishlab chiqaradi. Bu gormon suyak to'qimaning parchalanishini va kalsiyning 

qonga chiqishini ta’minlaydi. Paratgormon ikki qismdan iborat bo'lib: birinchi 

qismi  fosfomi  buyrak  orqali  ajralib  chiqishini,  ikkinchi  qismi  kalsiyni 

to'qimalarda to'planishini boshqaradi. Shuning uchun bu gormon ko'p ishlab 

chiqarilsa, qonda kalsiy miqdori oshadi. Shu bilan biiga, qonda fosfor miqdori 

kamayadi. Paratgormon kaltsitonin va vitamin D bilan birgalikda organizmdagi 

kaltsiy almashinuvini ta’minlaydi.

Taraqqiyoti: 

qalqonsimon orqa bezlari  uchinchi  (pastki)  va to'rtinchi 

(yuqori) jabra cho'ntaklari epiteliyidan rivojlanadi. Homila taraqqiyotining

7-haftasida epiteliy kurtaklari jabra cho'ntaklaridan ajrab chiqib kaudal tomonga 

suriladi va o'zining doimiy joyini egallaydi.

Yangi tug'ilgan chaqaloqda bezning uzunligi 3 mm, kengligi  1,5-2 mm, 

uch yoshda uning uzunligi 3 mm, kengligi 5 mm, balog'at davrida esa 7 mm 

bo'ladi. Bu davrda bez to'qimalari orasida yog' paydo bo'lishi munosabati bilan 

uning  rangi  och  pushtidan  sarg'imtir  rangga  o'zgaradi  va  yuqorigi  bezlar 

pastkisiga nisbatan kattalashadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda qalqonsimon orqa 

bezlarining umumiy og'irligi 6—9 mg bo'ladi. Emizikli davrda ulaming umumiy 

og'irligi 3—4 marta ortsa, 5 yoshda unga nisbatan ikki marta,  10 yoshda esa 3 

marta kattalashadi va 20 yoshda 120— 140 mg bo'ladi. Hamma yosh davriarida 

bu bezning og'irligi ayollarda erkaklaiga nisbatan katta bo'ladi.

Qalqon orqa bezlarining faoliyati bolada oshib ketsa,  giperkalsiyemiya 

ro'y berib,  suyaklanish jarayoni buziladi. Agar bezning faoliyati pasayib 

ketsa gipokalsiyemiya  va giperfosfatemiya ro'y  berib,  nerv  mushak 

qo'zg'alishi oshib ketadi.

Buyrak  usti  bezi

Buyrak usti bezi 

(glandula suprarenalis) 

juft a’zo bo'lib, qorinparda orqa 

bo'shlig'ida  buyraklaming  yuqori  uchida  joylashgan.  U  uchburchak, 

yarimoysimon, ispan shlapasi shakllarida uchraydi. Bezning uchta: oldingi 

(facies  an terior), 

orqa 

(fades  posterior) 

va  pastki 

(fa cies  renalis) 

yuzasi tafovut qilinadi. Buyrak usti bezlari XI—XII ko'krak umurtqalari sohasida 

turadi. O'ng buyrak usti bezi chapiga nisbatan pastroq turadi. O'ng buyrak usti 

bezining  orqa  yuzasi  diafragmaning bel  qismiga,  oldingi  yuzasi jigaming

visseral yuzasi va o ‘n ikki barmoq ichakka,  pastki yuzasi o'ng buyrakning 

yuqori uchiga, medial chekkasi esa pastki kovak venaga tegib turadi.  Chap 

buyrak usti bezining orqa yuzasi diaftagmaga, oldingi yuzasi me’da osti bezining 

dumiga, pastki yuzasi chap buyrakning yuqori uchiga, medial chekkasi esa 

aortaga tegib  turadi. 

0 ‘ng va  chap buyrak  usti  bezlarining  oldingi  yuzasi 

qisman pariyetal qorinparda bilan yopilib turadi. Buyrak usti bezining uzunligi 

40—60 mm, balandligi 20—30 mm,  qalinligi 2—8  mm,  og'irligi  12—13 g. 

Buyrak usti bezining usti silliq bo'lmay, uning oldingi yuzasida egat-darvoza 

(hilus) 

joylashgan.  Bez  tashqi  tomondan  fibroz  kapsula  bilan  o'ralgan, 

undan a’zo ichiga biriktiruvchi to'qimali trabekulalar kiradi. Fibroz kapsulaning 

ostida  bezning  sarg'imtir  po'stloq  moddasi 

(cortex), 

uning  o'rtasida  esa 

qoramtir mag'iz modda 

(medulla) 

joylashgan. Buyrak usti bezining po'stloq 

moddasi uch: tashqi koptokchali, o'rta dastali va ichki to'r qavatga bo'linadi. 

Buyrak usti bezining po'stloq moddasi hayot uchun katta ahamiyatga ega 

bo'lgan kortikosteroid gormonlar ishlab chiqaradi.

Po'stloqning  koptokchali  qavati  ishlab  chiqaigan  mineralokortikoidlar 

(aldosteron) 

mineral  va suv  almashinuvini  boshqaradi.  Aldosteron  nefron 

naychalarida natriy va suvni birlamchi siydikdan qayta so'rilishini kuchaytiradi. 

Bu gormon yetishmaganda natriy ko'p yo'qotiladi va oiganizm suvsizlanadi.

Dastali  qavat  ishlab  chiqargan  glyukokortikoidlar  (gidrokortizon, 

kortikosteron) modda almashinuviga ta’sir qiladi. Ular ta’sirida oqsil moddalar 

parchalanishida  hosil  bo'lgan  moddalardan  uglevodlar  hosil  bo'ladi. 

Glukokortikoidlar yallig'lanishga va allergiyaga qarslii kuchli ta’sirga ega.

To'r  qavat  hujayralari  ishlab  chiqargan  androgenlar  ikkilamchi jinsiy 

belgilaming hosil bo'lishida ishtirok etadi.

Buyrak  usti  bezining  mag'iz  moddasida  ikki  xil  hujayralar  bo'ladi. 

Epinefrotsitlar mag'iz moddasining asosini tashkil qilib, adrenalin gormonini 

ishlab chiqaradi. Norepinefrotsitlar uncha katta bo'lmagan guruhlar shaklida 

joylashib,  noradrenalin  gormonini  ishlab  chiqaradi.  Adrenalin  yurak 

qisqarishini tezlatadi, yurak mushaklarining qo'zg'alishini va o'tkazuvchanligini 

oshiradi.  Ten va ichki  a’zolaming mayda arteriyalarini toraytirib,  arterial 

bosimni  ko'taradi.  U  me’da va ichak mushaklari  qisqarishini  kamaytirib, 

bronx mushaklarini bo'shashtiradi. Adrenalin ta’sirida jigarda glikogenning 

parchalanishi kuchayib gipeiglikemiya paydo bo'ladi.Noradrenalin arterial 

bosimni ko'taradi.

Taraqqiyoti:  buyrak  usti  bezining  po'stloq  va  mag'iz  qismlarining 

rivojlanishi  har  xil.  Po'stloq  qismi  birlamchi  ichakning  dorsal  tutqichi 

ildizi bilan siydik-tanosil burma o'rtasida joylashgan mezodermadan rivojlanadi. 

Bezning mag'iz qismi po'stloq qismidan kechroq, ektodermadan hosil bo'ladi.

Yangi  tug'ilgan  chaqaloq buyrak  usti bezi  bittasining  og'irligi  8—9  g 

bo'lib, o'lchamlari: ko'ndalangiga 3,3—3,5 sm, qalinligi 1,2-1,3 sm, balandligi 

2,3-2

,8 sm. Uning buyrak usti bezida po'stloq qismi yaxshi, mag'iz qismi esa 

kam  rivojlangan bo'ladi.  Bola hayotining dastlabki uch oyida buyrak usti 

bezining og'irligi sezilarli (3,5 g gacha)  kamayadi.  Bez hajmining bunday

kamayishi uning po'stloq qismini yupqalashuvi va qayta o'zgarishiga bog'liq. 

Keyingi davrlarda buyrak usti bezining o'lchami kattalasha boshlaydi. Uning 

og'irligi 5 yoshda 4,6 g,  10 yoshda 

6,6 g,  15 yoshda 8,63 g va 16—20 yoshda 

12,95 ga yetadi.

M e’da  osti bezining  endokrin  qismi

Me’da osti bezining endokrin qismi 

(pars endocrinica pancreatis) 

epiteliy 

hujayralaridan tashkil topgan pankreatik 

(langergans) 

orolchalaridan 

(inculae 

pancreaticae) 

iborat. Ular bezning ekzokrin qismidan biriktiruvchi to'qimali 

qatlamlar vositasida ajralgan. Orolchalar bezning hamma qismida bo'lsa-da, 

dum qismida ko'p bo'ladi. Bu orolchalaming soni bir millionga yaqin, kattaligi

0,1 ^ 0 ,3   mm bo'lib,  umumiy massasi bez og'irligining  1—  2  %  ini tashkil 

qiladi. Pankreatik orolchalar a  va p  hujayralardan iborat. p hujayralar insulin 

gormoni ishlab chiqaradi. Uning ta’sirida qonda qand moddasi kamayib jigar 

va mushaklarda glikogen holida to'planadi. U glukozadan yog' hosil bo'lishini 

kuchaytirib, yog'ning parchalanishini sekinlatadi. Insulin oqsil hosil bo'lishini 

faollashtiradi. Uning yetishmovchiligi qandli diabet kasalligiga olib keladi. a  

hujayralar glukagon gormoni  ishlab chiqaradi.  Glukagon gormoni  ta’sirida 

jigarda glikogen glukozaga parchalanadi. Uning miqdorini ko'payishi qonda 

qand miqdorining oshishiga,  gipeiglikemiyaga olib keladi. Undan tashqari, 

glukagon yog'ni yog' to'qimasiga parchalanishini kuchaytiradi.

Taraqqiyoti:  me’da osti bezi orolchalari homila taraqqiyotining 3-oyida 

birlamchi ichak epiteliyi kurtagidan paydo bo'ladi.

Yangi tug'ilgan chaqaloqda orolchalar soni  120 ming bo'lib, ular me’da 

osti bezi hajmining 3,5% ini tashkil qiladi. Bola hayoti davomida ulaming 

soni  ko'payib  800  mingdan  oshadi  va  bez  massasining 

1—2%  ini  tashkil 

qiladi. Orolchalar qon tomirlaiga boy.

Jinsiy bezlaming endokrin qismi.

  Erkaklarda moyak, ayollarda tuxumdon 

jinsiy hujayralardan tashqari,  qonga jinsiy gormonlar ham ishlab chiqaradi. 

Bu gormonlar ta’sirida ikkilamchi jinsiy belgilar paydo bo'ladi.  Moyakning 

endokrin qismi buralma urug' naychalarining o'rtasidagi qon va limfa kapillailari 

yonidagi interstitsial to'qimada joylashgan o'ziga xos Leydig hujayralaridan 

iborat.  Bu  hujayralar  erkaklar jinsiy gormoni  testosteron  ishlab  chiqaradi. 

Bundan tashqari, kamroq ta’sir kuchiga ega gormonal moddalar va oz miqdorda 

ayollar jinsiy gormoni estrogen ishlab chiqariladi. Androgenlar jigar, buyrak, 

ayniqsa,  mushaklarda  oqsil  moddalar  sintezini  kuchaytiradi  va  oliy  nerv 

faoliyatiga ta’sir qiladi.

Erkaklaming jinsiy gormoni — androgenlami homila davrida o'sayotgan 

moyaklar ishlab chiqaradi.  Ular erkaklar ichki va tashqi jinsiy a’zolarining 

takomillashuvini ta’minlab,  ayollar jinsiy naylarining  o'sishini to'xtatadi.

Ayollar  jinsiy  bezlari  follikulalarining  donador  qavati  va  tuxumdon 

interstitsial to'qimasi hujayralari estrogen gormonlar va oz miqdorda testosteron 

ishlab chiqaradi.  Sariq tana esa progesteron ishlab  chiqaradi.  Ayollaming

jinsiy gormonlari asosan qiz bola balog'atga yetganidan keyin ishlab chiqarila 

boshlaydi

Estrogenlar ayollar oiganizmi jinsiy a’zolarining taraqqiyoti va o‘sishiga, 

progesteron sut bezlari rivojlanishi va homila taraqqiyotiga ta’sir qiladi.

G ip o fiz

Gipofiz  (hypophysis)  ponasimon  suyakdagi  turk egarining  gipofiz 

chuquichasida joylashgan.Uning ko'ndalang o'lchami 10—17 mm, oldingi- 

orqa o'lchami 5—15 nun, vertikal o'lchami 5—10 mm, og'irligi erkaklarda

0,5 g,  ayollarda  0,6  g. Gipofiz  tashqi  tomondan  kapsula bilan  o'ralgan. 

Gipofiz ikki kuitakdan taraqqiy etgani uchun uning ikki bo'lagi bor.

Oldingi  bo'lagi  adenogipofiz  (lobus  anterior)  nisbatan  katta  bo'lib, 

gipofiz  massasining  70—80%  ini  tashkil  qiladi.  Adenogipofiz  tarkibiga 

oldingi, o'rta yoki oraliq va tuberal bo'laklar kiradi.

Orqa  bo'lak—neyrogipoflz  (lobus  posterior)  tarkibiga  orqa  bo'lak, 

quyg'ich,  adenogi pofiz va  gipotalamus o'rtasida  joylashgan o'rtatepalik 

kiradi.

Gipofizning  oldingi  bo'lagi  hujayralari boshqa ichki  sekretsiya bezlari 

faoliyatini  boshqaruvchi  gormonlar  ishlab  chiqaradi.  Uning  gormonlari 

somatotropin  oqsillar sintezini  kuchaytiradi  va  yog'ning  parchalanishini 

tezlatadi, shuning uchun o'sish davrida bolalar va o'smirlarda yog' to'planishi 

pasayadi. Agar  bolalik davrida somatotropin kam ishlab chiqarilsa gipofizar 

karlikizmga,  ko'p  ishlab  chiqarilsa  gipofizar  gigantizimga  olib  keladi. 

Agar bu gormon  katta  yoshdagi  odamlarda  ko'payib  ketsa  kallaning yuz 

qismi, oyoq panjasi suyaklari kattalashib akromelogiya holati paydo bo'ladi.

Kortikotropin yoki AKTG  buyrak usti bezining  dastali  va to 'r  qavati 

o'sishini va gormonlar ishlab chiqarishini kuchaytiradi.

Tirotropin  gormoni  qalqonsimon  bez  follikulasi  epiteliyi  yetilishini 

boshqaradi.

Gonadotropin  erkaklarda  moyaklar  o'sishini  va  spermatogenezni 

kuchaytiradL Ayoflarda ovulyatsiya va sariq tana hosil bo'lishiga ta’sir qiladi.

Gipofizning  o'rta  bo'lagi  gormoni  melotonin  teri  pigmentatsiyasiga 

ta’sir ko'rsatadi.

Gipofizning  orqa bo'lagi  neyroglial  hujayralardan,  gipotalamusdan 

neyrogipofizgakeluvchi nerv  tolalaridan vaneyrosekretor  tanachalardan 

iborat.  N eyrogipoflz  gorm onlari  gipotalam usning  supraoptik  va 

paraventrikular  o'zaklaridahosil  bo'lib,  aksonlar  orqali  neyrogipofizga 

tushadi. Vazoprcssin buyrak naychalarida suvni qayta so'rilishini kuchaytirib, 

antidiuretik ta ’sir ko'rsatadi, natijada siydik ajraUshi kamayadi.  Oksitotsin 

bachadon  mushaklarining  qisqarishini  kuchaytirib,  tug'ish  jarayonini 

tezlatadi. Bundan tashqari, u sut bezlarining faoliyatini oshiradi.