0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
superior) quyiladi. O'ng va chap m e’da venalari m e’da kichik egriligida anastomoz hosil qilib, ravoq shaklida yotadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda darvoza venasining uzunligi 16—44 mm, kengligi 2—3 mm. U ning kengligi bolalikning birinchi davrida 3 marta, bolalikning ikkinchi davrida 4 marta (10—12 mm), o'smirlik davrida 5 m aita o'sadi. Devorining qalinligi 16 yoshda 1,5— 2 marta kattalashadi. 1. Yuqori ichaktutqich venasi (v. mesenterica superior) m e’daning katta egriligi va katta charvining o'ng tomoni, o 'n ikki barmoq ichak, m e’da osti bezining bosh qismi, och va yonbosh ichak, ulaming ichaktutqichi, ko'richak va chuvalchangsimon o'simta, ko'tariluvchi va ko'ndalang chambar ichakdan qon yig'adi. Unga m e’daning katta egriligi va katta charvidan qon yig'uvchi m e’da-katta charvi venasi (v.
me’da osti bezi va o 'n ikki barmoq ichakning oldingi yuqorigi venasi
och va yonbosh ichak venalari (w . jejunales e t ileales), yonbosh-ko'richak venasi (v. Oiocolica) va chuvalchangsimon o'simta venasi (v. appendicularis), ko'tariluvchi va ko'ndalang chambar ichak venalari (v. colica dextra et media) quyiladi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda yuqori ichaktutqich venasining uzunligi 4 —6
sm, kengligi 3,6 mm bo'ladi. Uning o'lcham lari erta bolalik, bolalikning birinchi davri va balog'at davrlarida tez o'sadi. 2. Taloq venasi
me’da osti bezining yuqori qirrasi bo'ylab shu nomdagi arteriya ostida chapdan o'ngga yo'naladi va qorin aortasining oldidan o'tib, m e’da osti bezi boshining orqasida yuqorigi ichaktutqich venasi bilan qo'shiladi. Taloq venasi taloqdan, me’da katta egriligi va katta charvining chap tom onidan, m e’da osti bezidan qon yig'adi. Unga m e’daning katta egriligi va katta charvidan qon yig'uvchi chap m e’da charvi venasi
gastromentalis sinistra), qisqa m e’da venalari (v.gastrica brevis 3 — 7ta) va
me’da osti bezi venalari (w . pancreaticae) quyiladi. O'ng va chap m e’da charvi venalari o'zaro anastomoz hosil qiladi va m e’daning katta egriligi bo'ylab ravoq shaklida yotadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda taloq venasining uzunligi o'rtacha 2,6 sm, kengligi boshlanish qismida o'rtacha 2,4 mm, quyilish qismida 2,8 mm. Uning uzunligi emizikli, bolalikning birinchi va o'smirlik davrlarida tez o'sib balog'at davrida o'rtacha 10 sm bo'ladi Kengligi boshlanish qismida emizikli, bolalikning birinchi va balog'at davrlarida sezilarli o'sib, o'smirlik davrida 8,1 mm bo'ladi. Taloq venasining quyilish yerida kengligi yangi tug'ilgan chaqaloqda, emizikli va balog'at davrlarida tez o'sib, o'smirlik davrida 9,2 mm ga ye tad i. 3.
Pastki ichaktutqich venasi (v. mesenterica inferior) chambar uchakning chap arteriyasi yonida joylashib, yuqoriga ko'tariladi. Bu vena m e’da osti bezi ostidan o'tib ko'pincha taloq venasiga, kamroq hollarda yuqori ichaktutqich venasiga, goho yuqori ichaktutqich venasi bilan taloq venasining qo'shilish burchagiga quyiladi. Pastki ichaktutqich venasi yo'g'on ichakning chap qismidan, ya’ni chap chambar ichakning burilish burcha-gidan boshlab tushuvchi chambar ichak, sigmasimon ichak va to 'g'ri ichakning yuqori qismidan qon yig'adi. Unga chap chambar ichak venasi
sigmasimon ichak venasi (w . sigmoidea 2—5 ta) va yuqori to'g'ri ichak venasi (v. rectalis
quyiladi. Vena tizimi anastomozlari. Tana venalari ko'p sonli anastomozlar vositasida o'zaro bog'lanadi. Anastomozlar tizimlararo va tizim ichi guruhlariga bo'linadi. Tizimlararo anastomozlar vositasida yuqori va pastki kovak hamda darvoza vena tizimlari o'zaro bog'lansa, tizim ichi anastomozlari vositasida ayrim tizim venalari o'zaro bog'lanadi. Tizimlararo anastomozlar ikki guruhga; 1.Yuqori va pastki kovak vena oqimlari o'rtasidagi kava-kaval; 2.Yuqori, pastki kovak va darvoza vena oqimlari o'rtasidagi porta-kaval anastomozlaiga bo'linadi. Porta-kaval anastomozlar qorin bo'shlig'ining turli tomonlarida joylashadi. Ulaming eng asosiylari quyidagilar: 1. Yuqorida qizilo'ngachning qorin qismidan darvoza venasiga quyiluvchi chap m e’da venasi (v.gastrica sinistra) oqimlari bilan toq va yarim toq venalar orqali yuqori kovak venaga quyiluvchi qizilo'ngach venalari
o'rtasida. 2. Pastda darvoza venasi oqimi bo'lgan yuqori to'g'ri ichak venasi
bilan ichki yonbosh venasi orqali pastki kovak venaga quyiluvchi o'rta va pastki to'g'ri ichak venalari
o'rtasida. 3. Oldinda, kindik atrofida, jigaming yumaloq boylami ichidagi darvoza venasining oqimi w . paraumbilicales, yuqori kovak vena oqimi yuqori qorin usti venasi
hamda pastki kovak vena oqimi pastki qorin usti venasi
o‘rtasidagi uch tomonlama anastomoz. Bu anastomoz bolada jigar kasalliklarida katta ahamiyatga ega. Bunda kindik atrofi venalari kengayib, o'ziga xos shaklni (meduza boshi) oladi.
4. Orqada bel sohasida darvoza vena oqimlari yo‘g‘on ichakning mezoperitoneal qismi venalari va pastki kovak venaning pariyetal oqimlari bel venalari
o'rtasida. 5. Qorin bo'shlig'ining orqa devorida yuqori kovak vena oqimlari o'ng va chap ko'tariluvchi bel venalari (v. lumbales ascendens) oqimi bel venalari
o'rtasida kava-kaval anastomoz joylashadi. 6. Yuqori kovak vena oqimi bo'lgan orqa qovuig'alararo venalaming
lari va pastki kovak vena oqimi bo'lgan bel venalarining shu nomli oqimlari o'rtasidagi kava-kaval anastomoz. Ular orqali ichki va tashqi umurtqa pog'onasi vena chigallaridan (plexus venosi vertebrates intend et externi) qon oqadi. Homilada qon aylanishi Homila taraqqiyoti davrida o'sish uchun kerakli bo'lgan ozuqa moddalar va kislorodni ona qonidan oladi. Qon bachadon arteriyasidan yo'ldoshga o'tadi, shuning uchun homilaning qon aylanishi ( 100-rasm) yo'ldosh qon aylanishi deyiladi. Yo'ldoshda ona qoni bilan hom ila qoni o'rtasida gaz almashibgina qolmay, homila qoni ozuqa m o d d alam i ham qabul qiladi. Yo'ldoshdan homila q o n i k in d ik v e n a sig a (v .u m b ilic a lis ) o 't ib , kindik tizimchasi tarkibida jigaming pastki qirrasiga yo'naladi va kindik venasi egatida joylashadi. Jigar darvozasi sohasida kindik venasi ikki shoxga bo'linadi. 100-rasm. Homilada qon ay- lanishi. 1-v.cava superior; 2-ar cus aortae; 3-ductus arteriosus; 4-a.pulmonalis sinistra; 5-pars acsendens aortae; 6-atrium sin- istrum ; 7-ventriculis sinister; 8-ventriculis dexter; 9-pars ab- dom inalis aortae; 10-a.renalis sinistra; 11-v.renalis sinistra; 12-v.portae; 13-aorta; 14-a.il- liaca communis sinistra; 15-a.um- bilicalis sinistra; 16-v.umbilicalis; 17-placenta; 18-ductus venosus; 19-for. ovale; 20-truncus pulmo nalis.
Uning bittasi darvoza venasiga quyilsa, ikkinchisi vena (aransiy) nayi
(ductus venosus) nomi bilan pastki kovak venaga quyiladi. Darvoza venasi orqali arterial qon homilaning qon ishlab chiqamvchi a’zosi jigarga kiradi va undan jigar venalari orqali chiqib, pastki kovak venaga quyiladi va tananing pastki qismidan: kelayotgan venoz qon bilan aralashadi. Pastki kovak venadagi aralash qon o'ng bo'lmachaga, undan oval teshik orqali chap bo'lmachaga o'tadi. Bunda homilada yaxshi rivojlangan pastki kovak vena burmasining ahamiyati katta. Chap bo'lmachadan qon chap qorinchaga, so'ngra aorta bo'ylab organizmga tarqaladi. Homila tanasining yuqori qismidan kelayotgan venoz qon yuqori kovak vena orqali o'ng bo'lmachaga quyiladi. Undan o'ng atrioventrikular teshik orqali o'ng qorinchaga o'tadi. O'ng qorinchadan o'pka poyasiga chiqqan qon o'pka arteriyalari va o'pka yaxshi taraqqiy etmagani uchun yirik arteriya (Batal) nayi
(ductus arteriosus) orqali aortaga o'tadi. Buning natijasida aortadagi aralash qonga venoz qonning yangi qismi qo'shiladi. Bu ikki marotaba aralashgan qon tana devorlari, a’zolaiga va oyoqlaiga boradi. Tananing yuqori qismiga boruvchi qon tomirlar aorta ravog'idan chiqqani uchun ularga kislorod va ozuqa moddalaiga boyroq qon boradi, shuning uchun bu sohalar homilada nisbatan yaxshi rivojlanadi. Aortadagi aralash qon ichki yonbosh arteriyalar orqali kindik arteriyasiga (a.umbilicalis) o'tadi va yo'ldoshga yo'naladi. Bola tug'ilganidan so'ng birinchi chinqiriq bilan uning o'pkasi kengayib, kichik qon aylanish doirasi faoliyat ko'rsata boshlaydi. Boylangan kindik venasi bo'^hab jigaming yumaloq boylamiga
kindik arteriyasining ko'p qismi medial kindik boylamiga
venoz
nay venoz boylamga (lig. venosum) aylanadi. O'pka poyasini aorta bilan qo'shib turuvchi arteriya nayining ikki uchida bosim kichik qon aylanish ishga tushganidan keyin tenglashadi va unda qon oqishi to'xtaydi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda nay teshigi torayib bekiladi. Bu jarayon nay o'rtasidan boshlanib, awail o'pka poyasi tomoniga keyin esa aortaga qarab yuradi. Nay 8—10 kun davomida butunlay puchayib, arteriya boylamiga
aylanadi. Agar arteriya nayi bekilmay qolsa, bolada tug'ma nuqson paydo bo'ladi. O 'ng va chap bo'lmachalardagi bosimning tenglashishi natijasida ular o'rtasidagi to'siqda joylashgan oval teshik ham asta-sekin bekiladi. Ba’zan bu teshikning bekilishi uzoq vaqt ( 6—8 oy) davom etishi mumkin. Bu teshik bir yilgacha bekilmasa, bola yuragida tug'ma nuqson paydo bo'ladi. Limfa tizimi Limfa tizimi (systema lymphaticum) qon tomirlar tizimining asosiy qismidan biri bo'lib, u to'qim a suyuqligini so'rib limfa hosil qilish va uni vena tizimiga olib borish vazifasini bajaradi. U vena tizimining yordamchi qismi bo'lib, tuzilishi jihatidan unga o'xshaydi. Limfa
(lympha — toza suv) bu rangsiz suyuqlik bo'lib, tarkibi plazmaga o'xshash oqsillaming kolloid eritmalari, hujayra elementlari (limfotsitlar,
eozinofillar) bilan birga to'qim ada modda almashinuvida hosil bo'lgan har xil yot moddalar, mikroorganizmlar, o'lik hujayralardan iborat bo'ladi. Limfa tizimi organizmda quyidagi vazifalami bajaradi: 1. To'qim a suyuqligi tarkibi va hajmining doimiyligini ta’minlaydi. 2. T o'qim a suyuqligi, limfoid elementlar va qon o'rtasidagi gumoral aloqani ta ’minlaydi. 3. Ichakda parchalanib hosil bo'lgan ozuqa moddalami (yog'lar) ichaklardan venalarga olib boradi. 4. Seroz bo'shliqlardan suyuqliklami so'rilishini. 5. Organizmga tushgan mikrooiganizmlami zararsizlantirish (himoya, baryer vazifa). 6. Limfositlami ishlab (limfopoez) qonga chiqarish. 7. Imm unokompetent hujayralar (T va В Umfositlar) va makrofaglar ishlab chiqarish. Bu hujayralar oiganizmning mikroblaiga va ba’zi moddalaiga qarshi faoliyatini kuchaytirib beradi (immun faoliyati). Yuqoridagi vazifalami bajaruvchi limfa tizimi tarkibiga: 1. Limfani o'tkazuvchi yo'llar: limfakapillar tomirlar, limfa tomirlari, poyalari va yo'llari kiradi. 2. Limfositlar rivojlanadigan joylar: 1. Suyak iligi, ayrisimon bez. 2. Shilliq pardalardagi limfoid hosilalar: a) yakka holdagi follikulalar (folliculi lymphatici solitarii); b) limfatik follikulalar to'plami (folliculi lymphatici solitarii aggregati); c) murtaklaming limfoid to'qimasi. 3. Chuvalchangsimon o'simta limfoid to'qimasi. 4. Taloq pulpasi. 5. Limfa tuguni kiradi. Limfa tizimi vcnadan quyidagilar bilan farq qiladi: 1. Vena tizimi arteriyalar bilan qo'shiladi, limfa tizimining boshlanish qismi yopiq limfa kapillarlari bo'lib, markaziy qismi venaga quyiladi. 2. Limfa tomirlari o'rtasida limfa tugunlari bo'ladi. Limfa kapillarlari bosh va orqa miya, ulaming pardalarida, tog'aylar, ko'zning shox pardasi va gavhari, ichki quloq, ten va shilliq pardalar epiteliyasi, taloq parenximasi, suyak iligida bo'lmaydi. Limfa tizimi tarkibiga limfani o'tkazuvchi yo'llar (limfa kapillarlar, limfa tomirlari, poyalari va yo'llari) va limfositlar rivojlanadigan joylar (suyak iligi, ayrisimon bez, limfoid follikulalar, murtaklar, taloq pulpasi va limfa tuguni kiradi. Limfa kapillarlari
qon tom ir kapillarlariga nisbatan keng va tekis emas. U lar o'zaro birikib, limfokapillar to'rlarini
hosil qiladi. Limfa kapillarlaming devori bir qavat endoteliy hujayralaridan tuzilgan. Ular o'zaro qo'shilib, limfa tomirlarini hosil qiladi. Limfa tomirlari (vasa lymphatica) ichida klapanlari (valvulae lymphaticae) bo'lib, limfani bir yo'nalishda o'tkazadi. Limfa tomirlari joylashishiga qarab a ’zo ichi va a ’zo sirti tomirlariga bo'linadi. A’zo sirti limfa tomirlari limfani a’zolardan to limfa tugunigacha olib boruvchi (olib keluvchi) va limfa tugunidan chiqqan (olib ketuvchi) tomirlaiga bo'linadi. Ular yig'ilib, limfa poyalarini hosil qiladi. A’zo sirti limfa tomiiiari joylashishiga qarab chuqur (vasa lymphatica profunda) (qon tomir va nervlar bilan yo'naluvchi) va yuza (vasa lymphatica superfidalia) (teri osti venalari va nervlari bilan yo'naluvchi) guruhlarga bo'linadi. Tananing harakatchan sohalarida limfa tomirlari limfani beto'xtov oqishini ta’minlovchi aylanma limfa yo'llarini hosil qiladi. Limfa tuguni
bu — a’zo bo'lib, a’zo va to'qimalardan limfa poyalari va limfa yo'llariga kelayotgan limfa tomirlari yo'lida joylashadi. Limfa tugunlari, odatda, ikki va undan ko'p holatda guruh bo'lib joylashadi. Har bir limfa tuguniga uning qabariq tomonidan 4—6 olib keluvchi limfa tomirlari (vasa afferentia) kiradi. Limfa tugunlaridan chiqqan 2—4 ta olib ketuvchi limfa tomirlari keyingi guruh limfa tugunlariga yoki yirik limfa poyalariga quyiladi. Unga kelayotgan olib keluvchi tomirlar ko'p va ingichka bo'lsa, olib ketuvchi tomirlar kam va keng bo'ladi. Limfa tugunlari (101-rasm) oval, yumaloq, loviyasimon, bo'laklarga bo'lingan shakllarda uchraydi. Ulaming uzunligi 10— 15 m m bo'lib, umumiy og'irligi 500—1000 g yoki tana og'irligining 1% ini tashkil qiladi. Limfa tugunining botiq tomonida darvozasi bo'lib, unga arteriya va nervlar kiradi, vena va olib ketuvchi limfa tomirlari (vasa efferentia) chiqadi. Tugunning qavariq tomonidan esa olib keluvchi limfa tomirlari kiradi. Limfa tugunini o'ragan biriktiruvchi to'qimali kapsuladan uning darvozasi sohasida tugun ichiga to'siqlar kirib, uni bo'laklarga bo'ladi. Limfa tuguni parenximasi po'stloq va mag'iz moddalarga bo'linadi. Po'stloq qismi kapsulaga yaqin joylashib, tugunning periferik qismini egallaydi. Unda o'lchamlari 0,5—1 mm bo'lgan limfoid tugunchalar bo'lib, ularda B-limfositlar to'plangan, Limfoid tugunchalardan ichkarida mag'iz qismi chegarasida joylashgan limfoid to'qima qatlami timusga bog'liq bo'lgan parakortikal zona deyilib, unda T-limfositlar bo'ladi. Mag'iz qismi po'stloq qismining ichki chekkasidan limfa tuguni darvozasigacha cho'zilgan limfoid to'qima zanjiridan iborat. Limfa
tugunlari tananing ayrim qismlarida yuza va chuqur guruhga bo'linadi. Tana bo'shliqlarida esa tugunlar bo'shliqlar devorida pariyetal va a’zolar oldida visseral guruhlarga bo'linadi.
A-loviyasimon;B-yumaloq;D-oval- sim on; E -b o ‘laklarga bo'lingan; F-lentasimon. Limfa poyalari va yo'llari Limfa poyalari (trunci lymphatici) va limfa yo'llari
yirik lim fa tomirlari bo‘lib, tananing ayrim sohalaridan limfani vena burchagiga yoki venalarga olib boradi. Odam tanasida juft: o‘ng va chap bo‘yinturuq, o'mrov osti, bronxomediastinal va bel poyalari; toq ichak poyasi tafovut qilinadi. Bu poyalaming qo'shilishidan ko'krak va o'ng limfa yo'llari hosil bo'ladi. Ko'krak limfa yo'liga
oyoqdan, chanoq, qorin bo'shlig'i devori va a’zolaridan ko'krak qafasining chap tom onidan limfa quyiladi. U qorin bo'shlig'ida XII ko'krak, II bel umurtqalari sohasida o'ng va chap bel poyasining
qo'shilishidan hosil boiadi. 25% holatda ko'krak limfa yo'lining boshlanish qismiga ichak poyasi
ham quyiladi. Ko'krak limfa yo'lining uzunligi 30—41 sm bo'lib, boshlanish joyida ko'krak limfa yo'li kengaymasini (cisterna chyli) hosil qiladi. Qorin bo'shlig'idan ko'krak limfa yo'li diafragmaning aorta teshigi orqali ko'krak qafasiga chiqadi va orqa ko'ks oralig'ida ko'krak aortasi bilan toq vena o'rtasida joylashadi. VI—VII ko'krak umurtqalari sohasida u chap tomonga og'adi. V—VI bo'yin umurtqalari sohasida plevra cho'qqisi ustida ravoq hosil qilib, chap vena burchagiga quyiladi. Ko'krak limfa yo'lining quyilish joyida uning ichki qavatidan hosil bo'lgan qonni venadan limfa yo'liga o'tishiga to'sqinlik qiluvchi juft klapan bor. Bundan tashqari, ko'krak limfa yo'lining bor bo'yicha 7—9 ta klapanlari bo'lib, ular limfani orqaga qaytishiga to'sqinlik qiladi. O'ng limfa yo'li
uzunligi 10—12 mm bo'lib (18,8% holatda) o'ng o'mrov osti
o'ng bo'yinturuq (tru n cu s ju gu la ris d e x te r ) va o 'n g b ro n x o m e d iastin a l (tru n cu s bronchomediastinalis dexter) poya-laming qo'shilishidan hosil bo'ladi. O'ng limfa yo'li o'ng ichki bo'yinturuq va o'mrov osti venalarining birikish burchagiga yoki ichki bo'yinturuq venaga quyiladi. Ko'pincha (81,2% holatda) o'ng limfa yo'li bo'lmasdan, uni hosil qiluvchi poyalar alohida-alohida o'ng vena burchagiga, o'ng ichki bo'yinturuq yoki o'ng o'mrov osti venasiga quyiladi. Oyoq limfa tomirlari va tugunlari Oyoq sohasida yuza va chuqur joylashgan limfa tomirlari tafovut qilinadi. Yuza limfa tomirlar teri va ten osti yog' kletchatkasi, limfa kapillarlaridan hosil bo'lib uch guruhga bo'linadi. Medial guruh tomirlari I—III barmoqning ustki yuzasi va oyoq kaftining ichki yuzasi, boldirning ichki va orqa medial yuzalaridan boshlanib, katta yashirin vena bilan yuza chov tugunlariga yo'naladi. Lateral guruh tomirlari IV—V barmoq oyoq kaftining tashqi qismi va boldirning lateral yuzasidan boshlanib, tizza bo'g'imiga yetmasdan medial tomirlarga qo'shiladi. Orqa guruh tomirlari oyoq kaftining ostki yuzasining tashqi chekkasi va tovon sohasidan boshlanib, kichik yashirin vena bilan birga taqim osti limfa tugunlariga boradi. Oyoqning chuqur limfa tomirlari — mushaklar, bo'g'im lar va suyaklar limfakapillarlaridan hosil bo'lib, boldir va sonning chuqur arteriya va venalari bilan biiga yo'nalib, chuqur chov limfa tugunlariga quyiladi. Oyoqda limfa tugunlari taqim osti va chov sohasida joylashadi. Taqim osti limfa tugunlari (nodi lymphatici poplitei) 1—3 ta bo'lib, taqim osti arteriyasi yonida joylashadi. Chov limfa tugunlari son ucnburchagi sohasida chov boylami ostida joylashgan. Ular yuza va chuqur gumhlaiga bo'linadi. Yuza chov tugunlari (4—20 ta)
sonning keng fastsiyasining yuza varag'i ustida, chuqur chov tugunlari (1-7 ta)
son arteriyasi va venasi yonida joylashgan. Bu limfa tugunlaridan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari tomirli lakuna orqali tashqi yonbosh tugunlariga boradi. Chanoq limfa tomirlari va tugunlari Chanoq limfa tugunlari visseral va pariyetal guruhlaiga bo'linib joylashadi. Visseral limfa tugunlari
kichik chanoq bo'shlig'i a’zolari yonida joylashadi. Bularga qovuq yoni
Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|