0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi

Yurakning  o ‘tkazuvchi  tizimi. 

Yurak  miokardining  ritmik  ravishda 

qisqarishini uning o'tkazuvchi tizimi boshqarib turadi. Yurakning o'tkazuvchi 

tizimi qo'zg'alishini yurak nervlaridan bo'lmacha va qorinchalar miokardiga 

o'tkazib berish xususiyatigaegaatipikmushaktolalaridaniborat.Ular  tarkibida 

miofibrillar kam, sarkoplazmasi ko'p bo'ladi. Yurakning o'tkazuvchi tizimi 

quyidagilardan iborat:

1.  Sinus-atrial 

(Kis-Flek) 

tuguni 

(nodus  sinatrialis) 

o'ng  bo'lmacha 

devorida yuqori kovak vena teshigi bilan o‘ng quloqcha o'rtasida joylashib 

bo'lmachalar miokardiga tolalar beradi.

2.  Bo'lmacha-qorincha 

(Ashoff-Tavar) 

tuguni 

(nodus atrio-ventricularis) 

bo'lmachalararo to'siqning pastki qismida joylashgan. Pastga tomon tugun

hujayralarining  o'simtasi bo'lmachalar va qorinchalar miokardini bog'lab 

turuvchi bo'lmacha-qorincha 

(Gis) 

dastasini 

(fasciculus atrioventricularis) 

hosil qiladi.  Qorinchalararo to‘siqni mushak qismida bu dasta o'ng va chap 

oyoqchalarga 

(crus dextrum et sinistrum) 

bo'linib, qorinchalar miokardida 

tugaydi.

Yurak qon tomirlari. 

Yurakni ko'tariluvchi aortaning kengaygan qismidan 

boshlanuvchi o'ng va chap tojsimon arteriyalar qon bilan ta’minlaydi. Yurak 

arteriyalari yarimoysimon qopqoqlar sinuslari sohasidan boshlangani uchun 

qorinchalar qisqargan vaqtda ulaming teshigini qopqoqlar tabaqasi berkitadi. 

Shuning uchun ulaiga qon qorinchalar bo'shashgan vaqtda o'tadi.

O'ng tojsimon arteriya 

(a. coronaria dextra) 

yarimoysimon qopqoqning 

o'ng tabaqasi sinusi sohasidan boshlanadi.  O'ng quloqcha ostidan o'tib toj 

egatda yotadi. Yurakning o'ng o'pka yuzasini aylanib otib, uning orqa yuzasi 

bo'ylab chapga yo'naladi va chap tojsimon arteriyaning aylanib o'tuvchi shoxi 

bilan anastomozlashadi.  Uning yirik tarmog'i orqa  qorinchalararo  shox — 

r.interventricularis  posterior 

o'z  nomidagi  egat  bo'ylab  yurak  uchigacha 

boradi. O'ng tojsimon arteriya taimoqlari o'ng bo'lmacha va qorincha devorini, 

o'ng qorincha so'rg'ichsimon mushaklarini, qorinchalararo to'siqning orqa 

qismini, sinus-atrial va bo'lmacha-qorincha tugunlarini qon bilan ta’minlaydi.

Chap tojsimon arteriya 

(a. coronaria sinistra) 

yarimoysimon qopqoqning 

chap tabaqasi sinusi sohasidan boshlanib ikki shoxga: qorinchalararo va aylanib 

o'tuvchi 

(r.interventricularis anterior et r.circumflexus) 

shoxga bo'linadi. Aylanib 

o'tuvchi  shox chap tojsimon artenyaning bevosita davomi bo'lib,  tojsimon 

egatda  yotadi  va  o'ng  tojsimon  arteriya  bilan  anastomozlashadi.  Oldingi 

qorinchalararo shox o'z nomidagi egat bo'ylab yurak uchiga yo'naladi va orqa 

qorinchalararo  arteriya  bilan  anastomozlashadi.  Chap  tojsimon  arteriya 

tarmoqlari  chap  qorincha  devorini  va  so'rg'ichsimon  mushaklami, 

qorinchalararo to'siqni katta qismini, o'ng qorinchaning oldingi devorini va 

chap bo'lmacha devorini qon bilan ta’minlaydi. O'ng va chap tojsimon arteriya 

tarmoqlari  ikkita:  tojsimon  egatda  yo'nalgan  ko'ndalang,  oldingi  va  orqa 

qorinchalararo egatda joylashgan bo'ylama anastomoz hosil qiladi.

Yurak venalari son jihatidan arteriyalaiga nisbatan ko'p. Ulaming asosiylari 

yig'ilib, bitta umumiy tojsimon sinusni 

(sinus coronarius) 

hosil qilib, o'ng 

bo'lmachaga ochiladi. Tojsimon sinusga beshta vena quyiladi:

1. Yurakning katta venasi 

(vena cordis magna) 

ikkala qorinchaning oldingi 

yuzasi,  qorinchalararo  to'siqdan,  shuningdek,  chap  bo'lmacha  va  chap 

qorinchaning orqa yuzasidan qon yig'ib, oldingi qorinchalararo va tojsimon 

egatda yotadi.

2. Yurakning o'rta venasi 

(vena cordis media) 

yurak uchining orqa yuzasidan 

boshlanib, orqa qorinchalararo egat bo'ylab ko'tariladi.

3. Yurakning kichik venasi 

(vena cordis parva) 

yurakning o'ng yarmidan 

qon yig'ib, tojsimon egatda yotadi.

4.

  Chap  qorincha  venasi 

(vena  posterior  ventriculi  sinistri) 

chap 

qorinchaning orqa yuzasidan qon yig'adi.

5. 

C hap  b o 'lm ac h an in g   qiyshiq  venasi 

(ven a   o b liq u e  a tr ii 

sinistri) 

chap bo'lmachaning orqa yuzasidan qon yig'adi.

Tojsimon  sinusga  quyuvchi  venalardan  tashqari  yurakda  to'g'ri  o'ng 

bo'lmachaga quyuvchi venalar ham bor.  Bularga o'ng qorinchaning oldingi 

devoridan qon yig'uvchi 

(venae cordis anteriores) 

va yurakning 20—30 ta 

mayda (Tebeziyev) venalari 

(w.  cordis minimae) 

kiradi.

Yurakning limfa tomirlari. 

Yurak endokardi va miokardida joylashgan 

limfakapillarlardan limfa epikardda joylashgan yuza limfa tomirlar to'riga oqadi. 

Bu  limfa  tomirlar  qo'shilib  yurakning  o'ng  va  chap  limfa  tomirini  hosil 

qiladi. Yurakning chap limfa tomiri o'ng va chap qorinchalarining oldingi 

yuzasi,  chap  qorinchaning  chap  va  orqa  yuzasidagi  limfa  tomirlaming 

qo'shilishidan hosil bo'lib, pastki traxeobronxial limfa tugunlarining biriga 

quyiladi.  Yurakning  o'ng  limfa tomiri  o'ng qorinchaning oldingi va  orqa 

yuzasidagi limfa tomirlaridan hosil bo'lib, oldingi ko'ks oralig'i tugunlarining 

biriga quyiladi. Bo'lmachadan boshlangan mayda limfa tomirlari oldingi ko'ks 

oralig'i limfa tugunlariga quyiladi.

Yurak nervlari. 

Yurak faoliyatini sezuvchi, simpatik va parasimpatik nervlar 

boshqaradi.  Sezuvchi  nervlar  yurak  va  uning  qon  tomirlari  devoridagi 

retseptorlardan bosh va orqa miyadagi markazlarga boradi. Simpatik tolalar 

yurak  qisqarishini  tezlatuvchi  va  tojsimon  arteriyalami  kengaytiruvchi 

impulslami  o'tkazsa,  parasimpatik  tolalar  yurak  qisqarishini  sekinlatib, 

tojsimon arteriyalami toraytiruvchi impulslami o'tkazadi.

Yurakka  boruvchi  simpatik  nerv  tolalari  simpatik  poyaning  bo'yin 

qismidagi uchta simpatik tugunidan boshlanadigan yuqorigi, o'rta va pastki 

yurakka  boruvchi  bo'yin  nervlari  va  ko'krak  qismining  II—V  tugunidan 

chiquvchi yurakka boruvchi ko'krak nervlaridan iborat.

Parasimpatik tolalar esa adashgan nervdan chiquvchi tolalardan iborat. 

Bu nervlaming tolalari yurakda yuza va chuqur joylashgan chigallami hosil 

qiladi. Yurakning yuza chigali 

(plexus cardiacus superficialis) 

o'pka poyasining 

oldingi yuzasi va aorta ravog'ining pastki tomonida,  uning chuqur chigali 

(plexus  cardiacus  profundus) 

esa  aorta  ravog'i  bilan  kekirdakning  ikkiga 

bo'lingan  qismi  orasida  joylashadi.  Yurakning  yuza  va  chuqur  nerv 

chigallarining  bir  qismi  miokard  bilan  epikard  orasiga  tarqalsa,  ikkinchi 

qismi yurak arteriyalari devori bo'ylab 

(plexus coronarius dexter et sinister) 

davom etadi. Yurakning a’zo sirti chigallari tolasi a’zo ichki chigaliga o'tib, 

yurak devori qavatlari ichida yotadi. Bu chigallar tarkibida nerv hujayralari 

to'planib, yurak tugunchalarini 

(ganglia cardiaca) 

hosil qiladi.

Yurak topografiyasi

Yurak va uni o'ragan yurak xaltasi ko'krak qafasida oldingi ko'ks oralig'ida 

o'rta chiziqdan chaproqda yurakning uchdan ikki qismi, o'ngroqda uchdan bir 

qismi joylashgan. Yon va qisman old tomondan yurak plevra bilan qoplangan 

o'pka, oldingi ozgina qismi esa to'sh suyagi va qovuig'a tog'aylariga tegib turadi.

Yurakning yuqori chegarasi o'ng va chap uchinchi qovurg'a tog'aylari 

yuqori chekkasini birlashtiruvchi chiziqda joylashgan.  O'ng chegarasi o'ng 

uchinchi  qovurg'a  togayi  yuqori  chekkasidan  boshlanib,  to'sh  suyagi 

chekkasidan 

1-2  sm o'ngda vertikal yo'nalib beshinchi qovuig'a tog'ayigacha 

tushadi. Pastki chegarasi o'ng beshinchi qovuig'a tog'ayidan yurak uchigacha 

o'tgan chiziqda. Yurak uchi esa chap beshinchi qovuig'a oralig'ida o'rta o'mrov 

chizig'idan 1—1,5 sm ichkarida yotadi. Chap chegarasi chap uchinchi qovuig'a 

tog'ayining yuqori chekkasidan to'sh suyagining chap chekkasi bilan chap 

o'rta o'mrov chizig'i o'rtasidagi sohadan boshlanib, yurak uchigacha boradi.

Yurak klapanlarining eshitish sohalari quyidagicha: chap atrioventrikular 

klapan chap uchinchi qovuig'a tog'ayi sohasida. O'ng atrioventrikular klapan 

to'rtinchi o'ng qovuig'a tog'ayining to'sh suyagiga birikkan joyida. Aorta klapani 

to'sh suyagining chap qirrasida, uchinchi qovurg'a oralig'ida. O'pka poyasi 

klapani chap uchinchi qovuig'a tog'ayining to'sh suyagiga birikkan joyida.

Yurakning yoshga  qarab  o'zgarishi

Yangi tug'ilgan chaqaloq yuragining bo'lmachalari katta va qorinchalari 

yaxshi rivojlanmaganligi uchun (89-rasm) yumaloq shaklda bo'ladi.  Uning 

ko'ndalang  o'lchami  2,7—3,9  sm,  uzunligi  3,0—3,5  sm.  O'ng  bo'lmacha 

chapidan sezilarli katta. O'ng bo'lmachaning hajmi 7—10 sm3, chapniki 4—

5 sm3. Qorinchalar hajmi 8—10 sm3. Taroqsimon va so'ig'ichsimon mushaklar 

yaxshi  bilinmaydi. Paysimon  ipchalar  nisbatan  yo'g'on  va  qisqa. O'ng va 

chap  qorinchalar  miokardining  qalinligi bir xil.  Epikard  yupqa,  elastik  va

kollagen  tolalari  kam.  Epikard  osti  yog' 

to'qimasi yaxshi bilinmaydi. Bola hayotining 

birinchi  yilida  yurak  bo'yiga  tez  o'sadi. 

Birinchi  yilning  oxirida  yurakning  hajmi 

42  sm

3  bo'ladi.  Yurakning  turli  qismlari 

ayrim yosh davrlarida bir xil o'smaydi. Bola 

hayotining  birinchi  yilida  bo'lmachalar 

qorinchalarga  nisbatan  ko'proq,  2-5, 

ayniqsa, 

6 yoshda bo'lmacha va qorinchalar 

bir  xil, 

10  yoshdan  so'ng  qorinchalar 

tezroq o'sadi. Yurakning hajmi 7 yoshda 90 

sm3,  14 yoshda  130 sm

3  bo'ladi.

Yangi  tug'ilgan  chaqaloq  yuragining 

og'irligi o'rta hisobda 24 g bo'lib, bir yoshda

2  marta,  4-5  yoshda  3  marta,  balog'at 

yoshida 10 marta va 18—20 yoshda 15 marta

89-rasm.  Chaqaloq  yuragj.  Old  tomondan  ko'rinishi.  1-atrium   sinistrum;  2-auricula  si­

nistra;  3-sul.  coronarius;  4-ventriculus  sinister;  5-apex  cordis;  6-incisura  apicis  cordis; 

7-suI.interventricularis  anterior;  8-ventriculus  dexter;  9-auricula  dextra;  10-atrium  dex­

trum;  11-pais  ascendens aortae;  12-v.cava  superior;  13-truncus pulmonalis;

kattalashadi.  5-6 yoshgacha o'g'il bolalar yuragi qizlamikiga nisbatan katta 

bo'lsa, 9—13 yoshlarda buning aksi,  15 yoshdan keyin esa yana o'g'il bolalar 

yuragi katta bo'ladi. Yangi tug'ilgan chaqaloq yuragi qorinchalari devorining 

qalinligi  5  mm  ga  teng  bo'lib,  bola  hayotining  5-kunidan  boshlab  chap 

qorincha  faoliyatiga bog'liq  ravishda  kattalashib boradi  va 

2  yoshda o'ng 

qorinchaga nisbatan 2 marta katta bo'ladi. Yurak devorining qalinlashuvi mushak 

tolalari va biriktiruvchi to'qima qatlamlarining ko'ndalang o'lchamlari o'sishi 

hisobiga bo'ladi. Barcha yoshdagi bolalarda atrioventrikular klapan tabaqalari 

yaltiroq bo'ladi.  Yoshga  qarab klapan tabaqalari va epikard zichlashadi.  2 

yoshdan boshlab epikard ostiga yo tplana boshlaydi.  15 yoshgacha chap 

qorincha devorining qalinligi 2,5 marta, o'nginiki 0,3 marta kattalashadi.

Yangi tug'ilgan chaqaloq yuragi yuqori va ko'ndalang joylashadi. Yurak 

uchi proyektsiyasi IV qovuig'a oralig'ida chap o'rta o'mrov chizig'idan  1—2 

sm tashqarida bo'ladi.  Bir yoshgacha bo'lgan bolada uning yuqori chegarasi 

ikkinchi qovurg'a oralig'ida bo'lsa, pastki chegarasi kattalamikiga nisbatan 

bir qovuig'a oralig'ida yuqori turadi.  O'ng chegarasi to'sh suyagining o'ng 

chekkasida yoki undan 0,5—I sm o'ngroqda joylashgan. 2—3 yoshlarda yurak 

qiyshiq holatga o'tadi va o'smirlik davrida kattalamildga o'xshab qoladi.

Rentgenanatom iyasi. 

Yurakning  asosiy massasini  mushak to'qim a- 

miokard  hosil  qiladi.  Yurak  bo'shlig'i  va  uning  yirik  qon  tomirlari  uni 

o'ragan o'pka to'qimasi soyasida aniq gomogen soya beradi. Yurak oldingi 

ko'ks oralig'ida joylashib, uning soyasi o'ng va chap o'pka maydoni o'rtasini 

egallaydi. Yurak noto'g'ri oval shaklga ega bo'lib, unda uchi va kengaygan 

asosi tafovut qilinadi. Yurak asosining o'rtasidan uchiga qarab bo'ylamasiga 

mos  keluvchi  yurak  o'qi  o'tadi.  Odatda,  yurak  o'qi  qiyshiq  yo'nalib, 

yuqoridan pastga, o'ngdan chapga joylashadi.  Buning natijasida yurakning 

katta qismi ko'krak qafasining chap tomonida yotadi.  O'rtadagi gomogen 

soya yurakning o'zini va yirik qon tomirlari (aorta, yuqori kovak vena va 

o'pka arteriyasi soyasi) yig'indisidan iborat. Yurakning xususiy soyasi biroz 

qiya joylashgan  noto'g'ri  ellips  shaklidagi  pastki  keng  qismidan  iborat. 

Uning  2/3  qismi  o'pka  maydoni  fonida yotadi.  Yurakning  o'zini  soyasi 

bilan  uning  yirik  qon  tomirlari  soyasi  o'rtasidagi  chegara  yurak-tomir 

siuletining eng toraygan qismiga to'g'ri kelib, yurak beli deyiladi. Yurakning 

shakli va ko'krak qafasida joylashishi yoshga, jinsga, tana konstitutsiyasiga va 

diafragmaning joylashishiga bog'liq. Yurak joylashishining uchta asosiy: qiya, 

ko'ndalang va vertikal shakllari tafovut qilinadi. Yurakning qiya joylashishi 

normosteniklarda uchraydi.  Bunda yurak o'qi gorizontal chiziqqa 45° bur­

chak ostida joylashadi. Yurakning ko'ndalang joylashishi keng ko'krak qafasli 

gipersteniklardauchraydi.  Bunda yurak  o'qi  gorizontal chiziqqa25—30° 

burchak hosil qilib joylashadi. Yurak beli aniq bilinadi. Bu holatda yurakning 

chap chegarasi o'rta  o'mrov chizig'ida,  mo'tadil holatda esa bu chegara 

o'rta o'mrov chizig'idan  1,5 sm ichkarida yotadi.

Vertikal holatda joylashgan yurak uzun va tor ko'krak qafasli asteniklarda 

uchraydi. Bu holatda yurak qon tomirlaiga osilganga o'xshab, osilgan tomchini

eslatadi va «osilgan» yoki «tomchi» yurak deyiladi. U gorizontal chiziqqa 50— 

60° burchak hosil qilib joylashadi. Bunday yurakning beli tekis bo'ladi. Chap 

chegarasi o'rta o'mrov chizig'idan o'ng tomonda joylashadi.

Bolalar yuragi kattalamikiga nisbatan katta bo'lib, ko'krak qafasida katta 

sohani egallaydi. Yosh bola yuragi soyasi shaisimon bo'lsa, o'smirlik davrida 

yurak beli biroz tekislanadi. Keksalarda yurak ichki a’zolaming pastga tushishi 

munosabati bilan  «yotgan»  holatni oladi.  Qon tomirlar dastasining soyasi 

uzayadi. Tomirlar dastasining yuqori-chap chekkasida aorta ravog'iga taalluqli 

yumaloq soya paydo bo'ladi.

To'g'ri proyeksiyada yurak soyasi o'ziga xos konfiguratsiyaga ega bo'lib, 

bunda yurak va uning yirik qon tomirlari chegarasi alohida ravoqlar shaklida 

ko'rinadi. Uning o'ng va chap chegaralarini hosil qiluvchi ravoqlar tafovut 

qilinadi. O'ng tomonda ikki ravoq: pastki ravoq—o'ng bo'lmacha soyasi ravog'i, 

yuqori  ravoq  yuqori  kovak  vena yoki  aorta  ravog'i  soyasi bo'ladi.  Chap 

tomonda to'rtta ravoq: 

1) pastki eng katta ravoq—chap qorincha soyasi eng 

katta bo'lib, qavariqligi yuqoriga va chapga qaragan; 

2) chap bo'lmachaning 

quloqcha soyasi chap  qorinchadan yuqoriroq joylashib,  qavariqligi pastga 

qaragan bo'lib, bu ravoqlar oralig'ida yurak beli hosil bo'ladi; 3) yurak beli 

ustida  vertikal joylashgan  o'pka  arteriyasining  soyasi;  4)  o'pka  arteriyasi 

yuqorisida aorta soyasi joylashgan.  O'pka arteriyasi bilan aorta soyasi bir- 

birining ustida joylashadi va yoshlarda ular ko'pincha birlashib ketgani uchun 

rentgenogrammalaida ajratish qiyin bo'ladi. Keksalarda aorta soyasi aniq bilingan 

bo'lib,  qon  tomirlar  dastasining  chap  ynqori  uchida  yumaloq  shaklda 

ko'rinadi. To'g'ri proyeksiyada yurakning pastki chegarasi diafragma soyasiga 

qo'shilib ketadi.

Yon rentgenogrammada yurak soyasi old tomondan to'sh suyagi, orqa 

tomondan umurtqa pog'onasi o'rtasida joylashadi. To'sh suyagi soyasi bilan 

yurak o'rtasida retrosternal, yurak soyasi bilan umurtqa pog'onasi o'rtasida 

esa retrokardial bo'shliq hosil bo'ladi.  Bu ikki bo'shliq yurak xastaliklarida 

o'zgaradi va ulaming o'lchamlariga qarab yurak qismlarining holati haqida 

fikr  yuritiladi.

Perikard

Perikard 

(pericardium) 

yurakni tashqi tomondan o'ragan seroz qopcha. 

U tuzilishi har xil ikki: tashqi fibroz va ichki seroz qavatdan iborat. Tashqi 

qavat  fibroz  perikard 

(pericardium  fibrosum) 

yurak  asosida  yirik  qon 

tomirlaming tashqi pardasiga o'tib ketadi. Ichki seroz perikard 

(pericardium 

serosum) 

ikki  qatlamdan  pariyetal 

(lamina  parietalis) 

fibroz  perikardni 

ichki tomondan qoplaydi. Visseral qatlam 

(lamina viseralis) 

yurakning tashqi 

pardasi epikardni hosil qiladi. Seroz perikardning pariyetal va visseral qatlamlari 

yurak asosida biridan biriga o'tadi va ular o'rtasida perikard bo'shlig'i 

(cavitas 

pericardialis) 

hosil bo'ladi. Bu bo'shliqda oz miqdorda seroz suyuqlik bo'ladi. 

Perikard noto'g'ri konus shaklida bo'lib uch qismi tafovut qilinadi:

1.  Oldingi  to‘sh-qovurg‘a  qismi 

(pars  sternocostalis) 

o ‘ng  va  chap 

mediastinal plevra o'rtasida, oldingi ko'krak devorining orqa yuzasiga to'sh- 

perikard  boylamlari 

(lig.  stenopericardiaca) 

vositasida  birikib  turadi. 

Pastki diafragma qismi 

(pars diaphragmatica) 

diafragmaning pay markaziga 

birikib turadi.

2.  Mediastinal  qismi 

(pars  mediastinalis) 

lateral  va  qisman  oldingi 

tomondan mediastinal plevraga yopishib turadi.  Bu qismning o'ng va chap 

tomonlaridan  diafragma  nervi  va  qon  tomirlar  o'tsa,  orqa  tomonidan 

qizilo'ngach, ko'krak aortasi, toq va yarimtoq venalarga tegib turadi.

Perikard bo'shlig'ida  yurak va  yirik qon  tomirlar o'rtasida bo'shliqlar 

bo'lib,  perikardning  ko'ndalang  bo'shlig'i 

(sinus  transverses  pericardii) 

yurak asosida joylashgan. U oldindan va yuqoridan ko'tariluvchi aortaning 

boshlang'ich qismi va o'pka poyasi, orqadan esa o'ng bo'lmachaning oldingi 

yuzasi va yuqori kovak vena bilan chegaralangan.

Perikard yangi tug'ilgan chaqaloqda yumaloq shaklda bo'lib,  yurakni 

zich o'rab turadi.  Uning vertikal o'lchami 35  mm,  ko'ndalangi 41,5 mm 

dir.  U nisbatan qalin, ammo cho'ziluvchan bo'ladi.  Uning yuqori chegarasi 

juda yuqori,  to'sh-o'mrov bo'g'imlarini qo'shib turuvchi chiziqqa yetadi. 

Pastki chegarasi esa yurakning pastki chegarasiga teng.  Bolalarda perikard 

harakatchan bo'ladi.

Arteriyalar taraqqiyoti

Homila hayotining  3-haftasida  arteriya poyasi ikkita ventral  aortaga 

bo'linadi. Bu arteriyalar jabra ravoqlariga qarab o'sadi va olti juft aorta ravoqlari 

yoki jabra  arteriyalarini  hosil  qilib,  ular  vositasida  o'ng  va  chap  dorsal 

aortaning boshlang'ich qismi bilan qo'shiladi.  Dorsal aortadan uch guruh: 

segmentlararo dorsal,  lateral va ventral segment arteriyalari chiqadi. Yurak, 

qon  tomirlar  taraqqiyoti  bilan  birgalikda  miya,  ichki  a’zolar,  qo'l  va 

oyoqlaming  o'sishi,  qon  tomirlar tuzilishini  o'zgartirib  yuboradi. 

1,11,V 

aorta ravoqlari yo'qolib ketadi. Har bir ventral aortaning I—III aorta ravoqlari 

o'rtasidagi qismi tashqi uyqu arteriyasiga, III aorta ravog'i va dorsal aortaning 

oldingi bosh miya bilan qo'shilgan qismi ichki uyqu arteriyasiga aylanadi. 

Dorsal aortaning  II—IV aorta ravoqlari o'rtasidagi  qismi yopilib  ventral 

aortaning  shu  qismi  umumiy uyqu arteriyasiga  aylanadi.  Chap  IV  aorta 

ravog'ining diametri kattalashib, aorta ravog'iga aylanadi.  U ko'tariluvchi 

aortani chap dorsal aorta bilan qo'shadi. Chap dorsal aorta pastga tushuvchi 

aortaga aylanganidan so'ng, o'ng dorsal aortaning IV ravoqdan orqa qismi 

yopiladi.  IV  o'ng  aorta  ravog'i  o'mrov  osti  arteriyasiga  aylanadi.  Chap 

o'mrov osti arteriya segmentlararo dorsal arteriya tarmoqlaridan vujudga 

keladi.  O'ng ventral  aortaning III—IV ravoqlari o'rtasidagi qismi yelka- 

bosh poyasiga aylanadi. VI aorta ravog'i o'pkaga ingichka o'pka arteriyasini 

berganidan so'ng o'ng tomondagisi yopiladi.  Chap VI aorta ravog'i chap

dorsal arteriya bilan bog‘lanib, batal nayiga aylanadi va homilada u orqali 

qon o'pka poyasidan aortaga o'tadi.

Segmentlararo  dorsal  arteriyalar,  o'z  navbatida,  dorsal  va  ventral 

tarmoqlaiga bo'linadi. Bo'yin va bosh sohalarida ulaming dorsal tarmoqlaridan 

umurtqa  arteriyasi  va  uning  tarmoqlari  hosil  bo'ladi.  Tana  sohasida  ular 

qovuig'alararo va bel aiteriyalariga aylanadi. Ventral tarmoqlardan chap o'mrov 

osti arteriyasi va o'ng o'mrov osti arteriyasining distal qismi hosil bo'ladi. 

O'mrov osti arteriyasi taraqqiyot davrida qo'lga o'sib kiradi.

Lateral segmentar  arteriyalardan juft:  diafragma,  buyrak,  buyrak usti 

bezi va moyak arteriyalari hosil bo'ladi. Ventral segmentar arteriyalardan esa 

tuxum sarig'i arteriyasi hosil bo'lib, ulardan qorin bo'shlig'i a’zolarini qon 

bilan ta’minlovchi toq arteriyalar rivojlanadi.

Kaudal joylashgan ventral segmentar arteriyalar o'ng va chap kindik 

arteriyasiga  aylanadi  va  uning  boshlang'ich  qismidan  chiqqan  tarmog'i 

oyoq kurtagiga o'sib kiradi.  Chanoq bo'shlig'i a’zolari va oyoqning o'sishi 

munosabati bilan yonbosh (umumiy, tashqi va ichki) arteriyalari juda tez 

o'sadi va kindik arteriyasi ichki yonbosh arteriya tarmog'iga aylanadi.

Arteriyalarning tuzilishi

Arteriyalar devori uch qavat pardadan tuzilgan.  Ichki qavat qon tomir 

bo'shlig'i tomonida bir qator endoteliy hujayralaridan iborat bo'lib, uning 

ostida subendoteliy va ichki elastik membrana joylashgan.  O'rta qavat silliq 

mushak tolalari va ular o'rtasida joylashgan elastik tolalardan iborat. Tashqi 

qavat biriktiruvchi to'qimadan tashkil topgan. O'rta qavatdagi elastik va mushak 

tolalaming miqdoriga qarab arteriyalar uch turga bo'linadi.

1. Elastik turdagi arteriyalaiga devorida elastik tolalar ko'p bo'lgan arteriyalar 

(aorta, o'pka poyasi) kiradi.

2. Mushak turdagi arteriyalaiga o'rta va kichik kalibrdagi arteriyalar kiradi. 

Ulaming devorida mushak elementlari ko'p bo'lib, qisqaiganda qon oqishini 

tezlatadi.

3.  Mushak-elastik turdagi arteriyalar devorida mushak va elastik tolalar 

miqdori teng bo'ladi.  Bu tuiga yirik arteriyalar (umumiy yonbosh,  o'mrov 

osti,  umumiy  uyqu)  kiradi.

A’zolarga nisbatan joylashishiga qarab arteriyalar a’zo sirti arteriyalari 

va a’zo ichi arteriyalariga bo'linadi. Agar arteriyalarning tarmoqlari boshqa 

arteriya tarmoqlari bilan qo'shilsa anastomoz deyiladi. Agar arteriyalar to 

bo'lingunicha boshqa tomirlar bilan qo'shilmasa, bular oxirgi arteriyalar 

deyiladi.

Arteriya tizimi yangi tug'ilgan chaqaloqda anatomik shakllangan bo'ladi. 

Unda bola tug'ilganidan keyin bo'ladigan o'zgarishlar yo'ldosh qon aylanishini 

to'xtashi va o'pka qon aylanishining boshlanishi bilan bog'liq bo'ladi. Bola 

tug'ilganidan keyin yoshga qarab arteriyalarning kengligi, uzunligi, aylanasi, 

devorining  qalinligi  o'zgarib  boradi.  O'smirlik  davrida  (12-16  yoshlar)

arteriyalarning uzunligi va diametri 3-5 marta kattalashadi.  Ularning o‘sishi 

tana  qismlari  va  a’zolaming  o'sishiga  mos  ravishda  bo‘ladi.  A’zolar 

joylashishining  o'zgarishi  bilan  ulaming  yo'nalishi,  uzunligi,  boshlanish 

sohalari  ham  o'zgaradi.  Masalan:  moyak yorg'oqqa tushishi bilan  moyak 

arteriyalari uzayadi. Ayrisimon bez yoshga qarab kichraygan davrida uning 

bir qism arteriyalari yo'qolib ketadi. Bola organizmida mushaklaming egat va 

kanallari yaxshi bilinmagani uchun,  ularda bo'yin,  qo'l  va  oyoqdagi  yirik 

arteriyalar yuza joylashgan bo'ladi.

A’zo ichki qon tomirlari tizimi bolalarda kattalamikidan farq qiladi. Bola 

a’zolarining qon tomirlari zichligi maydon birligiga nisbatan yuqori bo'ladi. 

A’zo ichki qon tomirlari bola hayotining birinchi yilida tez takomillashadi.

Ayrim  yosh  davrlarida  arteriya  tizimining  har  xil  qismlarida  tomirlar 

devorining tarkibiy qismi bir xil o'zgarmaydi. Aorta devorida ko'proq tolali 

to'qimalar bo'ladi.  O'rta va mayda arteriyalarda silliq mushak hujayralari 

kattalashadi va yangidan paydo bo'ladi. Erta bolalik davrida elastik tolalaming 

ko'p bo'lishi o'sayotgan a’zo tomirlarining cho'ziluvchanligini ta’minlaydi.

Tomirlar mikroskopik tuzilishining o'zgarishi ko'proq erta va ikkinchi 

bolalik davrida bo'lib, o'smirlik davrida ular devorining tuzilishi tarkibi ancha 

tekislanadi.