0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Katta qon aylanish doirasi qon tomirlari
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Katta qon aylanish doirasi qon tomirlari Katta qon aylanish doirasi qon tomirlariga yurakning chap qorinchasidan boshlanuvchi aorta, undan chiqqan bosh, bo'yin, tana, qo'l va oyoq arteriyalari, ulaming tarmoqlari, a’zolaming mikrosirkulator tomirlari, mayda va yirik venalar, o'ng bo'lmachaga quyiluvchi yuqori va pastki kovak venalar kiradi. Aorta Aorta
(aorta) katta qon aylanish doirasining eng katta toq arteriya tomiridir. Unda uch: aortaning yuqoriga ko'tariluvchi qismi, aorta ravog'i va pastga tushuvchi qismi tafovut qilinadi. Aortaning ko'tariluvchi qismi (pais
chap qorinchadan to'sh suyagining chap chekkasida uchinchi qovuig'a oralig'ida chiqadi. Boshlangan yerda u piyozga o'xshab kengayib, 25-30 mm kenglikdagi aorta piyozchasi
ni hosil qiladi. Bu sohada aorta devori bilan yarimoysimon qopqoqlar o'rtasida aortaning uchta sinusi bo'ladi. Aortaning ko'tariluvchi qismining boshlanish joyidan yurakning o'ng va chap tojsimon arteriyalari boshlanadi. Aortaning ko'tariluvchi qismi o'pka poyasining orqa qismidan ktarilib, II o'ng qovuig'a tog'ayini to'sh suyagiga qo'shilgan joyida aorta ravog'iga o'tib ketadi. Bu sohada uning kengligi 21-22 mm gacha kamayadi. Bolalarda yurakning yuqori joylashishi munosabati bilan ko'tariluvchi aorta II qovurg'a tog'ayi sohasida aorta ravog'iga o'tadi. Bu soha yoshga
qarab o ‘zgarib 17—20 yoshda II, 25—30 yoshda III ko'krak umurtqasi sohasiga tushadi. Aorta ravog'i
II qovuig'a tog'ayi orqa yuzasidan chapga va orqa tomonga yo'nalib, IV ko'krak umurtqasi sohasida pastga tushuvchi aortaga o'tib ketadi. Shu yerda biroz toraygan qism aorta bo'yinchasi (isthmus aortae) bor. Aorta ravog'ining ko'tarilgan yuzasidan uchta yirik arteriya: yelka-bosh poyasi, chap umumiy uyqu va chap o'mrov osti arteriyalari boshlanadi. Uning botiq yuzasidan kekirdak, bronx va qalqonsimon bezga bir nechta mayda arteriyalar chiqadi. Aortaning pastga tushuvchi qismi (pars desendens aortae) IV ko'krak umurtqasi sohasidan boshlanib, IV bel umurtqasi sohasida o'ng va chap umumiy yonbosh arteriyalariga bo'linadi. Bo'lingan joyi bifurcatio aortica deb ataladi. Aortaning davomi esa ingichka dumg'azaning o'rta arteriyasiga (a. sacralus mediana) aylanib, dumg'azaning chanoq yuzasidan pastga tomon yo'naladi. Aortaning pastga tushuvchi qismi, o'z navbatida, ko'krak va qorin qismlariga ajratiladi. Aortaning ko'krak qismi
ko'krak qafasida orqa ko'ks oralig'ida joylashadi. Dastlab u qizilo'ngachning old va chap tomonida yotadi. VIII—IX ko'krak umurtqalari sohasida qizilo'ngachni chap tomonidan aylanib uning orqa tomoniga o'tadi. Aortaning qorin qismi (pars abdominalis aortae) diafragmaning aorta teshigidan o'tgan joyda XII ko'krak umurtqasi sohasidan boshlanib, bel umurtqalarining old tomonida yotadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda aortaning diametri 18-20 mm, kengligi 15- 16 yoshlarda 4 sm bo'ladi. Pastga tushuvchi aorta 50 yoshgacha 4 marta uzayadi. Bu davrda uning ko'krak qismi qorin qismiga nisbatan tezroq o'sadi.
Yelka-bosh poyasi (truncus brachiocepalicus) aorta ravog'idan o'ng II qovuig'a tog'ayi sohasida chiqadi. Yelka-bosh poyasi yuqoriga va o'ng tomonga yo'nalib, o'ng to'sh-o'mrov bo'g'imi sohasida o'ng umumiy uyqu va o'ng o'mrov osti arteriyasiga bo'linadi. Umumiy uyqu arteriyasi (a. carotis communs) o'ng tomonda yelka- bosh poyasidan chap tomonda bevosita aoita ravog'idan boshlanadi. Shuning uchun chap umumiy uyqu arteriyasi o'ngiga nisbatan 2—2,5 sm uzun. Umumiy uyqu arteriyasi to'sh-o'mrov-so'rg'ichsimon va kurak-til osti mushaklaming orqasida bo'yin umurtqalari ko'ndalang o'simtalari oldida vertikal yo'nalib yuqoriga ko'tariladi. Bo'yinda uning lateral tomonida ichki bo'yinturuq venasi, orqa tomonida adashgan nerv joylashgan bo'lib, bo'yin fassiyasi bilan o'raladi va bo'yinning tomirli-nervli dastasini hosil qiladi. Qalqonsimon tog'ayning yuqori chekkasi sohasida har bir umumiy uyqu arteriyasi
hosil qilib tashqi va ichki uyqu arteriyalariga bo'linadi. Ular bo'lingan joyda quyuq kapillarlar to'ri va nerv uchlaridan
iborat uyqu koptokchasi (glomus caroticum) joylashgan. Aorta ravog'idan boshlanuvchi umumiy uyqu arteriyasining kengligi bir yoshgacha 3—6 mm bo'lsa, 15—16 yoshda 6—7 mm, kattalarda 9—14 mm bo'ladi. Tashqi uyqu arteriyasi Tashqi uyqu arteriyasi (a. carotis externa) umumiy uyqu arteriyasidan chiqqandan so'ng, ichki uyqu arteriyasining medial tomonidan yuqoriga ko'tarilib, uyqu uchburchagiga boradi. Bigizsimon-til osti va ikki qorinli mushakning medial tomonidan ko'tarilib, pastki jag suyagi bo'yni sohasida o'zining oxiigi tarmoqlari: chakkaning yuza arteriyasi va yuqori jag£ arteriyasiga bo'linadi. Tashqi uyqu arteriyasidan 9 ta tarmoq uch guruh bo'lib chiqadi. Uning oldingi guruh tarmoqlariga yuqori qalqonsimon arteriya, til va yuz arteriyalari kiradi. 1. Yuqori qalqonsimon arteriya (a. thyroidea superior) tashqi uyqu arteriyasining boshlanish sohasidan chiqib, oldinga va pastga yo'naladi. Qalqonsimon bez boiaklari yuqori uchida oldingi va orqa tarmoqlarga (гг. anterior et posterior) shoxlanadi. Uning tarmoqlari bez to'qimasiga kirib tarqaladi va pastki qalqonsimon arteriya tarmoqlari bilan anastomozlashadi. Yuqori qalqonsimon arteriyadan yo'nalishi davomida quyidagi yon shoxlar chiqadi: yuqori hiqildoq arteriyasi
shu nomdagi nerv bilan qalqonsimon-til osti pardasini teshib o'tib, hiqildoq mushaklari va shilliq pardasini qon bilan ta’minlaydi. Bundan tashqari yuqorigi qalqonsimon arteriyadan til osti suyagiga til osti suyagi ostidagi shox
to'sh-o'mrov-so'rg'ichsimon (r. sternoceeidomastoidea) va uzuksimon-qalqonsimon mushak shoxi (r.cricothyroideus) chiqadi.
2. Til arteriyasi (a. lingualis) tashqi uyqu arteriyasidan til osti suyagi katta shoxlari sohasida boshlanib, pastga tilga tomon yo'naladi. U ikkiga: til orqasi shoxi (r. dorsalis linguae) va tilning chuqur arteriyasiga (a. profunda linguae) bo'linib til mushaklari va shilliq pardasini qon bilan ta’minlaydi. Bundan tashqari til arteriyasi til osti suyagiga
va til osti so'lak beziga r. sublingualis tarmoqlarini beradi. 3. Yuz arteriyasi (a. facialis) til arteriyasidan 3—5 mm yuqoriroq, pastki jag' burchagi sohasidan boshlanadi. Jag' osti uchburchagi sohasida bu arteriya jag' osti beziga tegib o'tib unga bez tarmoqlarini (r.glandularis) beradi. So'ngra pastki jag' qirrasini aylanib o'tib yuzga chiqadi, yuqori va oldinga yo'nalib og'iz burchagiga boradi. Bo'yin sohasida yuz arteriyasidan yumshoq tanglayga ko'tariluvchi tanglay arteriyasi (a.palatina ascendens), tanglay murtagiga murtak shoxi (r.tonsillaris), engak va bo'yin mushaklariga engak osti arteriyalari
chiqadi. Og'iz burchagida pastki va ustki lab arteriyalarini
bergach, yuz arteriyasi ko'zning medial burchagiga ko'tarilib, burchak arteriyasi
nomi bilan ko'z arteriyasining tarmog'i burunning dorsal arteriyasi bilan anastomoz hosil qiladi.
Tasbqi uyqu arteriyasining orqa guruh tarmoqlari 1. Ensa arteriyasi (a. occipitalis) yuz arteriyasi bilan bir sohadan boshlanadi. Orqa tomonga chakka suyagining o'z nomidagi egatida yo'nalib, ensa terisiga rr.occipitales lami beradi va qarama-qarshi tomondagi arteriya bilan anastomoz hosil qiladi. Bundan tashqari, ensa arteriyasidan so'rg'ichsimon o'simtaga (r. mastoidus), to'sh-o'm rov-so'rg'ichsim on mushakka
quloq suprasiga (r.auricularis), orqa mushaklarining yuqori qismiga r.desendens ni beradi. So'rg'ichsimon teshik orqali o'tgan
bosh miya qattiq pardasini qon bilan ta’minlaydi. 2. Quloqning orqa arteriyasi (a. auricularis posterior) tashqi uyqu arteriyasidan ikki qorinli mushakning orqa qoiinchasini ustki chekkasi sohasida boshlanadi. U orqa tomonga qiya yo'nalib, quloq suprasi, ensa va so'rg'ichsimon o'simta sohasi terisiga
lami beradi. Uning bigizsimon-so'rg'ichsimon tarmog'i
shu nomli teshik orqali yuz nervi kanaliga o'tib nog'ora bo'shlig'i va so'rg'ichsimon katakchaiar shilliq pardasiga orqa nog'ora tarmog'ini (a.tympanica posterior) beradi.
A. stylomastoidea ning oxirgi tarmoqlari miyaning qattiq pardasiga tarqaladi. 3. To'sh-o'mrov-so'rg'ichsimon tarmoq
shu
nomli mushakni qon bilan ta’minlaydi. Tashqi uyqu arteriyasining o'rta guruh tarmoqlari 1. Halqumning ko'tariluvchi arteriyasi (a. pharyngea ascendens) tashqi uyqu arteriyasining boshlanish sohasidan chiqib, halqumning yon devori bo'ylab yuqoriga ko'tariladi. U halqum mushaklari va bo'yinning chuqur mushaklariga halqum tarmoqlarini (rr.pharyngeales), eshituv
nayi va nog'ora bo'shlig'i shilliq pardasiga pastki nog'ora arteriyasini (a.tympanica inferior) beradi. Uning orqa meningeal tarmog'i (a. meningea posterior) bo'yinturuq teshigi orqali kirib miya qattiq pardasini qon bilan ta ’minlaydi. 2. Chakkaning yuza arteriyasi (a. temporalis superficialis) tashqi
uyqu arteriyasining bevosita davomi bo'lib, tashqi eshituv yo'lining oldidan yuqoriga ko'tariladi. Ko'z kosasi usti qirrasi sohasida chakkaning yuza arteriyasi kalla usti mushagi, peshona va tepa terisiga peshona va tepa tarmoqlari
bo'lib tarqaladi. O'z yo'nalishida chakkaning yuza arteriyasidan yonoq ravog'i ostida quloq oldi beziga quloq oldi bezi tarmoqlari (rr. parotidei), yonoq, ko'z kosasi osti sohasi terisi va mimika mushaklariga yuzning ko'ndalang arteriyasi
quloq
suprasi, tashqi eshituv yoii terisiga oldingi quloq tarmoqlarini (rr. auriculares anterior) beradi. Yonoq ravog'i ustida undan chiqqan yonoq- ko'z kosasi arteriyasi
ko'z kosasining lateral burchagiga yo'nalib ko'zning aylanma mushagini qon bilan ta ’minlasa,
chakkaning o‘rta arteriyasi (a.temporalis media) chakka mushagini qon bilan ta ’minlaydi. 3.
Yuqori jag‘ arteriyasi (a. maxillaris) tashqi uyqu arteriyasining chakkaning yuza arteriyasiga nisbatan katta tarmog'idir. Uning qisqa poyasi pastki jag* suyagi shoxining orqasidan o'tib, chakka osti va qanot-tanglay chuqurchalarida yotgani uchun uch sohaga bo'lib o'rganiladi. Uning pastki jag‘ sohasidan quyidagi tarmoqlar chiqadi: 1. Chakka-pastki jag‘ bo'g'imi, tashqi eshituv yo'li va nog'ora pardani qon bilan ta ’minlovchi chuqur quloq arteriyasi (a.auricularis profunda); 2. Toshsimon-nog'ora tirqishi orqali o'tib nog'ora bo'shlig'i shilliq pardasini qon bilan ta’minlovchi nog'ora bo'shlig'ining oldingi arteriyasi (a. tympanica anterior); 3.
Pastki jag' kanaliga kiruvchi pastki jag' tishlarini qon bilan ta’minlaydigan arteriya a. alveolaris inferior. U tishlarga rr. dentalis berganidan keyin engak teshigi orqali chiqib, engak arteriyasi (a.
nomi bilan mimika mushaklari va engak terisini qon bilan ta’minlaydi. Kanalga kirgunicha bu arteriyadan pastki jag'-til osti mushagi va ikki qorinli mushakning oldingi qorinchasiga
chiqadi. 4. O'rta meningeal arteriya
qirrali teshik orqali kirib, miyaning qattiq pardasini qon bilan ta ’minlaydi. Yuqori jag‘ arteriyasining chakka osti chuqurchasi sohasidan chaynov mushaldarini qon bilan ta’minlovchi chaynov arteriyasi
chakkaning oldingi va orqa chuqur arteriyalari (a.temporalis profimda anteriot et posterior), qanotsimon tarmoqlar (rr.pterygoidei) chiqadi. Shuningdek, lunj mushagiga va lunjning shilliq pardasiga lunj arteriyasi
yuqori
jag' bo'shlig'i shilliq pardasi, yuqori jag' tishlari va milkini qon bilan ta’minlovchi yuqori jag' katakchalarining orqa arteriyasi (a.alveolaris superior posterior) chiqadi.
Yuqori jag‘ arteriyasining qanot-tanglay chuqurchasi sohasidan 3 ta tarmoq chiqadi. 1.Uning oxirgi tarmog'i bo'lgan ko'z kosasining pastki devori bo'ylab yo'naladigan arteriya (a.infraorbitalis) ko'z kosasining pastki tirqishi orqali ko'z kosasiga kiradi. U pastki to'g'ri va qiyshiq mushaklarga tarmoqlar berganidan keyin o'z nomidagi teshik orqali yuzga chiqadi va mimika mushaklarini, ustki lab, burun, pastki qovoq terisini qon bilan ta’minlaydi. Ko'z kosasi osti kanalida undan yuqori jag' tishlariga oldingi yuqorigi katakchalar arteriyasi
chiqadi.
2. Tanglayning tushuvchi arteriyasi (a.palatina desendens) katta tanglay kanali orqali qattiq va yumshoq tanglayga boradi. Uning boshlanish sohasidan chiqqan qanotsimon kanal arteriyasi (a.canalis pterygoidei) halqumning burun qismi va eshituv nayini qon bilan ta’minlaydi. 3. Ponasimon-tanglay arteriyasi (a.sphenophalatina) o'z nomidagi teshik orqali o'tib, burun bo'shlig'ining shilliq pardasini qon bilan ta’minlaydi. Uning oxirgi tarmog'i kesuvchi kanal orqali o'tib, qattiq tanglayni qon bilan ta’minlaydi.
Ichki uyqu arteriyasi Ichki uyqu arteriyasining (a.carotis interna) boshlang'ich qismi tashqi uyqu arteriyasining lateral va orqa tomonida, so‘ngra medial tomonida yotadi. Bu arteriya halqum va ichki bo'yinturuq venaning o'rtasidan tikka ko'tarilib, uyqu kanalining tashqi tirqishi orqali kanalga keyin kalla bo'shlig'iga kiradi. Unda bo'yin qismi (pars cervicalis), chakka suyagining toshsimon qismi (pars petrosa), so'g'on qismi (pars cavernosa) va miya qismi (pars cerebralis) tafovut qilinadi. Bo'yin qismidan tarmoqlar chiqmaydi. Toshsimon qismida uyqi kanali ichida ichki uyqu arteriyasidan chiqqan uyqu-nog'ora arteriyasi
nog'ora bo'shlig'ini qon bilan ta’minlaydi. A.canalis pterygoidei qanotsimon kanal ichidan o'tib qanot-tanglay chuqurchasiga chiqadi va u yerdagi hosilalami qon bilan ta’minlaydi. Kanaldan chiqqanidan keyin ichki uyqu arteriyasi yuqoriga qarab bukilib o'z nomidagi egatda yotadi. Ichki uyqu arteriyasining so'g'on qismidan quyidagi tarmoqlar chiqadi: a)
— miya qattiq parda chodiri asosini qon bilan ta’minlaydi; b)
— miya qattiq pardasi chekkasini qon bilan ta’minlaydi; d)
— miya qattiq pardasiga. e) a.hypophysialis inferior — hypofisning pastki arteriyasi. f) rr.ganglionares trigeminals — uch shoxli nerv tuguni tarmoqlari. Arteriya ko'ruv kanali sohasida bukilib, ko'z arteriyasini beradi va yuqoriga ko'tarilib bosh miyaning qattiq va to'r pardasini teshib o'tib oxirgi tarmoqlarga bo'linadi. Ko'z arteriyasi
ichki uyqu arteriyasidan ko'ruv kanali sohasida chiqib, ko'ruv nervi bilan ko'z kosasiga kiradi. Ko'z kosasining medial devori bo'ylab yo'nalgan arteriya ko'z kosasining medial burchagida o'zining oxirgi tarmoqlari: medial qovoq arteriyasi va burunning dorsal arteriyasiga bo'linadi. Ko'z kosasida undan quyidagi tarmoqlar chiqadi: 1. Ko'z yoshi bezi arteriyasi
ko'zning yuqorigi va lateral to'g'ri mushaklari o'rtasidan yo'nalib, shu mushaklami va ko'z yoshi bezini qon bilan ta’minlaydi. Undan chiqqan ingichka qovoqning lateral arteriyalari (aa.palpebrals laterales) qovoqlaming lateral chekkasini qon bilan ta’minlaydi.2.Uzun vakaltaorqakiprikli arteriyalar
sklerani teshib o'tib ko'zning tomirli pardasiga tarqaladi. З.То’г pardaning markaziy arteriyasi
ko'ruv nervi bilan to 'r pardaga boradi. 4. Mushak arteriyasi
ko'z olma- sining yuqorigi to'g'ri va qiyshiq mushaklarini qon bilan ta’minlaydi. 5. Orqa g'alvirsimon arteriya (a. ethmoidales posterior) g'alvirsimon suyakning orqa katakchalari shilliq pardasiga boradi. 6.01dingi g'alvirsimon arteriya (a. ethmoidales anterior) g'alvirsimon suyakning oldingi katakchalari, burun bo'shlig'i va burun to'sig'ining oldingi qismi shilliq pardasiga boradi. Uning tarmog'i oldingi meningeal arteriya (a. menengea anterior) kalla bo'shlig'iga kirib, oldingi kalla chuqurchasidagi miya qattiq pardasini qon bilan ta’minlaydi. 7.01dingi kiprikli arteriyalar (a. ciliares anteriores) tarmoqlarining bir qismi sklerani, ikkinchi qismi esa konyunktivani qon bilan ta’minlaydi. 8.
G'altak usti arteriyasi (a. supratrochlearis) ko‘z kosasidan chiqib peshona mushagi va terisiga tarqaladi. 9. Ko‘z arteriyasining oxirgi tarmoqlaridan medial qovoq arteriyasi (a. palpebralis medialis) ko‘zning medial burchagi sohasi terisini. 10. Burunning dorsal arteriyasi
burchagida burchak arteriyasi bilan anastomoz hosil qiladi. Bosh miyaning asosida ichki uyqu arteriyasidan quyidagi tarmoqlar chiqadi. 1. Bosh miyaning oldingi arteriyasi (a. cerebri anterior) ichki uyqu arteriyadan, ko‘z arteriyasidan yuqoriroqdan chiqib, qisqa oldingi qo'shuvchi arteriya (a. communcans anterior) vositasida qarama-qarshi tomondagi arteriya bilan birikadi. So‘ng miyaning oldingi arteriyasi qadoq tana egati bo‘ylab bosh miyaning ensa bo‘lagiga qarab yo'naladi va peshona, tepa bo'laklari, ensa bo‘lagining ichki yuzasini, hidlov piyozchasi va traktini, targ'il tanani qon bilan ta’minlaydi. 2. Bosh miyaning o'rta arteriyasi
ichki uyqu arteriyasining eng yirik tarmog'i hisoblanadi. U yuqori tomonga yo'nalib bosh miyaning yon egatiga kirib, orolchani yonlab o'tadi va miya yarim sharlarining ustki lateral yuzasiga tarqaladi. 3. Tomirli chigal arteriyasi (a.choroidea) ichki uyqu arteriyasidan chiqib, yon qorinchalaming pastki shoxiga, so'ngra III qorinchaga kiradi. Uning tarmoqlari qorinchalar tomirli chigalini hosil qilishda ishtirok etadi. Shuningdek, uning tarmoqlari ko'ruv trakti, tashqi tizzachali tana, bazal o'zaklar va gipotalamus o'zaklarini qon bilan ta’minlaydi.Orqaqo'shuvchi arteriya
orqaga ko'prik tomonga yo'nalib, uning oldingi chekkasida o'mrov osti arteriyasining tarmog'i bo'lgan miyaning orqa arteriyasi bilan anastomozlashadi. Buning natijasida bosh miyaning asosida ichki uyqu arteriyasi va o'mrov osti arteriyasining tarmoqlarini o'zaro anastomozlashuvidan bosh miyaning arterial halqasi (Villiziy qon aylanish doirasi) (90-rasm) Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|