0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(nodi lymphatici p aravesicales), bachadon yoni (nodi lym phatici parauterini), qin
yoni (nodi lym phatici paravaginales) va to 'g 'ri ichak yoni (nodi lymphatici pararectales) tugunlari kiradi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomiiiari umumiy yonbosh va aorta osti limfa tugunlariga yo'naladi. Chanoqning pariyetal limfa tugunlari: ichki yonbosh arteriyasi bo'ylab 4—8 ta ichki yonbosh tugunlari
dir. Dumg'aza suyagining oldingi yuzasida 2—3 ta dumg'aza limfa tugunlari
bo'lib, ularga chanoq devori va to'g'ri ichakdan limfa keladi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari tashqi va umumiy yonbosh tugunlariga quyiladi. Tashqi yonbosh tugunlari (nodi lymphatici iliaci externi) 2—12 ta bo'lib, tashqi yonbosh arteriya va vena bo'ylab zanjir shaklida joylashadi. Ustki va pastki dumba arteriyalari yonida joylashgan dumba limfa tugunlariga (nodi lymphatici gluteales) sonning orqa yuzasi hamda dumba sohasi va kichik chanoq devoridan keluvchi limfa tomirlari keladi. Ichki va tashqi yonbosh tugunlaridan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari umumiy yonbosh limfa tugunlariga
yo'naladi. Ulardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlar qorin aortasi va pastki kovak vena yonida joylashgan bel limfa tugunlariga quyiladi. Qorin b o'sh lig'i limfa tom irlari va tugunlari Qorin bo'shlig'ida ham vistseral va pariyetal limfa tugunlari tafovut qilinadi. Vistseral limfa tugunlari qorin aortasining toq arteriyalari va ulaming shoxlari atrofida joylashadi. Qorin o'zani atrofida joylashgan tugunlaiga (nodi lymphatici coeliaci) (1—5 ta) m e’da, m e’da osti bezi, taloq, buyrak va jigar limfa tugunlaridan chiqqan olib keluvchi limfa tomirlari keladi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomiiiari bel limfa tugunlariga, shuningdek, ko'krak limfa yo'lining boshlanish qismiga quyiladi. M e’daning limfa tugunlari
uning katta va kichik egriliklari bo'ylab, arteriyalar yo‘nalishida joylashadi. Ular quyidagi guruhlarga: chap me’da tugunlari; kardial limfa tugunlari; pilorik limfa tugunlari; o‘ng me’da-charvi tugunlari; chap me’da-charvi tugunlariga bo'linadi. Taloq limfa tugunlariga
m e’daning tubi, chap m e’da-charvi tugunlari va taloq kapsulasidan kelayotgan limfa tomirlari quyiladi. Me’da osti bezining boshi va o 'n ikki barmoq ichak devoridan keluvchi limfa tomirlari pankreatoduodenal limfa tugunlariga
quyiladi. Jigar va o ‘t pufagi limfa tomirlari jigar-o‘n ikki barmoq ichak boylami ichida umumiy jigar arteriyasi va darvoza venasi yo‘nalishida joylashgan jigar limfa tugunlariga
quyiladi. Qorin bo'shlig'i vistseral limfa tugunlarining eng ko'p sonlisi (66—404 ta) ingichka ichaktutqichi ichida joylashgan ichaktutqich tugunlari (nodi lymphatici mesenterici) bo'lib,
ulaiga och va yonbosh ichak limfa tomirlari quyiladi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlar bel limfa tugunlariga, goho ichak poyasini hosil qilib ko'krak limfa yo' liga quyiladi. Chambar ichak qismlaridan chiquvchi limfa tomirlari, chambar ichak arteriyalari yo'nalishida joylashgan limfa tugunlaiga quyiladi. Qorin bo'shlig'ining pariyetal limfa tugunlari qorin bo'sh lig'ining oldingi va orqa devorlarida joylashadi. Qorin bo'shlig'ining oldingi devorida pastki qorin osti arteriyalari yo'nalishida sliu nomli tugunlar
uning orqa devorida aorta va pastki kovak vena atrofida ko'p sonli bel tugunlari
joylashgan. Ular qorin aortasi va pastki kovak venaga nisbatan joylashishiga qarab chap, o'ng va oraliq bel tugunlariga bo'linadi. Qorin aortasining chap, old va orqa tomonlarida joylashgan chap bel limfa tugunlari
o'z navbatida lateral aorta tugunlari (nodi lymphatici aortici laterales), aorta oldi tugunlari (nodi lymphatici preaortici), aorta orqa tugunlari (nodi lymphatici postaortici) guruhlariga bo'linadi. Pastki kovak venaning oldingi, orqa va o'ng tomonida joylashgan o'ng bel tugunlari
kovak vena oldi limfa tugunlari (nodi lymphatici precavales), kovak
vena orqa limfa tugunlari (nodi lymphatici postcavales), lateral kovak limfa tugunlari
guruhlariga bo'linadi. Aorta bilan pastki kovak vena o'rtasidagi egatda oraliq bel limfa tugunlari
zanjiri yotadi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari o'ng va chap bel poyasini hosil qiladi.
Ko'krak qafasida ham pariyetal va visseral limfa tugunlari va tomirlari tafovut qilinadi. K o'krak qafasining oldingi devorini ichki yuzasida to'sh suyagining o'ng va chap tomonida joylashgan to'sh yoni tugunlariga (nodi lymphatici parasternales) ko'krak qafasining oldingi devori, plevra, perikarddan, shuningdek, pastki qorin usti va ustki diafragma limfa tugunlari, sut bezlaridan kelayotgan limfa tomirlari quyiladi. O'ng to'sh yoni tugunlaridan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari o'ng bo'yinturuq poyasiga yoki paravenoz
limfa tugunlariga, chap to'sh yoni tugunlaridan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari esa aorta oldi limfa tugunlariga, shuningdek ko'krak limfa yo'li va chap bo'yinturuq poyalariga quyiladi. Qovurg'alararo oraliqning umurtqa pog'onasi yaqinida joylashgan qovurg'alararo limfa tugunlariga
ko'krak
qafasining orqa devori limfa tomirlari yo'naladi. Ulardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari ko'krak limfa yo'liga, ustki tugunlardan esa bo'yinning chuqur tashqi tugunlariga quyiladi. Ustki diafragma tugunlariga (nodi lymphatici phrenici superiores) diafragma, perikard, plevra va jigaming diafragma yuzasidan kelayotgan lim fa tom irlari quyiladi. U lardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari to 'sh yoni, orqa ko'ks oralig'i, pastki traxeobronxial, bronxopulm onal limfa tugunlariga quyiladi. Ko'krak qafasining vistseral tugunlaridan yuqorigi kovak vena va aorta ravog'ining oldingi yuzasida joylashgan oldingi ko'ks oralig'i limfa tugunlariga (nodi lymphatici mediastenales anteriores) yurak, perikard, ayrisim on bez limfa tom irlari va bronxopulm onal, traxeobronxial limfa tugunlaridan olib keluvchi limfa tomirlari quyiladi. Oldingi ko'ks oralig'i lim fa tugunlaridan chiqqan olib ketuvchi limfa tom irlari o'ng va chap vena burchaklariga yo'naladi. Ko'krak aortasi va qizilo'ngachning yonida joylashgan orqa ko'ks oralig'i limfa tugunlariga (nodi lymphatici mediastenales posteriores) orqa ko'ks oralig'i a ’zolaridan kelayotgan limfa tom irlari quyiladi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari ko'krak limfa yo'liga quyiladi. O'pka darvozasi sohasida joylashgan bronxopulmonal tugunlarga
o'pka limfa tomirlari quyiladi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tom irlari pastki va ustki traxeobronxial tugunlarga yo'naladi. Pastki traxeobronxial limfa tugunlari
kekirdakning bosh bronxlarga bo'lingan joyida joylashsa, o'ng va chap ustki traxeobronxial tugunlar
kekirdakning yon tomonlarida joylashadi. Bu guruh tugunlarga bronxopulmonal va boshqa visseral tugunlardan keluvchi limfa tomirlari quyiladi. O'ng ustki traxeobronxial tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari o'ng bronxomediastinal poyani hosil qiladi. Chap ustki traxeobronxial tugunlaming olib ketuvchi limfa tomirlari ko'krak limfa yo'liga quyiladi.
Boshning limfa tomirlari bosh bilan bo'yin o'rtasida joylashgan limfa tuguni to'plamlariga quyiladi. Bu to'plamlar quyidagilar ensa qon tomirlari yo'nalishidajoylashgan ensalimfatugunlariga (nodi lymphatici occipitales) boshning ensa sohasidan keluvchi limfa tomirlari quyiladi. Bu tugunlardan olib ketuvchi limfa tomirlari tashqi chuqur bo'yin tugunlariga quyiladi. So'rg'ichsimon limfa tugunlari (nodi lymphatici mastoidei) quloq suprasining orqasida joylashib, ularga quloq suprasi va boshning tepa qismi limfa tomirlari keladi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari quloq oldi va yuza bo'yin tugunlariga quyiladi. Quloq oldi bezi sohasida tashqi joylashgan yuza qufoq oldi tugunlari (nodi lym phatici parotidei superficialis) va bez bo'lak lari orasida joylashgan chuqur quloq oldi limfa tugunlariga
boshning peshona, tepa sohalari, quloq suprasi. tashqi eshituv yo'li, eshituv nayi, quloq oldi bezi va yuqori lablar limfa tomirlari keladi. Bu tugunlardan chiquvchi olib ketuvchi limfa tomirlari bo'yinning yuza va chuqur limfa tugunlariga boradi. Halqumning orqasida va yon devoriarida joylashgan halqum orqa limfa tugunlariga
halqum devoridan, bum n bo'shlig'i va burunning yon bo'shliqlari shilliq pardasi, tanglay va til murtaklaridan, eshituv nayi va nog'ora bo'shlig'i limfa tomirlari keladi. Bu limfa tugunlaridan boshlangan olib ketuvchi limfa tomirlar bo'yinning tashqi chuqur guruh limfa tugunlariga boradi. Jag' osti uchburchagida joylashgan pastki jag' limfa tugunlariga
yuz terisi, qovoqlar, burun, lab, lunj limfa tomirlari quyiladi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari bo'yinning tashqi chuqur limfa tugunlariga quyiladi. B o'yinning ch u qu r lim fa tugunlari
bo'yinning old va yon tomonlarida joylashgan. Ulaming oldingi g u ru h ig a h iq ild o q n in g o ld lim fa tu g u n la ri
qalqonsimon bez limfa tugunlari (nodi lymphatici thyroidei) va kekirdakning old va yon tomoni limfa tugunlari (nodi lymphatici pretracheales et paratracheales) kiradi.
Bo'yinning lateral chuqur limfa tugunlari (nodi lymphatici cervicales lateralis) ichki bo'yinturuq vena, bo'yinning ko'ndalang arteriyasi va qo'shimcha nervning tashqi shoxi bo'ylab zanjirlar hosil qilib joylashadi. Bu tugunlardan chiquvchi olib ketuvchi limfa tomirlari o'ng va chap bo'yinturuq poyasini hosil qiladi.
Qo'lning limfa tomirlari yuza va chuqur guruhlarga bo'linadi. Uning yuza limfa tomirlari teri osti venalarining yonida joylashib, lateral va medial guruhlarga bo'linadi. Lateral guruh limfa tomirlari 1—III barmoq, kaft, bilak va yelkaning lateral tomoni terisi va teri osti asosida hosil bo'lib, bosh vena yonida yo'naladi va qo'ltiq osti limfa tugunlariga quyiladi. Ichki guruh limfa tomirlari qisman III va ГУ—V barmoqlar, kaft, bilak va yelkaning ichki tomoni terisi va teri osti asosi sohasida hosil bo'lib, asosiy vena bilan yo'nalib, tiisak va qo'ltiq osti limfa tugunlariga quyiladi.
Chuqur limfa tomirlar mushaklar, bo'g'imlar va suyaklardan boshlanib, chuqur arteriya va venalar bo'ylab yo'naladi. Q o'lda limfa tugunlari ikki: tirsak chuqurchasi va qo'ltiq osti sohasida joylashadi. Tirsak limfa tugunlari (nodi lymphatici cubitales) tirsak
chuqurchasida yuza medial teri osti venasi yonida fassiyaning ustida va chuqur fassiyaning ostida qon tomirlar yonida joylashadi. Bu tugunlardan chiqqan limfa tomirlari qo'ltiq osti tugunlariga yo'naladi. Qo'ltiq osti limfa tugunlari
qo'ltiq osti chuqurchasi yog' to'qim asida oltita: tashqi, ichki, kurak osti, pastki, markaziy, cho'qqi guruhlariga bo'linib joylashadi. Q o'ltiq osti limfa tugunlariga qo'lning yuza va chuqur limfa tomirlari. ko'krak qafasining oldingi, yon, orqa devori va sut bezi limfa tomirlari kelib quyiladi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari o'm rov osti poyasini hosil qiladi.
Taraqqiyotning 6-haftasida hosil bo'layotgan yirik venalar yaqinida mezodermadan tirqishsimon bo'shliqlar paydo bo'ladi. Ulami mezenxima hujayralari chegaralagan bo'lib, keyinchalik endoteliy hujayralariga aylanadi. Bu tirqishlar qo'shilib limfa qopchalarini hosil qiladi. Birinchi bo'lib o'ng va chap bo'yinturuq limfa qopchalari, keyinchalik esa o'mrov osti limfa qopchalari paydo bo'ladi. Homila tanasining orqa devorida joylashgan qopchalar zanjirining qo'shilishidan ko'krak limfa yo'li paydo bo'lib, taraqqiyotning 9-haftasida chap bo'yinturuq qopchasiga ochiladi. Chap va o'ng bo'yinturuq va o'mrov osti qopchalari bo'yin venalari bilan birikadi. Juft yonbosh limfa qopchalaridan chanoq va oyoq limfa tomirlari hosil bo'ladi. Bola tug'ilish davrida uning limfa qopchalari va yo'llari yaxshi rivojlangan bo'lib, bola tug'ilganidan so'ng ulaming devori tarkibining takomillashuvi davom etadi. Yangi tug'ilgan chaqaloq limfa kapillarlari diametri nisbatan keng bo'ladi. Ular quyuq to'rlar hosil qiladi. Ulaming limfa tomirlarida klapanlari yaxshi rivojlanmagan bo'lib, uning takomili 13—16 yoshlarda tugallanadi. Ko'krak limfa yo'li yangi tug'ilgan chaqaloqda to'g'ri yo'nalishda bo'lib, uning diametri bor bo'yiga bir tekis, devori yupqa bo'ladi. Limfa tom irlari va tugunlarining tarqalish qonuniyatlari 1. Limfa tizimining katta qismida limfa og'irlik kuchiga qarshi oqadi. Limfa tomirlari keng va soni ko'p bo'lgani uchun uning oqishi venaga o'xshab sekin bo'ladi. 2. Tananing limfa tomirlari yuza va chuqur guruhlarga bo'linadi. Teri ostida joylashgan yuza tomirlar teri osti venalari va yuza nervlar bilan birga, chuqur limfa tomirlari tomirli-nervli dastalar tarkibida yo'naladi. 3. Barcha limfa tomirlari boshlangan joyidan to limfa tugunigacha qisqa yo'l bilan yo'naladi.
4. Tana limfa tomirlari suyaklarga parallel yo'naladi (qovuig'alararo limfa tomirlari). 5. Oiganizm hayvoniy va o'simlik a’zolariga bo'lingani kabi limfa tugunlari ham somatik va vistseral gumhlaiga bo'linadi. 6. Somatik limfa tugunlari harakatchan sohalarda bo'g'imlaming bukiluvchi yuzalarida joylashgan bo'lib, ulaming harakati limfa oqishini ta’minlaydi. 7. V istseral lim fa tu g u n lari ichki a ’zo lar darvozasi sohasid a joylashadi. 8. Lim fa tugunlari ikki tom onlam a sim m etriya p rin sip i asosida joylashib, u tananing o'ng tomonida ko'p bo'ladi. Qon ishlab chiqaruvchi va immun tizimi a’zolari Immun tizimi tarkibiga organizmga tashqi muhitdan kiruvchi va organizmda hosil bo'luvchi yot hujayra va moddalardan himoya qiluvchi a’zo va to'qimalar kiradi. Bu a’zolar limfoid to'qimalardan iborat bo'lib, ular immunokompetent hujayralar, limfotsitlar va plazmotsitlar ishlab chiqaradi. Im m un tizimi a’zolariga suyak iligi, ayrisimon bez, limfa tuguni, hazm va nafas a ’zolari tizim ida joylashgan limfoid to'qim alar (murtaklar, chuvalchangsimon o'simta va yonbosh ichak limfatik follikula to'plami hamda yakka holdagi follikulalar kiradi. Bu a’zolar vazifasiga qarab markaziy va periferik qismlaiga bo'linadi. Tizimning markaziy a’zolariga ayrisimon bez va suyak iligi, ba’zi m a’lumotlaiga ko'ra chuvalchangsimon o'simta va yonbosh ichakning limfatik follikula to'plamlari kiradi. Tizimning periferik a’zolariga: murtaklar, hazm va nafas a’zolari devorida joylashgan yakka holdagi follikulalar va taloq kiradi. Suyak iligi qon va immun tizimining barcha hujayralarini hosil qiluvchi o'zak hujayralari manbayidir. O'zak hujayralari suyak iligidan qonga o'tadi va immun tizimining boshqa markaziy a’zolariga boradi. Ayrisimon bezning o'zak hujayralarida T-limfotsitlar ishlab chiqarilib, qon bilan birga timusga bog'liq bo'lgan limfa tugunining parakortikal qismi, taloqning limfoid tugunlarining periarterial qismiga kiradi va hujayra immuniteti hosil bo'lishini ta’minlaydi. Qolgan a’zolarda
ishlab chiqariladi va immun tizimining periferik qismiga: murtaklar, hazm va nafas a’zolari devorida joylashgan yakka holdagi follikulalar, limfa tugunining limfoid tugunchalari, taloqning limfoid tugunchalarining periarterial qismidan tashqari qismlariga kiradi va gumoral immunitet vazifasini bajaradi. Immun tizimining periferik a ’zolari vazifasi markaziy a’zolar ta ’sirida bo'ladi.
va
B - limfotsitlar yuzasida oiganizmda immun reaksiyalar chaqimvchi antigenlami sezuvchi retseptoriari bor. Im m un reaksiyalami bajaruvchi hujayralami immunokompetent hujayralar (immunositlar) deb ataladi. Immun tizimi a’zolari oiganizmda m a’lum bir sohalarda: mikrooiganizmlar va yot moddalaming o'tishi mumkin bo'lgan joylarda joylashib, limfoid to'qim a bo'lgan himoya zonalarini — filtrlami hosil qiladi. Pirogov Valdeyer halqasini
hosil qilgan murtaklarning limfoid to'qimasi bir tomondan og'iz va burun bo'shlig'i, ikkinchi tomondan halqum va hiqildoq o'rtasida joylashgan. Yonbosh ichakning oxiigi qismida joylashgan limfatik follikulalar to'plami yonbosh ichakni ko'richakka o'tish joyida joylashgan. Chuvalchangsimon o'simtaning limfoid tugunchalari esa ichakning ikki xil muhitiga yaqin joylashgan. Hazm va nafas a’zolari devoridagi yakka holdagi follikulalar tashqi muhit bilan oiganizm chegarasini nazorat qiladi. Ko'p sonli limfa tugunlari esa limfani to'qim a va a’zolardan vena tizimiga o'tish yo'lida joylashgan. Im m un tizimi a’zolarining xususiyatlaridan biri shundan iboratki, ular taraqqiyotda erta paydo bo'lib, yangi tug'ilgan chaqaloqda yetilgan bo'ladi. Ular bolalik va o'smirlik davrlarida, ya’ni organizmning tiklanish, o'sish va uning himoya tizimlarining hosil bo'lish davrida tez o'sadi. Odamda immun tizimi a’zolarining umumiy massasi (ilikdan tashqari) 1,5—2 kg.
Suyak iligi (medulla osseium) odamda qon ishlab chiqaruvchi va immun tizimi a’zosi bo'lib hisoblanadi. Unda hosil bo'lgan o'zak hujayralari 100 martagacha bo'linish xususiyatiga ega. Bu hujayralar bo'linib uch yo'nalishda (eritropoez, granulopoez va trombotsitopoez) takomillashib, qonning shakliy elementlariga aylanadi va qonga o'tadi. Katta yoshdagi odamlarda g'ovak, yassi suyaklar va uzun naysimon suyaklaming epifizlarida qizil ilik
va naysimon suyaklar diafizining ilik kanalida joylashgan sariq ilik
tafovut qilinadi. Katta yoshdagi odamlarda ilikning umumiy og'irligi 2.5— 3 kg yoki tana og'irligining 4,5—4,7% ini tashkil qiladi. Uning yarmi qizil ilik, qolgani sariq ilik. Qizil ilik tarkibi retikula to'qima va gemopoez elementlari bo'lgan mieloid to'qimadan iborat. Retikula to'qim asi retikula hujayralari va tolalaridan iborat bo'lib, uning qovuzloqlarida eritropoez, granulopoez va trombotsitopoez qatorlarining yosh va yetilgan elementlari joylashgan. Sariq ilik retikula to'qimasining o'mini egallagan yog' to'qimasidan iborat. Unda qon hosil qiluvchi elementlar bo'lmaydi, goho ko'p qon yo'qotganda sariq ilik o 'm ida qizil ilik paydo bo'lishi mumkin.
Suyak iligi homila hayotining ikkinchi oyidan boshlab hosil bo'la boshlaydi. Taraqqiyotning 12-haftasidan boshlab suyak iligida qon tomirlar zo'r berib rivojlanib, ular atrofida retikula to'qim asi va birlamchi qon orolchalari hosil bo'ladi. Shu davrdan boshlab suyak iligi qon ishlab chiqaruvchi a’zo sifatida ishlay boshlaydi. Taraqqiyotning 20-haftasidan suyak iligi suyak epifizi tomonga qarab zo'r berib o'sadi. Naysimon suyaklar diafizida suyak to'sinlari yemirilib ilik bo'shlig'i hosil bo'la boshlaydi. Yangi tug'ilgan chaqaloq suyagining ilik bo'shlig'ida qizil ilik bo'lib, ularda yog' hujayralari bola tug'ilganidan keyin ( 1—6-oylarda) paydo bo'ladi. 4—5 yoshdan keyin naysimon suyaklar diafizida joylashgan qizil ilik asta-
sekin sariq ilikka aylana boshlaydi va 20—25 yoshlarda naysimon suyak ilik bo‘shlig‘i sariq ilik bilan to‘ladi. Yassi suyaklar suyak iligida yog 1 hujayralari ilik hajmining 50% ini tashkil qiladi. Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|