0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(arcus plantaris) hosil qiladi. Kaft yoyidan to'rtta aa. metatarsea plantares chiqadi. Ular oyoq panjasining orqa arteriyasiga qo'shiluvchi teshib o'tuvchi shoxlami berganidan keyin kaft tomondagi umumiy barmoq arteriyasiga
aylanadi. Barmoq falangalari asosida birinchi arteriya uchta, qolganlari esa ikkitadan kaft tomondagi xususiy arteriyalariga (aa. digitales plantares propria) bo'linib, 1—V barmoqlaming bir-biriga qaragan yuzalarini qon bilan ta’minlaydi. 99-rasm. Oyoq kafti arteriyalari. 1-a. tibialis posterior; 2-a. plan taris lateralis; 3-arcus plantaris; 4-a. metatarseae plantares; 5-aa. digitales plantares communes;
perforantes; 7-r. profun dus a. plantaris medialis; 8-r. su perficialis a. plantaris medialis; 9-a. plantaris medialis.
Arteriya tizimi a’zolami qon bilan ta’minlab, ulaming tuzilishi, vazifasi va taraqqiyotiga moslashadi. Arteriyalarning odam tanasida tarqalishi ma’lum bir qonuniyatlarga rioya qiladi. Bu qonuniyatiar quyidagi guruhlarga bo'linadi. A’zo sirti arteriyalari 1. Tana a’zolaxi nerv tizimi atrofida joylashgani kabi, arteriyalar ham nerv nayi va nervlar yo'nalishida joylashadi. Orqa miyaga parallel ravishda aorta hamda oldingi va orqa miya arteriyalari yo'naladi. Orqa miyaning har bir segmentiga segmentar orqa miya tarmoqlari to'g'ri keladi. 2. Organizmni o'simlik va hayvon hayoti a’zolariga bo'linishiga muvofiq arteriyalar devorga boruvchi — pariyetal va ichki a’zolarga boruvchi — vistseral tarmoqlarga bo'linadi. 3. Qo'l va oyoq bittadan asosiy arteriya: qo'l uchun o'mrov osti arteriyasi, oyoq uchun son arteriyasini oladi. 4. Tana arteriyalari segmentar tuzilishini saqlab qoladi (qovuig'alararo arteriya va bel arteriyasi). 5. Arteriyalar tomirlar tizimining boshqa qismlari (venalar va limfa tomirlari) bilan birga yo'nalib, umumiy tomirli dastani hosil qiladi. 6. Arteriyalar skeletga mos ravishda yo'naladi. Umurtqa pog'onasi bo'ylab aorta, qovurg'alar bo'ylab qovurg'alararo arteriyalar joylashadi. Qo'l va oyoqning proksimal bitta suyak bo'lgan qismida bittadan (yelka va son arteriyalari), o'rta qismida juft suyaklar bor qismida ikkita (bilak, tirsak, oldingi va orqa katta boldir arteriyalari), distal suyaklar nur shaklida joylashgan qismida arteriyalar har bir barmoqqa qarab joylashadi.
1. Arteriyalar asosiy o'zandan a’zolarga qisqa yo'l bilan boradi. Shuning uchun har bir arteriyadan yaqin joylashgan a’zolarga tarmoqlar chiqadi. Aortadan birinchi bo'lib yurakka boruvchi tojsimon arteriyalar chiqadi. Tarmoqlaming chiqish tartibi a’zolaming joylashishi va hosil bo'Iish tartibiga bog'liq. Qorin aortasidan awal me’daga, keyin ichakka tarmoq chiqadi. Bunda a’zoning hosil bo'lgan joyi ham ahamiyatga ega. Moyak arteriyasi moyak hosil bo'lgan joydan - qorin aortasidan boshlanadi. Yorg'oqqa esa qon tomirlar son arteriyasidan chiqadi. 2. Arteriyalar tananing bukiluvchi tomonlarida joylashadi, chunki yoziluvchi tomonida joylashsa bukilganda qon tomir cho'zilib, devori bir- biriga yopishadi. Umumiy uyqu arteriyasi bo'yinning old tomonida, qo'l arteriyalari esa kaft tomonda joylashadi. 3. Arteriyalar mushaklar, fassiyalar va suyaklardan hosil bo'lgan tomirlami siqilishdan va jarohatdan saqlovchi egatlar, kanallarda yotadi. 4. Arteriyalar a’zolami bukilgan yoki ichki yuzasidan kiradi. Shuning uchun barcha ichki a’zolaming darvozalari ichki yuzasida, aorta turgan orta chiziqqa qaragan. 5. Arteriyalar a’zolaming vazifasiga qarab moslamalar hosil qiladi. a) harakat a’zolarida qon tomir to'rlari, ravoqlar va doiralar hosil qiladi. Bulardan qon bo'g'im harakati vaqtida ham beto'xtov otadi. Harakatchan va hajmi o'zgaruvchi ichki a’zolarda (me’da. ichaklar) juda ko'p anastomozlar b) arteriyalarning o'lchamlari a’zoning katta-kichikligiga emas, balki uning faoliyatiga bog'liq. Buyrak arteriyasining kengligi, ichaklami qon bilan ta’minlovchi yuqorigi ichaktutqich arteriyasi kengligiga teng, chunki buyrakning siydik ajratish faoliyati ko'p qon kelishiga sabab bo'ladi; d) ichki sekretsiya bezlarini ko'p sonli arteriyalar qon bilan ta’minlaydi, chunki ular qondagi oqsil moddalardan gormon ishlab chiqaradi.
A’zo ichi arteriyalarining arxitektonikasi shu a’zo tuzilishi va faoliyatiga mos bo'ladi. Uzun naysimon suyaklarda diafiz arteriyasi suyakni o'rta qismidan kirib proksimal va distal tarmoqlarga bo'linadi. Diafiz arteriyasi diafizni ichidan
qon bilan ta’minlaydi, tashqi zich qavati esa suyak parda arteriyasidan qon oladi. Eundan tashqari, arteriyalar metafiz, apofiz va epifizlarga kiradi. G'ovak suyaklarga qon tomirlar har tomondan kirib, suyak nuqtasi hosil bo'lgan joyga yo'naladi. Boylamlar arteriyasi biriktiruvchi to'qima dastalari bo'ylab yo'naladi va ular bilan birga harakat o'qiga perpendikular joylashadi. Mushak arteriyasi mushak tolalariga parallel yo'naladi va ularga perpendikular tolalar beradi. Bo'laklardan tuzilgan parenximatoz a’zolarga arteriyalar, a’zoning o'rtasidan kirib uning bolaklariga qarab bo'linadi. Naysimon tuzilishga ega a’zolarda qon tomirlar quyidagicha joylashadi: a) payning bo'ylama o'qiga parallel, bir tomonida arteriya yo'naladi va undan to'g'ri burchak hosil qilib chiqqan ko'ndalang tolalar nayni halqa shaklida o'rab oladi (ichaklar); b) tomirlar a’zo atrofida to'r hosil qiladi va undan markazga qarab radiar tarmoqlar devor ichiga yo'naladi. Orqa miyaning segmentar arteriyalari. Venalar (vena, grekcha — phlebs) arteriyalaiga qarama-qarshi yo'nalib, qonni a’zolardan yurakka olib boruvchi qon tomirlar. Qon venalarda oqibgina qolmasdan, uning ayrim qismlarida (taloq venalari, darvoza vena oqimlari, oyoqning vena chigallarida) to'planadi. Venalar magistral va a’zo venalariga bo'linadi. Joylashishiga qarab yuza va chuqur venalar tafovut qilinadi. Venalaming devori arteriyaga nisbatan yupqa bo'lib uch qavatdan iborat. Tuzilishiga qarab venalar ikki turga: devorida silliq mushak bo'lgan venalar va mushak bo'lmagan venalarga bo'linadi. Mushakli venalar, o'z navbatida mushak qavati kuchli rivojlangan venalarga (darvoza venasi ildizlari, tananing pastki qismi va oyoq venalari), ulaming o'rta qavatida silliq mushak tolalari ko'p bo'ladi. Mushak qavati kam rivojlangan venalarga tananing yuqori qismi va qo'l venalari kiradi. Mushaksiz venalarga bosh va orqa miyaning qattiq va yumshoq pardasi venalari, suyak, ko'zning to'r pardasi, taloq va yo'ldosh venalari kiradi. Bu venalar ichki tomondan endoteliy bilan qoplangan bo'lib, uning ostida endoteliy osti membranasi tashqi tomonida yupqa yumshoq biriktiruvchi to'qima pardasi bo'ladi. Venalaming o'ziga xos xususiyatlaridan biri ulaming ko'p qismida klapanlari (valvulae venosae) borligi. Klapanlar miya venalari, darvoza vena oqimlari, kovak venalar, bosh va bo'yin, o'pka va buyrak venalarida bo'lmaydi. Klapanlar venalaming ichki qavatidan hosil bo'lgan juft yarimoysimon burmalar shaklida bo'ladi. Ular elastik, kollagen tolalar va biriktiruvchi to'qimadan tuzilgan bo'lib, ustidan endoteliy qoplagan. Klapanlar qonni orqaga oqishiga to'sqinlik qiladi. Ular o'zining turtib chiqqan chekkasi bilan vena devoriga biriksa, botiq chekkasi qon yo'nalishi yurakka qaragan. Vena devori bilan klapan o'rtasida klapan sinuslari joylashgan. Qon oqish qiyinlashganda qon klapan sinusiga kirib, klapan cho'ziladi va qon yo'lini orqa tomoni bekiladi. Klapanlar, ko'pincha, venalarga kichik irmoqlar quyiladigan joylarda hosil bo'ladi. Venalaming arteriyalardan farqi Vena qon tomirlari arteriyalardan m a’lum bir xususiyatlari bilan farqlanadi: 1.
Arteriyalar tekis silindr shaklida bo'lib, venalaming tashqi ko'rinishi tekis bo'lmaydi, ular goho kengayib, goho toraygan bo'ladi. Kesmada arteriya yumaloq, vena esa yassi ko'rinadi.
2. Venalaming soni arteriyadan ko‘p, chunki o'rta va kichik o ‘lchamli arteriyalar ikkita yo'ldosh vena bilan birga yuradi. Ko‘p sohalarda (kichik chanoq bo'shlig'i, umurtqa kanali ichida) venalar yaxshi rivojlangan chigallar hosil qiladi. Shuning uchun venalaming umumiy hajmi arteriyalardan ikki marta katta. Venalaming yo'nalishi arteriyalaiga o'xshab tekis bo'lmay egri- bugridir. 3. Arteriyalardan farqli qo'l va oyoq venalari ikki guruhga: chuqur va yuza venalarga bo'linadi. Chuqur venalar arteriyalar bilan birga joylashsa, yuza venalar teri osti nervlari bilan birga joylashadi.
Yurak va arteriyalar qisqarishida hosil bo'lgan kuch qonni kapillardan o'tkazish vaqtida kamayib ketadi. Shu sababli vena qon tomiriaridan qon oqishi ayrim yordamchi moslamalar ta’siri ostida bo'ladi. Bunday moslamalaiga yurak bo'lmachalari diastolasi davrida hosil bo'lgan manfiy bosim ta’siri natijasida yirik venalarda (yuqori va pastki kovak, bo'yinturuq va o'mrov osti venalari) ham manfiy bosim hosil bo'lib qon oqishini ta’minlaydi. Nafas olish jarayonida ko'krak qafasida hosil bo'lgan manfiy bosim, yirik venalarga qon oqishini ta’minlaydi. Periferik venalar devoridagi silliq mushak tolalarining qisqarishi qonni siqib markazga qarab yo'naltiiadi. Bo'shashgan davrda esa vena devoriari kengayib qonni mayda venalardan so'radi. Qo'l va oyoq bo'g'imlarining bukilgan sohalarida fassiyalar venalarga birikkan bo'ladi. Ular taranglashgan vaqtda venalami kengaytiradi, bo'shashganda esa tomirlami siqib qonni yurakka qarab yo'naltiradi.
Homilaning tana venalari taraqqiyotning 4-haftasida tananing yon tomonlarida joylashgan juft poya shaklida bo'ladi. Tananing oldingi sohasi venalari prekardinal (oldingi kardinal), orqa sohasidagi esa postkardinal (orqa kardinal) venalar deb ataladi. Har ikki tomondagi oldingi va orqa kardinal venalar o'zaro qo'shilib, o'ng va chap umumiy kardinal venani (kyuver naylari) hosil qiladi. Ular esa, o'z navbatida, vena sinusiga quyiladi. Tananing asosiy venalari bo'lgan yuqori va pastki kovak venalar pre- va postkardinal venalaming o'zgarishi va yangi venalaming hosil bo'lishi bilan bog'liq ravishda taraqqiy etadi. Bo'lmacha ikkiga bo'linganidan so'ng o'ng va chap umumiy kardinal venalar o'ng bo'lmachaga quyiladi. Oldingi kardinal venalar o'rtasida anastomoz hosil bo'lib. u orqali boshdan keluvchi qon o'ng umumiy kardinal venaga quyiladi. Chap umumiy kardinal vena yo'qolib ketib uning faqat bo'lmacha qismi — yurakning tojsimon sinusi qoladi. Prekardinal venalar o'rtasidagi anastomozdan yelka-bosh poyasi hosil bo'lib, qonni o'ng prekardinal venaga quyadi. Prekardinal venaning shu anastomozdan orqadagi qismi va o'ng umumiy kardinal vena yuqori kovak venaga aylanadi.
Pastki kovak venaning taraqqiyoti birlamchi buyrak (mezonefros) va uning venalari (sub va suprakardinal), hamda ular o'rtasidagi va postkardinal venalar bilan bo'lgan anastomoz bilan bog'liq. Bunda tananing orqa qismi o'ng tomoni venalari sezilarli kengayib, chap tomon venalari yo'qolib ketadi. Pastki kovak vena tananing orqa qismi o'ng tomonidagi venalaming turli qismlaridan hosil bo'ladi. Uning jigar qismi — jigami umumiy olib ketuvchi venasidan, buyrak oldi qismi o'ng subkardinal venadan, buyrak qismi o'ng sub- va suprakardinal venalar o'rtasidagi anastomozdan, buyrak orqa qismi o'ng suprakardinal venaning bel qismidan rivojlanadi. Pastki kovak venaga quyiluvchi venalaming ko'p qismlari sub- va suprakardinal venalaming har xil qismlaridan rivojlanadi. Toq va yarim toq vena suprakardinal venaning qoldig'idan hosil bo'ladi. Darvoza venasi tuxum sarig'i — ichaktutqich venasining o'zgarishidan hosil bo'ladi. Tuxum sarig'i - ichaktutqich venasining jigar darvozasi bilan unga ichaktutqich venalari quyiladigan joygacha bo'lgan qismi darvoza venasiga aylanadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda vena tizimi arteriyaga nisbatan kamroq takomfflashgan bo'lib, vena tomirlari to'g'ri yo'nalishga ega, vena chigallari yaxshi bilinmaydi. 16 yoshgacha bo'lgan davrda tizimlararo va ichki anastomozlar soni ko'payadi. Erta bolalik davrida venaning uzunligi va ko'ndalang kesimi yangi tug'ilgan chaqaloqqa nisbatan 2 marta, 8—12 yoshda esa 7—8 marta kattalashadi.
Kichik qon aylanish doirasi venalari yoki o'pka venalari (venae pnlmonales) qonni o'pkadan chap bo'lmachaga olib keladi. Ular har o'pkada ikkitadan jami to'rtta bo'lib, uzunligi 1,2—1,5, ko'ndalang kesimi 14-18 mm. O'ng o'pkaning hajmi katta bo'lgani uchun uning venalari yo'g'onroq bo'ladi.
Katta qon aylanish doirasi venalari uchta tizimni o'z ichiga oladi: 1) yurak venalari tizimi; 2) yuqori kovak vena tizimi; 3) pastki kovak vena tizimi.
Yurak venalari tizimi juda kichik bo'lib, qonni faqat yurak devoridan yig'adi va o'ng bo'lmachaga quyadi. Bu tizim venalari yurak bo'limida yoritHgan. Yuqori va pastki kovak venalar tizimi tananing yuqori va pastki sohalaridan qon yig'adi va yurakning o'ng bo'lmachasiga quyadi. Qorin bo'shlig'ida joylashgan toq a’zolar venalari o'zaro qo'shilib darvoza venasini hosil qiladi. U jigar ichiga kirib tarmoqlanadi va jigar venasi bo'lib chiqib, pastki kovak venaga quyiladi.
Yuqori kovak vena tizimi Yuqori kovak vena (vena cava superior) tizimi bosh, bo‘yin, ikkala qo'l, ko'krak qafasi va qisman qorin devoridan qon yig'adi. Yuqori kovak vena uzunligi 5—8 sm, kengligi 21—25 mm bo'lgan qisqa va yo'g'on vena. U birinchi o'ng qovurg'ani to'sh suyagiga birikkan sohada o'ng va chap yelka- bosh venalarining qo'shilishidan hosil bo'ladi. Yuqori kovak vena pastga tomon yo'nalib. I ll o'ng qovurg'a tog'ayining to'sh suyagiga birikkan joyda o'ng bo'lmachaga quyiladi. Yuqori kovak venaning old tomonida ayrisimon bez joylashgan. Unga o'ng tomondan mediastinal plevra tegib tursa, chap tomonida ko'tariluvchi aorta yotadi. Yuqori kovak vena orqa tomondan o'ng o'pka ildiziga tegib turadi. Yuqori kovak venaga o'ng tomonidan toq vena, chap tomonidan esa ko'ks oralig'i va perikardning mayda venalari quyiladi. Yuqori kovak vena tizimi uch guruh venalardan: bosh va bo'yin, ikkala qo'l venalari, ko'krak qafasi va qisman qorin devori venalaridan hosil bo'ladi. Yuqori kovak vena bolada yurak yuqori tuigani uchun qisqa bo'ladi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda yuqori kovak venaning diametri 10—12 mm. Uning hosil bo'lish sohasi yangi tug'ilgan chaqaloqda I qovurg'a oralig'ida bo'lsa, 1—3 yoshda 2 qovurg'a, 4—10 yoshda 3 qovurg'a sohasida joylashadi. Bola tug'ilishi davrida yuqori kovak venani hosil qiluvchi venalaming birikish burchagi 83—97° bo'lib, keyinchalik kattalashadi. Yoshga qarab yuqori kovak venaning diametri va uzunligi kattalashadi. Bu o'sish emizikli, ikkinchi bolalik va o'smirlik davrlarida sezilarli bo'ladi. Toq vena (v. azygos) katta bel mushagi orqasida yotdan o'ng ko'tariluvchi bel venasining (w . lumbalis acsendeiis dextra) davomidir. U o'z yo'nalishida pastki kovak venaga quyiluvchi o'ng bel venalari bilan anastomozlashadi. Bu vena ko'krak qafasiga diafragmaning bel qismining o'ng oyoqchalari o'rtasidan o'tib kiradi va toq vena nomini oladi. Ko'krak qafasida toq vena orqa ko'ks oralig'ida yotadi. U umurtqa pog'onasining o'ng tomoni bo'ylab yuqoriga ko'tarilib, IV—V ko'krak umurtqalari sohasida vena o'ng o'pka ildizi orqasidan egilib o'tib, yuqori kovak venaga quyiladi. Uning orqa va chap tomonida umurtqa pogo'nasi, ko'krak aortasi, ko'krak limfa yo'li va orqa qovuig'alararo arteriyalar joylashadi. Old tomonida qizilo'ngach yotadi. Yuqori kovak venaga quyilgunicha toq venaga o'ng yuqori qovuig'alararo vena
XI orqa qovurg'alararo venalar (v.intercostales posteriores), yarim toq vena (v.hemiazigos), shuningdek ko'krak qafasi a’zolari: qizilo'ngach venalari (w .esophageales), bronx venalari (w . bronchiales), perikard venalari (w.pericardiacae), ko'ks oralig'i venalari (w.mediastinales) quyiladi. Yarim toq vena (v.
toq venadan ingichka, chap ko'tariluvchi bel venasining
davomidir. U ko'krak qafasiga diafragma bel qismining chap oyoqchalari o'rtasidan o'tib kiradi. Ko'krak bo'shlig'ida 4—5 ta pastki orqa qovurg'alararo venalami qabul qiladi. VII—X ko'krak umurtqalari sohasida toq vena o'ng tomonga burilib umurtqa pog'onasining oldidan o'tadi va toq venaga quyiladi. Yarim toq venaga 6—7 ta yuqorigi orqa qovurg'alararo venalar, qizilo'ngach va ko'ks oralig'i venalaridan hosil bo'lgan qo'shimcha yarim toq vena (v. hemiazygos accessoria) quyiladi. Toq va yarimtoq venalaming asosiy oqimlaridan biri orqa qovurg'alararo venalar
shu nomdagi arteriyalar bilan qovurg'alar oralig'ida joylashib, ko'krak qafasi va qisman qorin devorining oldingi qismidan qon yig'adi. Bu venalarga orqa mushaklari va terisidan qon yig'uvchi
lar hamda ichki va tashqi umurtqa pog'onasi chigallaridan hosil bo'lgan um urtqalararo venalar
quyiladi. Ichki umurtqa pog'onasi vena chigallari
umurtqa kanalining ichida suyak parda bilan orqa miyaning qattiq pardasi o'rtasida katta teshikdan dumg'aza suyagining uchigacha bo'lgan sohada joylashadi Ularga orqa miya venalari (v.v. spinalis) va umurtqalaming g'ovak moddasi venasi quyiladi. Tashqi umurtqa pog'onasi chigali (plexus venosi vertebralis externi) umurtqalaming tashqi tomonida joylashadi. Yelka-bosh venasi o'z navbatida o'mrov osti va ichki bo'yinturuq venalarining qo'shilishidan hosil bo'ladi. Chap yelka-bosh venasi
uzunligi 5—6 sm, kengligi 14—20 mm. U chap to'sh-o'mrov bo'g'imi sohasida chap o'mrov osti va ichki bo'yinturuq venasining qo'shilishidan hosil bo'ladi. Chap yelka-bosh venasi to'sh suyagi dastasini va ayrisimon bezning orqasidan pastga va o'ng tomonga yo'nalib o'ng I qovurg'a tog'ayi sohasida o'ng yelka- bosh venasi bilan qo'shiladi. O'ng yelka-bosh venasi
ning uzunligi 2—3 sm, kengligi 13—20 mm bo'lib, o'ng to'sh- o'mrov bo'g'imi orqasida o'ng o'mrov osti va ichki bo'yinturuq venasining qo'shilishidan hosil bo'ladi. U pastga tomon vertikal tushadi. Yelka-bosh venasiga ichki a’zolardan kelayotgan mayda: timus, perikard. bronx, qizilo'ngach, mediastinal venalar va yirik qalqonsimon bezning pastki, bo'yinning chuqur, ko'krak qafasining ichki venalari quyiladi. Qalqonsimon bezning pastki venalari
qalqonsimon bezning toq chigali (plexus thyroideus impar) va pastki hiqildoq venasidan ( v. laryngea inferior) hosil bo'ladi. Umurtqa venasi
shu nomdagi arteriya bilan bo'yin umurtqalarining ko'ndalang teshiklaridan o'tadi va umurtqa pog'onasi chigallaridan qon yig'adi. Bo'yinning chuqur venasi ( v.cervicalis profunda) tashqi umurtqa pog'onasi chigallari, ensa sohasi mushaklaridan qon yig'adi. Ko'krak qafasining ichki venasi
shu nomdagi arteriya bilan yo'nalib, qorin usti venasi
mushak diafragma venasi
va oldingi qovurg'alararo venadan (v.intercostales anterior) hosil bo'ladi. Eng yuqori qovuig'alararo vena
yuqori
3—4 qovuig'alararo venalaming qo'shilishidan hosil bo'ladi. Bosh va bo'yin sohasidan qonni ichki va tashqi bo'yinturuq vena oqimlari yig'adi.
Ichki bo'yinturuq vena (v. jugularis interna) sigmasimon sinusning bevosita davomi bo‘Iib, bo'yinturuq teshigi sohasidan boshlanadi. Boshlanish joyida ichki bo'yinturuq venaning yuqori kengaymasi (bulbus venae jugularis superior) bor. Ichki bo'yinturuq vena bo'yin sohasida uyqu arteriyasi va adashgan nerv bilan birgalikda bo'yin fassiyasidan hosil bo'lgan qin ichida yotadi. Ichki bo'yinturuq vena o'mrov osti venasi bilan qo'shiladigan joyda bo'yinturuq venaning pastki kengaymasi
Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|