0 ‘z b e k is t 0n respublikasi oliy уа 0 ‘rta m axsus ta’lim vazirligi
Yüklə 4,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(m. sphincter uretrae) hosil qiladi. Qovuqning mushak qavati qisqarganda a’zoni hajmi kichrayadi va suyuqlik siydik chiqaruv nayi orqali tashqariga chiqariladi. Qovuqning mushak qavati vazifasiga qarab, siydikni haydab chiqamvchi mushak
deb ataladi. Seroz parda (tunica serosa) uni ust tomonidan qoplagan bo'lib, qolgan sohalarda adventitsial qavat hosil bo'ladi.
qovuq kontrast modda bilan to'latilganida to'g'ri proyeksiyada tekis chegarali disk shaklida ko'rinadi. Yon proyektsiyada esa noto'gri uchburchak shakliga ega bo'ladi. Yangi tug'ilgan chaqaloq qovug'i duk shaklida bo'lib yuqori joylashgan. Uning katta qismi qov ustida joylashgan. Uchi kindik bilan qov simfizi o'rtasidagi sohaga to'g'ri keladi. Uning tubi takomillashmagan. Shilliq pardasi nisbatan qalin, burmalari yaxshi bilinadi. Mushak qavati nisbatan yupqa bo'lib, ko'ndalang qavati kam rivojlangan. Yangi tug'ilgan chaqaloq qovug'i hajmi 50—80 sm3, 5 yoshda 180-200 sm3, balog'at yoshida 500-700 sm3 bo'ladi. Uning shakli 1,5—2 yoshda noksimon, 5 yoshda olxo'ri shaklida bo'lsa, 10 yoshda tuxum, o'smirlarda esa kattalamikiga o'xshash shaisimon shakl oladi. Qovuq shaklining bunday o'zgarishi uning mushak qavati turli yosh davrlarida har xil o'sishiga bog'liq. Erkaklaming siydik chiqaruv nayi Erkaklaming siydik chiqaruv nayi (uretra masculina) uzunligi 16-18 sm, kengligi 0,5—0,7 sm bo'lgan S-simon bukilgan nay shaklida bo'ladi. U qovuq devoridagi siydik chiqaruv nayining ichki teshigidan (ostium urethrae internum) boshlanib, erlik olati boshchasida joylashgan siydik chiqaruv nayining tashqi teshigi
bilan tugaydi. Erkaklaming siydik chiqaruv nayi quyidagi qismlardan iborat: 1. Qovuq devori ichidagi qismi (pars intramuralis yoki preprostatica) prostata bezigacha davom etadi. 2. Prostata qismi
nayning boshlang'ich qismi bo'lib, qovuq ostida joylashadi. Bu qism prostata bezi ichidan o'tib, uzunligi 3 sm bo'ladi. Uning orqa devorida urug' tepachasi (coliculus seminalis) joylashgan bo'lib, unga urug' otuvchi naycha teshigi ochiladi. Urug' tepachasi atrofida esa prostata bezi chiqaruv naylarining teshiklari joylashadi. Urug' tepachasining ustida joylashgan ichki qisuvchi mushak
qisqaiganida siydik bilan urug' suyuqligini qo'shilib ketishdan saqlab turadi. 3. Siydik chiqaruv nayining parda qismi
prostata bezi uchi bilan erlik olati so'g'oni o'rtasida joylashgan bo'lib, eng qisqa (1,5 sm) va tor qismi hisoblanadi. Siydik chiqaruv kanalining parda qismi siydik- tanosil to'sig'idan o'tgan joyda siydik chiqaruv kanalining ixtiyoriy qisuvchi mushagini (m. sphincter uretrae externum) hosil qiluvchi ko'ndalang-taig'il mushak tolalari bilan o'ralgan. 4. Siydik chiqaruv nayining g'ovak tana qismi (pars spongiosa) uzunligi
12 sm ga yaqin bo'lib, erlik olatining g'ovak tanasi ichida joylashgan. Erkaklaming siydik chiqaruv nayi erlik olati boshchasi qismida kengayib, qayiqsim on ch u q u rch an i (fo ssa navicularis u retrae) hosil qiladi. Erkaklaming siydik chiqaruv kanali S-simon bukilgan bo'lib uch joyda: ichki teshik sohasida, siydik-tanosil to'siqdan o'tgan yerda va tashqi teshigi sohasida toraygan bo'ladi. Siydik nayining ichki yuzasida shilliq qavat
bo'lib, unda siydik chiqaruv nayi bezlari (glandulae uretrales) bor. Uning ostida bo'ylama mushak tolalaridan tashkil topgan mushak qavati (tunica m uscularis) joylashadi. Erkaklaming siydik chiqaruv nayi rentgenogrammada siydik yo'liga nisbatan keng va aniq soya shaklida ko'rinadi. Yangi tug'ilgan o'g'il bolaning siydik chiqaruv nayi qovuq yuqori turgani uchun nisbatan uzun bo'ladi (5—6 sm). Uning g'ovak tana qismini uzunligi 4,5 sm. Yoshga qarab uning ayrim qismlari bir xil o'smaydi. G'ovak tana qismi tez o'sib, bolalikning ikkinchi davrida 2 marta kattalashadi. Siydik chiqaruv nayining mushak qavati va tashqi sfinkter 12—13 yoshlarda paydo bo'ladi. Ayollaming siydik chiqaruv nayi
uzunligi 2,5—3,5 sm, kengligi 8—12 mm bo'lgan biroz bukilgan nay shaklida. U qovuq devoridan ichki teshik bilan boshlanib qin teshigidan yuqoriroqda tashqi teshik bilan ochiladi. Ayollar siydik chiqaruv kanali devori shilliq va mushak qavatlardan iborat. Shilliq qavatda (tunica mucosa) bo'ylama burmalar va bezlar bor. Mushak qavati
ichki bo'ylama va tashqi halqasimon qavatdan iborat. Ayollar siydik chiqaruv kanali siydik-tanosil to'sig'dan o'tgan joyda siydik chiqaruv kanalining ixtiyoriy sfinkterini hosil qiluvchi mushak tolalari bilan o'ralgan bo'ladi.
Jinsiy a’zolar (organa genitalia) jinsni belgilovchi erkaklar va ayollaming ichki va tashqi jinsiy a’zolaridan iborat.
Pushtda dastlab farqsiz ichki va tashqi jinsiy a ’zolar paydo bo'lib, keyinchalik ular erkaklar yoki ayollar jinsiy a ’zolariga aylanadi. Jinsiy bezlar homilaning rivojlanish davrining 4-haftasida birlamchi buyrakning ichki tomonida joylashgan pusht epiteliyidan paydo bo'ladi. 5-haftada birlamchi buyraklar va mezonefral nay yonida paramezonefral nay hosil bo'lib, siydik tanosil bo'shliqqa ochiladi. Homila taraqqiyotining 7-haftasida rivojlanayotgan jinsiy bezlar moyakka yoki tuxumdonga aylana boshlaydi. Moyak hosil bo'lsa mezonefral nay erkaklar jinsiy bezining chiqaruv naylariga aylanadi, paramezonefral nay esa yo'qolib ketadi. Timimdon hosil bo'lsa, paramezonefral naydan bachadon nayi, bachadon va qinning yuqori qismi hosil bo'ladi. Mezonefral nay esa qoldiq a’zolaiga aylanadi. Taraqqiyotning 7-oyida rivojlanayotgan erkaklar jinsiy bezini o'ragan biriktiruvchi to'qim adan oqliq parda hosil bo'ladi. Moyak hosil bo'lganida birlamchi buyrak nayidan moyakning olib ketuvchi naychalari, mezonefral nayning yuqori uchidan moyak ortig'i nayi (ductus epididymidis) hosil
bo'ladi. Uning moyak ortig'idan pastki qismi atrofida mushak parda hosil bo'lib urug' olib ketuvchi nayga (ductus deferens) aylanadi va erkaklaming siydik chiqaruv kanaliga ochiladi. Paramezonefral nayning kaudal qo'shilgan uchlaridan utriculus prostatitis hosil bo'ladi. Prostata bezi hosil bo'layotgan uretra epiteliyidan 50 ga yaqin hujayra tizimchasi shaklida paydo bo'lib, ulardan bez bo'lakchalari hosil bo'ladi. Bulbouretal bezlar siydik chiqaruv nayi g'ovak qismining epiteliy bo'rtmalaiidan rivojlanadi. Tuxumdonda po'stloq va mag'iz moddalari paydo bo'lganidan keyin uning ichiga qon tomirlar va nervlar o’sib kiradi. Paramezonefral naylaidan bachadon naylari, uning distal qo'shilgan qismidan bachadon va qinning proksimal qismi hosil bo'ladi. Qinning distal qismi va dahlizi siydik-tanosil bo'shlig'idan rivojlanadi. Taraqqiyot davrida ayollar ichki tanosil a’zolarining hosil bo'lishida ayrim o'zgarishlar bo'lib, turli xil g'ayritabiiyliklar (anomaliyalar) vujudga kelishi mumkin. Ba’zi hollarda tuxumdon bitta yoki qo'shimcha tuxumdon paydo bo'lishi mumkin. Paramezonefral naylaming birikishida o'zgarish ro'y bersa, bachadon va qin anomaliyalari vujudga keladi. Bachadon va qin anomaliyalari har xil bo'lishi mumkin. Bular: to'siqli bachadon
bitta bachadon bo'shlig'i to'siq bilan ikkiga ajralgan; ikki shoxli bachadon
bachadonning tubi ikki shoxga ajralgan; mustaqil ikkita bachadon
shuningdek, ikkita bachadon va ikkita qin holatida uchiashi mumkin.
Homila 6 haftalik bo'lganida tananing pastki qismida, dum suyagi qaishisida yoriqqa o'xshagan teshik paydo bo'ladi va kloakaga qo'shiladi. 8 haftalik homilada bu teshik atrofida tashqi tanosil a’zolaming belgilari hosil bo'ladi: 1) yoriqning ust tomonida jinsiy do'm boq hosil bo'ladi; 2) yoriqning ikki cheti teri (jinsiy) burmasiga aylanadi; 3) shu jinsiy do'm boq bilan teri burmasi atrofida jinsiy bolish paydo bo'ladi. Agar homila o'g'il bo'lsa, jinsiy do'mboq uzunasiga tez o'sadi va uning ichida g'ovak tana paydo bo'ladi. Jinsiy do'mboq o'sgan sari teshikning ikki chetidagi teri burmasi ham u bilan birga uzayib chetlari bir-biri bilan birikadi va siydik chiqaruv nayini hosil qiladi. Ikki yon tomondagi jinsiy bolishlar pastga tomon o'sib, o'zaro qo'shiladi va yorg'oqni hosil qiladi. Tashqi tanosil a’zolarining noto'g'ri rivojlanishi yoki yetarli darajada rivojlanmasligi turli xil anomaliyalaiga olib kelishi mumkin. Erkaklarda erlik olatining pastki tomonida jinsiy burmaning birikmasligi natijasida siydik chiqarish nayi hosil bo'lmay, ochiq qolishi (hypospadia) yoki chiqarish nayi olatning ustiga o'tib, bitmay qolishi
kabi hollar ko'p uchraydi. Ba’zan jinsiy burma va jinsiy bolishning birikmasligi natijasida, siydik chiqaruv nayi va yorg'oqning pastki tomoni ham birikmay ochiq qolishi mumkin. Bunday holda moyaklar o'smagan yorg'oq terisi ostida qoladi. Tashqi tanosil a’zolari ayollaming tanosil a’zolarini eslatgani uchun tashqi germafroditizm deb ataladi. Ba’zan ancha yaxshi rivojlangan erlik olati, yorg'oq bilan bir qatorda, ayollaiga mansub tashqi tanosil a’zolari ham rivojlanishi (ikki jinslik) mumkin. Odatda, bu a’zolardan biri faoliyat jihatidan ustun turadi. Agar homila qiz bo'lsa, jinsiy do‘mboq juda sekin o'sadi va klitorga aylanadi. Teri burmasi va jinsiy bolishlar esa tez o'sadi, ammo ulaming erkin chekkalari bir-biri bilan qo'shilm aydi. Teri burmalaridart kichik jinsiy lablar, jinsiy bolishlardan esa katta jinsiy lablar hosil bo'ladi. Ba’zan ayollarda klitor kuchli taraqqiy etib, erlik olatiga o'xshab qoladi va ikki jinslik paydo bo'ladi. Ikki jinslilik ikki turda: soxta va chin holatlarda uchraydi. Soxta ikki jinslilik, o 'z n a v b a tid a , e rk a k lik va ayollar germafroditizmi shakllarida uchraydi. Unda bir jinsning jinsiy a’zolari ko'proq taraqqiy etgan bo'ladi. Chin germafroditizm kam uchraydi. Unda ikki jinsning jinsiy a’zolari 83-rasm . ErkaU am ing ichki tanosil taraqqiy etgan bo'ladi. Ayollarda ba’zan kichik a ’zolari. l-qovuq; 2-um g‘ olib ketu- jinsiy lablar pastda siydik chiqaruv nayi vchi паУ> 3-urug‘ pufakchasi; 4-urug‘ uchun kichik teshik qoldirib bitib ketadi. °“b kh etuvchi"ty ^ nga“ 5' Г е‘ ^
otuvchi nay; 6-buIbouretral bez; 7-siy- dik chiqaruv nayi; 8-prostata bezi; Erkaklaming jinsiy a’zolari Erkaklaming jinsiy a’zolari ichki va tashqi a ’zolarga bo'linadi. Ichki jinsiy a’zolaiga (83-rasm) moyak, moyak ortig'i, prostata bezi, urug' pufakchasi, urug* olib ketuvchi nay, bulbouretral bezlar va urug' tizimchasi kiradi. Tashqi tanosil a’zolariga erlik olati va yorg'oq kiradi. Moyak Moyak
(testis, grekcha - orchis) juft
jinsiy bez (84-rasm) bo'lib, u erkaklar jinsiy hujayrasi spermatozoidlami hosil qilish bilan biiga, qonga erkaklaming jinsiy gormoni testosteronni ham chiqaradi. Shuning uchun u aralash bezlar turkumiga kiradi. M oyaklar yorg'oq ichida joylashib, o'zaro to'siq bilan ajralib turadi. Chap moyak biroz pastroqda joylashadi. Moyak oval shaklda bo'lib ikki yon tomondan biroz yassilashgan. Uning yassi medial yuzasini (facies medialis) bo'rtib chiqqan lateral 84-rasm . M oyak, moyak o rtig 'i та urug* y o ila ri. 1-m o y a k o r t ig 'i; 2 -m o y a k ; 3 -m o y a k b o 'la k c h a s i; 4-m oyakning bu ralm a naychalari; 5-moyakning to‘g‘ri naychalari; 6-duc- tus epididymidis; 7-ductus deferens; 8-ductus ejaculatorius; 9-ampulla duc tus deferentis; 10-urug‘ pufakchasi. yuzasidan (facies lateralis) oldingi va orqa qiiralari (margo anterior et posterior) ajratib turadi. Orqa qimsiga moyak ortig'i yopishgan bo'ladi. Moyakda ikki: yuqori uchi (extremitas superior) va pastki uchi (extremitas inferior) tafovut qilinadi. Moyakning o'rtacha uzunligi 4 sm, kengligi 3 sm, qalinligi 2 sm, og'irligi 20—30 g. Moyakning ust tomondan oqliq parda
qoplagan bo'lib, uning ostida moyak parenximasi (parenchyma testis) joylashgan. M oyakning orqa qirrasi ichki tom onidan m oyak parenximasiga biriktiruvchi to'qima o'simtalari kirib, moyak devori oralig'ini
hosil qiladi. Undan yelpig'ich kabi boshlangan yupqa biriktiruvchi to'qimali moyak to'siqchalari
oldinga qarab yo'nalib , m oyak parenxim asini konus shaklidagi 250—300 m oyak bo'lakchalariga (lobuli testis) ajratadi. Har bir bo'lakcha ichida spermatozoid ishlab chiqaruvchi epiteliyi bo'lgan 2—3 buralma urug' naychalari
bo'ladi. Bu naychalaming uzunligi 70—80 sm, kengligi 150—300 mkm. Ular orqa tomonga yo'nalib, bir-biri bilan qo'shiladi va to'g'ri urug' naychalarini (tubuli seminiferi recti) hosil qiladi. T o'g'ri urug' naychalari
ga kirib, moyak to'rini (rete testis) hosil
qiladi. Moyak to'ridan 12—15 ta moyakni olib ketuvchi naychalari (ductuli efferentes testis) chiqib, moyak ortig'i boshchasiga qarab yo'naladi. Moyak ortig'i Moyak ortig'i (epididymis) (84-rasm) moyakning orqa qirrasi bo'ylab joylashib, unda kengaygan yuqori qismi - boshi
o'rta
qismi - tanasi (corpus epididymis) va toraygan pastki qismi — dumi (cauda epididymis) tafovut qilinadi. Moyakning olib ketuvchi naychalari buralib moyak ortig'i boshchasida o'zaro yupqa to'siq bilan ajralgan konus shaklidagi 12-15 ta moyak ortig'i bo'laklarini (lobuli-coni epididymidis) hosil qiladi. Bu naychalaming qo'shilishidan moyak ortig'i nayi
hosil bo'ladi. Bu nay ko'p sonli bukilmalar hosil qilib, moyak ortig'i dumiga qarab yo'naladi. Agar bu nay to'g'rilansa, uning uzunligi 6—8 m ga yetadi. Moyak ortig'i nayi uning dumidan chiqqanidan so'ng urug' olib ketuvchi nayga aylanadi. Erkaklaming jinsiy hujayralari (spermatozoidlar) faqat moyakning buralma naychalarida ishlab chiqariladi. Moyak va moyak ortig'ining boshqa naychalari urug' olib ketuvchi naychalar hisoblanadi. Spermatozoidlaming suyuq qismi urug' pufakchalari va prostata bezi ishlab chiqargan sperma tarkibiga kiradi. Moyak homilada qorin bo'shlig'ida bo'ladi. U homilaning to'rtinchi bel umurtqasi qarshisidan sekin-asta pastga tom on siljishi bilan bir vaqtda takomillasha boradi. Moyak V bel umurtqasi qarshisiga kelganida, siydik tizimidan ajraladi va yorg'oq tomonga yo'naladi. Homila uch oylik bo'lganida moyak chov kanalining ichki teshigi oldiga kelib to'xtaydi va bu yerda uzoq vaqt turadi. Moyak ustini qoplab turgan qorinparda oldinga tomon qavarib ko'tarilib chuqurcha hosil qiladi va moyak shu chuqurchaga kiradi. Homila 7 oylik bo'lganida moyak chov kanalining ichiga kira boshlaydi. Shu bilan birga, qorinparda hosil qilgan chuqurcha ham uzayib moyak bilan birga yo'naladi. Qorinpardadan tashqari moyak bilan urug' olib ketuvchi nay, qon tomirlar va nervlar ham chov kanali ichidan o'tishi natijasida urug‘ tizimchasi hosil bo'ladi. Bola tug'ilishidan oldin yoki tug'ilish davriga kelib moyak yorg'oq ichida bo'ladi. Bu davrda moyakni o'ragan qorinparda ajraladi va moyakning qin pardasiga aylanadi. Agar moyakning tushish jarayoni buzilsa, moyak yoig'oqqa tushmay qorin bo'shlig'ida yoki chov kanalida ushlanib qolishi mumkin va natijada tug'm a nuqson paydo bo'ladi. Agar moyak bir tomonda tushmasa monarxizm, ikki tomonda tushmay qolsa, kriptorxizm deyiladi. Agar qorinparda bo'shlig'i bekilmay qolsa, bolalarda tug'ma churra paydo bo'ladi. Yangi tug'ilgan o'g'il bola moyagi yorg'oqda joylashgan bo'lib, o'rtacha uzunligi 10 m m, kengligi 5,6 mm, qalinligi 4,6 mm, og'irligi 0,2 g bo'ladi. Uning shakli yumaloq yoki loviyasimon bo'lib, oldingi qirrasi qavariq, orqasi botiq. Chap moyak o'ngiga nisbatan pastroq turadi. Bo'laklararo to'siq juda yupqa bo'lishiga qaramay moyak bo'laklardan iborat. Bo'laklari ichida urug' naychalari joylashgan. Ular kam buralgan bo'lib, ingichka va teshigi bo'lmaydi. Bola hayotining birinchi yilida moyak hajmi 1,5-2 marta, og'irligi esa 3 marta kattalashadi. Keyingi o'sish balog'at davrida bo'lib, 18—20 yoshda uning uzunligi 38—40 mm, og'irligi 20 g bo'ladi. Yoshga qarab uning ichki tuzilishi ham o'zgaradi. Naychalar diametri o'smirlik davrida 2 marta, katta odamlarda 3 marta kattalashadi. Yoshga qarab naychalaming soni va uzunligi oshib boradi. 14 yoshda naychalar ichida jinsiy hujayralar paydo bo'lib, jinsiy gormonlar ishlab chiqarish tezlashadi. Yoshga qarab moyakni o'ragan parda va to'siqlar qalinlashib, ularda elastik tolalar paydo bo'ladi. Moyak ortig'i yangi tug'ilgan chaqaloqda nisbatan katta bo'lib, uning uzunligi 20 mm, og'irligi 0,12 g bo'ladi. Moyak ortig'i nayining teshigi ochiq, devorida silliq mushak yaxshi rivojlangan. Moyak ortig'i birinchi 10 yilda sekin, keyin esa tez o'sadi. Balog'at yoshida naylar devorida silliq mushak tolalari qalinlashib biriktiruvchi to'qima zichlashadi va elastik tolalar paydo bo'ladi. Urug‘ olib ketuvchi nay Urug' olib ketuvchi nay (ductus deferens, 84-rasm) juft naysimon a ’zo bo'lib, u moyak ortig'i nayining bevosita davomidir. Uning uzunligi 40—45 sm, kengligi 2,5—3 mm, nay bo'shlig'ining kengligi 0,5 mm. Urug' olib ketuvchi nayda to'rt: yorg'oq, urug' tizimchasi, chov kanali va chanoq qismlari tafovut qilinadi. Uning yorg'oq qismi (pars scrotalis) moyakni orqasida, urug' tizimchasi qismi
urug' tizimchasi tarkibida joylashgan. Chov kanali qismi
chov kanalining chuqur teshigidan chiqqandan so'ng, kichik chanoq devori bo'ylab pastga tushadi va chanoq qismini
(pars pelvina) hosil qiladi. Chanoq qismi kichik chanoq bo'shlig'ida kengayib, duksimon urug' olib ketuvchi nay kengaymasini
hosil qilib tugaydi. Kengaymaning uzunligi 3—4 sm, kengligi 1 sm. Uning pastki uchi torayib, urug' pufakchasining chiqaruv nayi bilan qo'shiladi. Urug' olib ketuvchi nayning devori qalin bo'lib, uch qavatdan iborat. Ichki shilliq qavat
3—5 bo'ylama burmalar hosil qiladi. O'rta mushak qavat
uch: ichki va tashqi bo'ylama, o'rta halqasimon qavatdan iborat. Tashqi adventitsial parda
nayni o'ragan biriktiruvchi to'qimaga o'tib ketadi. Yangi tug'ilgan o'g'il bolaning urug' olib ketuvchi nayi ingichka bo'lib, diametri 0,62 mm. Nay bo'shlig'i yulduz shaklida, kengligi 0,15 mm. Uning qavatlari yaxshi bilinsa-da, to'qimalari yaxshi takomillashmagan. Shilliq qavatida elastik tolalar yo'q. Mushak qavati bo'ylama va halqasimon yo'nalishga ega tolalardan iborat. Urug' olib ketuvchi nay balog'at davrigacha sekin o'sadi. Balog'at davrida uning o'sishi tezlashib, 15 yoshda diametri 1,6 mm ga yetadi. Urug' pufakchalari
juft, suyuqlik ishlab chiqaruvchi a’zo. U kichik chanoq bo'shlig'ida urug' olib ketuvchi nay kengaymasining tashqi tomonida, prostata bezining usti va qovuqning orqa tomonida joylashgan. Unda qovuqqa qaragan oldingi va to'g'ri ichakka qaragan orqa yuzalari bor. Urug' pufakchalarining uzunligi 5 sm, kengligi 2 sm va qalinligi 1 sm bo'lib, yuzasi g'adir-budir. Agar uning ustini qoplagan pardani olib tashlab to'g'rilansa, u uzunligi 10—12 sm, kengligi 0,6—0,7 sm li nay shaklini oladi. Urug' pufakchalarining yuqorigi kengaygan qismi asosi, o'rta qismi tanasi va pastki toraygan qismi suyuqlik chiqaruv nayi Yüklə 4,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|