0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(cavitas uteri) chegaralab turadi. U chburchakning asosi bachadon tubiga qaragan bo'ladi. Uning burchaklari torayib, bachadon nayining bachadon teshigi ochiladigan quyg'ichsimon botiqlik hosil qiladi. Bachadon bo'shlig'ining uchi esa pastga bachadon bo'yniga qaragan bachadon bo'yni kanaliga (canalis cervicalis uteri) o'tib ketadi va qinga bachadon teshigi bo'lib ochiladi. Bachadon devori uch qavatdan iborat. Tashqi seroz qavat
yoki perimetriy (perimetrium) bachadon bo'ynining qin qismidan yuqorisini qoplagan qorinparda. Bachadonning qovuqqa qaragan yuzasidan qorinparda qovuqqa qovuq-bachadon chuquriigi (excavatio vesicouterina) hosil qilib o'tadi. Bachadonning to'g'ri ichakka qaragan yuzasidan to'g'ri ichakka to'g'ri ichak — bachadon chuquriigi
hosil qilib o'tadi. Bachadonning chekkalarida uning oldingi va orqa yuzalarini qoplagan qorinparda o'zaro birikib, bachadonning keng boylamini (lig. latum uteri) hosil qiladi. Bachadonning keng boylami kichik chanoq yon devoriga yo'nalib, pariyetal qorinpardaga o'tib ketadi. Bu boylamning yuqori chekkasida bachadon nayi joylashgan bo'lib, boylamning nayga tegib turgan qismi nay tutqichi (mesosalpinx) deyiladi. Bachadonning yumaloq boylami (lig. teres uteri) bachadonning yuqori burchagidan boshlanib, yumaloq tizimcha shaklida bachadonning keng boylami varaqlari ichida yotadi. U chov kanalidan o'tib, katta uyatli lablar sohasida tugaydi. Bachadonning bo'yin sohasida qorinparda ostida seroz osti asosni hosil qiluvchi bo'sh biriktiruvchi to'qim a - bachadon yon kletchatkasi (parametrium) joylashgan. O 'rta mushak qavat
yoki miometriy (myometrium) eng qalin qavat hisoblanadi. U bir-biri bilan kesishib joylashgan silliq mushak to'qim asi va elastik tolalarga boy biriktiruvchi to'qim adan iborat. Mushak dastalarining yo'nalishiga qarab unda uch: tashqi bo'ylama, o'rta halqasimon va ichki bo'ylama qavatlar tafovut qilinadi. Uning o'rta qavati nisbatan qalin bo'lib, qon va limfa tomirlariga boy. Bu qavat bachadon bo'yni sohasida yaxshi rivojlangan. Ichki shilliq qavat (tunica mucosa) yoki endometriyning (endometrium) qalinligi 3 m m bo'lib, uning yuzasi bachadon bo'shlig'ida silliq bo'ladi. Bo'yin kanalida esa bitta bo'ylama burma va undan ikki tomonga o'tkir burchak ostida yo'nalgan palmasimon burmalar (plicae palmatae) bor. Bu burmalar bachadon bo'ynining oldingi va orqa devorida joylashib, bir-biriga tegib turadi. Bachadonning shilliq pardasi bir qavatli prizmatik epiteliy bilan qoplangan. Unda oddiy naysimon bachadon bezlari
bor.
Bachadon kichik chanoq bo'shlig'ida erkin joylashib, oldinga qovuq ustiga engashib turadi. Bu holatni antiversio uteri deyiladi. Bu holatda bachadon tanasi bo'yni bilan oldinga ochilgan burchak
hosil qiladi. Goho bachadon orqaga qarab egilgan holatda
bo'ladi.
Yangi tug'ilgan qiz bolaning bachadoni yuqori, qov ustida joylashgan va oldinga biroz bukilgan bo'lib, uning uzunligi 3-3,5 sm, bo'yni 2/3 qismini tashkil qiladi. Og'irligi 3—5 g. Shakli silindrsimon oldindan orqaga qarab yassilangan, devori ancha qalin (8—10 m m ), bo'shlig'i tor, bo'yin kanali keng bo'lib, odatda shilimshiq qopqog'i bo'ladi. Shilliq qavati tanasi va bo'ynida burmalar hosil qiladi. Mushak qavati kam rivojlangan bo'ladi. Ikki yoshdan boshlab halqasimon mushak qavati rivojlana boshlaydi. Yosh bolalarda bachadon sekin o'sadi. Bolalikning ikkinchi davri oxirida uning o'sishi tezlashib, mushak qavati takomiUashadi. Bu davrda uning tanasi o'sib, tubi va bo'ynining qin qismi hosil bo'ladi. Shakli yumaloq bo'lib, uzunligi 5 sm ga, devori sezilarli qalinlashib 15—25 mm ga yetadi. O'smirlik davrida tanasi kattalashib, devorining hamma qavatlari yaxshi takomillashadi. Bu davrda uning og'irligi 6,5 g bo'lsa, 20 yoshlarda 20—25 g ga yetadi. Yangi tug'ilgan va yosh qiz bola bachadonining keng va yumaloq boylamlari kam taraqqiy etgani va ulaming ichida yog' to'qim asi bo'lm agani uchun bachadon harakatchan bo'ladi. 7 yoshdan keyin bachadon atrofida va boylamlari orasida yog' va biriktiruvchi to'qim a to'planadi. Chanoqning o'lcham lari kattalashuvi bilan birga bachadon asta-sekin pastga tushib, o'zining doimiy joyini egallaydi.
Bachadon nayi (tuba uterina, salpinx, tuba Fallopii) (86-rasm) tuxum hujayrani qorinparda bo'shlig'idan bachadonga o'tkazib beruvchi naysimon a’zo. Bachadon nayi kichik chanoq bo'shlig'ida bachadonning keng boylamining yuqori chekkasida joylashgan. Uning uzunligi 10-12 sm, bo'shlig'ining kengligi 2-4 mm. Bachadon nayining bir uchi tor bachadon teshigi
bilan bachadon bo'shlig'iga ochilsa, ikkinchisi qorin teshigi
bilan qorin bo'shlig'iga ochiladi. Unda to'rt qism tafovut qilinadi. Nayning bachadon devoridagi qismi
bachadon devori ichida joylashgan. Nayning siqilgan bo'yin qismi
enetor va devori qalin qismi bo'lib, bachadonning keng boylami ichida yotadi. Bachadon nayining kengaygan qismi (ampulla tubae uterina)eng uzun qismi bo'lib, diametri asta - sekin kengayib borib quyg'ichsimon kengaygan qismiga
o'tadi. Uning chekkalari uzun va qisqa nay shokilalari
bilan tugaydi. Shokilalaming bittasi nisbatan uzun bo'ladi. U tuxumdonga yetib borib, unga birikib ketadi va tuxumdon shokilasi (fimbria ovarica) deb ataladi. Bu shokilalar tuxum hujayrani bachadon nayi quyg'ichidagi nayning qorin teshigiga yo'naltirib beradi.
Bachadon nayining devori to'rt qavatdan iborat: l.Tashqi seroz qavat (tunica serosa). 2.Seroz osti tana (tela subserosa). 3.Mushak qavat (tunica muscularis) ikki: tashqi qavat bo'ylamasiga yo'nalgan silliq mushak tolalaridan iborat. Ichki qavat nisbatan qalin, halqasimon yo'nalgan mushak tolalaridan iborat. 4..Ichki shilliq qavat (tunica mucosa) bachadon nayining bor bo'yiga bo'ylama burmalar
hosil qiladi. Bu burmalar nayning quymichsimon qismidako'proq bo'ladi. Shilliq parda kiprikli epiteliy bilan qoplangan bo'lib, kiprikchalar bachadonga qarab harakat qiladi. Yangi tug'ilgan va yosh qiz bolalarda bachadonning keng boylami naydan qisqa bo'lgani uchun, uning ichida yotgan bachadon nayi bukilmalar hosil qiladi va tuxumdonga yetib bormaydi, uning uzunligi 16—35 mm, bo'yin qismi tor, ampulasi keng, shokilalari yaxshi rivojlanmagan. Shilliq parda burmalari yaxshi bilingan bolib, mushak qavati kam rivojlangan. Balog'at davrida bachadon va uning keng boylami o'sishi munosabati bilan bachadon nayi bukilmalari yo'qoladi va pastga tushib tuxumdonga yaqinlashadi. Bu davrda u tez o'sib, mushak qavati va shokilalari takomillashadi. Qin Qin
(vagina) kichik chanoq bo'shlig'ida joylashib, bachadondan jinsiy yoriqqacha cho'zilgan naysimon toq a’zo. Uning uzunligi 8—10 sm, devorining qalinligi 3 mm. Qin biroz orqaga bukilgan bo'lib ikki: oldingi devor (paries anterior) va orqa devor (paries posterior) tafovut qilinadi. Qin oldingi devorining yuqori qismi qovuq tubiga tegib tursa, pastki qismi ayollar siydik chiqarish kanali devoriga birikib ketgan. Orqa devorining yuqori qismi qorinparda bilan qoplansa, pastki qismi to'g'ri ichakning oldingi devoriga tegib turadi. Qin devorlari odatda bir-biriga tegib turadi. Ular bachadon bo'ynining qin qismini o'rab olib, uning atrofida tor yoriq qin gumbazi
ni hosil qiladi. Qinning orqa devori uzun bo'lgani uchun gumbazning orqa qismi
oldingi qismidan (pars anterior) chuqurroq bo'ladi. Qinning pastki uchi qin dahliziga qin teshigi (ostium vaginae) bilan ochiladi. U qizlik pardasi (bymen) bilan bekilgan. Qizlik pardasi qin dahlizini, qin bo'shlig'idan ajratib turadi. U yarimoysimon yoki ilma-teshik plastinka shaklida bo'ladi. Ba’zida qizlik pardasida teshik bo'lmasligi (hymen inperforantus) mumkin. Qizlik pardasi yirtilganidan so'ng, uning qoldiqlari — qizlik pardasining laxtaklari
hosil bo'ladi. Qin devori uch: tashqi adventitsial qavat
yumshoq
biriktiruvchi to'qima, elastik va silliq mushak tolalaridan iborat. O'rta mushak qavat
(tunica muscularis) bo'ylama va ko'ndalang yo'nalishga ega mushak tutamlaridan iborat. Qinning yuqori qismida mushak qavat bachadon mushak qavatiga o'tib ketsa, pastki qismida mushak qavati nisbatan kuchli rivojlangan bo'lib, oraliq mushaklari bilan qo'shilib ketadi. Qinning pastki uchini va siydik chiqaruv kanalini o'ragan ko'ndalang-targ'il mushak tolalari o'ziga xos qisqichni hosil qiladi. Ichki shilliq qavat
shilliq osti tana bo'lmagani uchun mushak qavatga birikib ketgan. U nisbatan qalin (2 mm) bo'lib, ko'ndalang burmalar (rigae vaginales) hosil qiladi. Qinning oldingi va orqa devorida o'rta chiziqqa yaqin burmalar balandlashib burmalar ustunini (columna rugarum) hosil qiladi. Qinning oldingi devorida joylashgan oldingi burmalar ustuni orqa devordagi ustunga nisbatan yaxshi bilinadi. Yangi tug'ilgan qiz bolaning qini qisqa bo'lib, bachadon yuqori turgani uchun ko'p qismi kichik chanoq bo'shlig'ida yotadi. U ravoq shaklida bukilgan, oldingi devorining uzunligi 25 mm, orqa devori esa 35 mm, kengligi gumbaz sohasida 15 mm bo'ladi. Qiz bola ikki yoshga to'lgunicha qinning orqa tomonida to'g'ri ichak, old tomonida siydik chiqaruv nayi joylashadi. Ikki yoshdan so'ng qovuq pastga tushishi munosabati bilan u qinning old tomonida joylashadi. Qin 10 yoshgacha sekin o'sadi, balog'at yoshida esa tez o'sib, gumbazlari paydo bo'ladi. Shilliq pardasida birinchi burmalar 7 yoshlarda paydo bo'lib, balog'at yoshida ulaming soni va shilliq parda qon tomirlari ko'payadi. Ayollarning tashqi tanosil a’zolari Ayollaming tashqi tanosil a’zolariga ayollar jinsiy sohasi va klitor kiradi. Ayollaming jinsiy sohasiga
qov do'mbog'i, katta va kichik jinsiy lablar hamda qin dahlizi kiradi. Qov do'mbog'i (mons pubis) qorin sohasidan qov egati, sondan esa chanoq-son egati bilan ajrab turadi. U tuklar bilan qoplangan va teri osti yog' kletchatkasi yaxshi rivojlangan bo'ladi. Yangi tug'ilgan qiz bolada qov do'mbog'i uchburchak shaklidagi do'ng bo'lib, qorin osti sohasidan egat bilan ajragan bo'ladi. Katta jinsiy lablar
juft yumaloq teri burma shaklida bo'lib, uning uzunligi 7—8 sm, kengligi 2—3 sm bo'ladi. Ular jinsiy tirqishni (rima pudendi) yon tomondan chegaralab turadi. Katta jinsiy lablar old tomondan lablaming keng oldingi bitishmasini
orqa tomondan orqa bitishmani (commisura labiorum posterior) hosil qilib birikadi. Katta lablaming ichki yuzasi pushti rangda bo'lib, bir-biriga qaragan. Katta jinsiy lablar terisining pigmenti ko'p bo'lib, ko'plab yog' va ter bezlari bo'ladi. Yangi tug'ilgan qiz bolaning katta jinsiy lablarining orqa qismi yaxshi rivojlangan bo'lib, kichik lablami butunlay berkitmaydi. Qiz bola hayotining birinchi yili oxirida katta jinsiy lablar kichigini ustidan berkitib turadi. Ular tarang bolgani uchun jinsiy yorig' yopiq bo'ladi. Kichik jinsiy lablar
juft, yupqa bo'ylama teri burma shaklida bo'lib, ular katta lablar ichida joylashib, qin dahlizini chegaralab turadi. Kichik jinsiy lablar tarkibida elastik va mushak tolalari ko'p bo'lgan biriktiruvchi to'qimadan tuzilgan. Kichik jinsiy lablar terisida yog' bezlari bo'lib, ulaming orqa uchlari o'zaro birikib, ko'ndalang burma — jinsiy lablar yuganchasini
hosil qilib, qin dahlizi chuqurchasini (fossa vestibuli vaginae) o'rab turadi. Kichik jinsiy lablaming yuqori uchlari ikki burmaga (oyoqchaga) bo'linib, klitoiga qarab yo'naladi. Lateral oyoqchalar klitomi yon tomonidan aylanib o'tadi va uni ustida o'zaro birikib — preputum clitoridis ni hosil qiladi. Medial oyoqchalar klitor ostida birikib, klitor yuganchasini
hosil qiladi. Yangi tug'ilgan qiz bolaning kichik jinsiy lablari jinsiy yorig'dan chiqib turadi. Bezlari kam va yaxshi takomillashmagan bo'ladi. Qiz bola hayotining 3—4 yilida kichik jinsiy lablar rivojlana boshlaydi. Qin dahlizi (vestibulum vaginae) qayiqsimon chuqurlik, yon tomondan kichik jinsiy lablar, pastdan qin dahlizi chuqurchasi, yuqoridan klitor bilan chegaralanadi. Uning tubida qin teshigi, siydik chiqarish kanalining tashqi teshigi, katta va kichik dahliz bezlarining naychalari ochiladi. Yangi tug'ilgan qiz bola qin dahlizining siydik chiqaruv kanali joylashgan oldingi qismi chuqur bo'ladi. Uning oldingi 2/3 qismi kichik jinsiy lablar, orqa 1/3 qismi esa katta jinsiy lablar bilan chegaralanadi. Dahlizning katta bezi (Bartolin bezi)
juft, ovalsimon bo'lib, kattaligi no'xatdek alveolar naysimon bez bo'ladi. Ular kichik jinsiy lablar asosida joylashib, naychasi kichik jinsiy lablar asosiga ochiladi. Bez qinning kirish qismini namlab turuvchi shilliq suyuqlik ishlab chiqaradi. Dahlizning kichik bezlari (glandulae vestibularis m inores) qin
dahlizi devorida joylashib, naychalari shu yerga ochiladi. Dahlizning katta va kichik bezlari qiz bola hayotining 3—4-yillda rivojlana boshlaydi. Dahliz so'g'oni (bulbus vestibuli) biriktiruvchi to'qima va silliq mushak dastalari bilan o'ralgan vena chigallaridan iborat. U taqasimon shaklda klitor bilan siydik chiqarish kanalining tashqi teshigi o'rtasida joylashgan. Tashqi tomondan uni so'g'on-g'ovak tana mushagi tolalari yopib turadi. Klitor
(clitoridis) erlik olati g'ovak tanasiga o'xshagan juft g'ovak tanadan (corpus cavernosum clitoridis) iborat. Uning silindrsimon oyoqchalari (crus clitoridis) qov suyagi pastki shoxi suyak pardasidan boshlanadi va simfizning pastki qismi ostida o'zaro birikib klitor tanasini
hosil
qiladi. Klitor tanasining uzunligi 2,5-3,5 sm bo'ladi. U tashqi tomondan oqliq parda (tunica albuginea corporum cavernosorum) bilan o'ralib, klitor boshi
bo'lib tugaydi. G'ovakli tanalar o'zaro to'siq
bilan
ajralgan. Klitoming g'ovakli tanasi xuddi erlik olati g'ovakli tanasiga o'xshash mayda katakchalari bo'lgan g'ovakli to'qimadan iborat. Klitor yuqoridan klitor kertmagi
bilan chegaralansa, pastda klitor yuganchasi
bo'ladi. Klitoming boshidan tashqari qismi fassiya
bilan o'ralib, klitomi osiltirib turuvchi boylam (lig. suspensorium clitoridis) vositasida mustahkamlanib turadi. Yangi tug'ilgan qiz bolada klitor nisbatan uzun, uning kertmagi va yuganchasi yaxshi rivojlangan bo'ladi. Qizlaming tashqi tanosil a’zolari balog'at davrida tez o'sadi.
Oraliq Oraliq
(perineum) kichik chanoqning chiqish teshigini qoplab turuvchi yumshoq to‘qima to'plami. Oraliq old tomondan qov simfizining pastki chekkasi, orqadan dum suyagining uchi, yon tomondan qov va o'tirg'ich suyaklarining pastki shoxlari va o'tirg'ich bo'rtig'i bilan chegaralangan. U romb shaklida bo'lib, o'tirg'ich bo'rtiqlarini o'zaro biriktiruvchi chiziq uni ikki uchburchakka: oldingi-yuqori - siydik-tanosil to'sig'i, pastki-orqa qismi chanoq to'sig'iga ajratadi. Ikkala to'siq bir-biriga asosi bilan tegib tursa, uchlari qov simfiziga va dum suyagiga qaragan bo'ladi. Tor ma’noda oraliq deganda old tomondan tashqi tanosil a’zolari, orqadan orqa teshik o'rtasida joylashgan oraliqning pay markaziga to'g'ri kelgan soha tushuniladi. Ayollarda bu soha jinsiy yorig'ning orqa chekkasidan orqa teshikning oldingi chekkasigacha davom etsa, erkaklarda yoig'oqning orqa chekkasidan orqa teshikning oldingi chekkasigacha davom etadi. Oraliq terisida oldindan orqaga qarab chok yo'nalgan bo'lib, erkaklarda yorg'oq chokiga davom etadi. Siydik-tanosil to'siq (diaphragma urogenitalis) oraliqning old tomonini egallagan uchi qov simfiziga qaragan uchburchak shaklida bo'ladi. Uning yon tomonlarini qov va o'tirg'ich suyagi, pastki shoxlari asosini esa o'tirg'ich bo'rtiqlarini biriktiruvchi chiziq hosil qiladi. Siydik-tanosil to'sig'i orqali erkaklarda siydik chiqaruv nayi, ayollarda esa siydik chiqaruv nayi va qin o'tadi. Siydik-tanosil to'sig'i mushaklari yuza va chuqur qavatlaiga bo'linadi. Yuza qavatda o'tirg'ich-g'ovak tana, so'g'on-g'ovak tana va oraliqning yuza ko'ndalang mushaklari joylashadi, O'tiig'ich-g'ovak tana mushagi (m. ischiocavernosus) juft bo‘lib, o'tirg'ich suyagining pastki shoxidan boshlanib, erkaklarda olatningi ayollarda klitoming g'ovak tanasini o'ragan oqliq pardasiga birikadi. Ikkala mushak qisqarganida erlik olatini va klitomi ereksiya qiladi. So'g'on-g'ovak tana mushagi (m. bulbospongiosus) erkaklarda erlik olati so'g'oni pastki yuzasidagi chokdan boshlanib, o'ng va chap tomondan erlik olati so'g'oni va corpora spongiosa ni o'rab, uning oqliq pardasiga birikadi. Qisqarganida olat so'g'onini, g'ovak tanasini, olatning dorsal venasini va bulbouretral bezlami siqib ereksiyada ishtirok etadi. Ayollarda bu mushak oraliqning pay markazi va orqa teshikning tashqi sfmkteridan boshlanib, qinni teshigi sohasida o'rab qinni qisuvchi mushakni (m. constrictor cunni) hosil qiladi va klitoming dorsal yuzasiga birikadi. Qisqarganida qinning kirish teshigini toraytirib, dahlizning katta bezini, dahliz so'g'onini va undan chiqayotgan venalami siqadi. Oraliqning ko'ndalang yuza mushagi
juft bo'lib, o'tirg'ich suyagi pastki shoxidan boshlanib, pay markazida qarama- qarshi tomondagi mushak bilan birikadi. Oraliqning pay markazini mustahkamlashda ishtirok etadi. Siydik-tanosil to'sig'ining chuqur mushaklariga oraliqning chuqur ko'ndalang mushagi va siydik chiqaruv kanalini qisuvchi mushak kiradi. Oraliqning ko'ndalang chuqur mushagi (m. transversus perinei profundus) juft bo'lib, o'tirg'ich va qov suyaklari shoxlaridan boshlanib o'rta chiziqda qarama-qarshi tomondagi mushak bilan birikib, oraliqning pay markazini hosil qilishda ishtirok etadi. Siydik chiqaruv nayini qisuvchi mushak
halqasimon tolalardan iborat bo'lib, erkaklarda siydik chiqaruv nayining parda qismini o'rasa, ayollarda siydik chiqaruv nayini o'rab qin devoriga yopishadi. Bu mushak siydik chiqaruv nayining ixtiyoriy qisuvchisi hisoblanadi. Chanoq to'sig'i (diaphragma pelvis) uchburchak shaklida oraliqning orqa qismini hosil qiladi. Uchburchakning uchi dum suyagiga qaragan bo'lib, undan to'g'ri ichakning oxirgi qismi o'tadi. Chanoq diafragmasining yuza qavatida to'g'ri ichakning chiqish teshigini qisuvchi mushak
joylashadi. Bu mushakning yuza tutamlari teri osti yog' qatlamida tugaydi. Dum suyagi uchidan boshlanuvchi tutamlar esa orqa teshikni o'rab olib oraliqning pay markazida tugaydi. Chuqur tutamlar esa to'g'ri ichakning pastki qismini o'rab olib orqa teshikning ko'taruvchi mushagiga yondoshadi. Uning barcha tutamlari qisqargan vaqtda orqa teshikni qisadi. Chanoq diafragmasining chuqur mushaklariga orqa teshikni ko'taruvchi mushak va dum mushagi kiradi. Orqa teshikni ko'taruvchi mushak
Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|