Noorganik moddalar

n
la
r
i 
gu
ru
 
h
i
(S
N
 
2
4
5
-6
3
 
b
o
'y
ic
h
a
)
S
a
n
it
a
r
-h
im
o
y
a
lo
v
c
h
i
h
u
d
u
d
 
e
n
i,
 
m
Ishlab chiqarish binolari
ishchi zonasi havosida,
m g /m
3
A holi joylari atm osfera
havosida, m g /m
3
S an itar-m ai-
shiy suvdan
foydalanuv-
chilar suv
havzalaridagi
suvda, m g //
M aksim al,
bir
marotabali
O 'rtacha
kun
bo'yicha
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Kislorod
o 2
O ddiy sharoitda
fiziologik inert;
havoda kislorod­
ning yetish m as-
ligi b o ‘g ‘ilishga
olib keladi.
Z aharsiz, kislorodning
yetishm asliligi m iya to ‘-
qim alarida oksidlanish
jarayonlarini intensivligi-
ni pasaytirishga va m ar­
kaziy nerv sistem asini
b uzilishiga olib keladi.
U zoq vaqt toza kislorod
bilan nafas olinganda
o'pka pardasi shishini
m assiv ravishda rivojlani-
shi natijasida o ‘lim kirib
keladi.
la
50

---

Jadvalning davom i
1
2
3
4
5
6
7
8
9
A zot N
2
N arkotik va b o ‘-
g'uvchi (nafas
olish hududidan
kislorodni siqib
chiqaradi); nafas
olish markazlarini
kichik k onscn-
tratsiyalarda
uyg‘otadi. Katta
konsentratsiyalar-
da esa ruhiy
ezilishiga olib
keladi.
Izolatsiya-
lovchi
(shlangali
yoki
kislorodli)
la
50
Uglerod
dioksidi
C 0
2
Izolatsiya-
lovchi
(shlangali
yoki
kislorodli)
la
50

---

Ha vo n i ajratish q u ri l ma l a r i d a ishlovchilar o ‘z sohasi b o ‘yi cha m a ’­
l um bi r t ex no l og i k bil im va k o ‘n i kma l ar ga h a m d a sani tar - gi giye na 
qoi da l ar in i b i l m o g h zarur. S h u n i n g u c h u n h a m h av o ni ajratish q u r i l ­
mal ar ida ishlaydigan h a r bir xodi m o ‘z lavozimiga m o s ravishda maxsus 
y o ‘r i q n o m a d a n o ‘tib, m a ’l um bi r vaqt m o b a y n i d a tegishli m e h n a t
uquvi ga ega b o ‘l g a n d a n s o ‘n gg in a must aqil i shlashiga ruxsat etiladi.
H a v o n i a j ra t i sh q u r i l m a l a r i d a te x ni ka xavfsizligini y a n a d a yuqori
da r aj a g a k o ‘t a r i s h g a e r is hi sh u c h u n hozi rgi d a v r d a u la r kuchl i a v t o ­
m a t i k b o s h q a r u v g a eg a b o ‘lgan h o l a t d a ishlab ch i q a r i l ad i .
3 . 1 2 . A K T - 1 5 H A V O A J R A T I S H Q U R I L M A S I N I
A V T O M A T L A S H T I R I S H
Hoz ir gi d a v r d a ishl ab c h i q ar i l a y o t g a n h a v o aj ra t ish qu r i l ma l ar i
y u qo r i t ex ni k k o ‘r s a t k i c h l a r g a ega b o ‘lgan m u r a k k a b t uz i lg a n q u r i l ­
m a l a r xiliga kirib, uni a n i q va xavfsiz b o s h q a r i s h g a er ishi sh h a m d a
u n d a i sh l ov c h i la r s o n i n i iloji b o r i c h a k a m a y t i r i s h , sifatli m a h s u l o t
ishlab c h i q ar i sh n i t a ’m i n l a s h va pirovard nat ij ada qur i l ma d ag i deyarli 
b a r c h a j a r a y o n l a r n i a v t o m a t i k b o sh q a r i s h g a e r is hi sh k at t a a h a m i y a t
kasb e t ad i ( 3 . 9 - r a s m g a q ar ang) .
Q u r i l m a ishini a v t o m a t i k b o s h q a r i s h n i n g u m u m i y m a q s a d i t oz a
a z o t va t e x n o l o g i k k i sl or o dn i m i n i m a l e n e r g i y a s ar fl ab va q u r i l m a n i
xavfsiz i shlashi ni t a ’m i n lo v c h i shar oit lar iga itoat et ib b a r q a r o r ishlab 
c h i qa r i s hi n i t a ’m i n l a s h d a n i boratdir. Bu m a q s a d l a r g a er ishish u c h u n
issiql ik- sovuql ik j a r a y o n l a r i va r ektifi katsiya j a r a y o n i b er il ga n p a r a -
m e t r l a r d a u s h l ab t u r i l m o g h za rur.
Bu q u r i l m a d a sov u ql i k a s os a n , t u r b o d e t a n d e r ( / 2 ) d a (q o lg a n
q is mi esa drosselli ve n t i l l ar
( 13) , ( 14) , ( 15)
d a ishlab c h i qar ila di.
S h u n i n g u c h u n t u r b o d e t a n d e r (
12)
orqali o ‘ta d ig an hav o ni ng m i q d o -
rini b o s h qa r i s h va undagi b os i mn i pasaytirilishini n az o r a t qilish qur i l­
m a ishidagi asosi y o m i l l a r d a n h i s o b l a n a d i . T u r b o d e t a n d e r
( 12)
d a n
c h i q a y o t g a n h a v o n i n g t e m p e r a t u r a s i u n i n g k on de n s a t si y al a n i s h t e m -
p e r a t u r a s i d a n 3 — 5 К yu qo ri b o ' l m o g i kerak.
Rcgenerat orl ar ( / ) , ( / ' ) ,
(2), ( 2' )
u c h u n t o ‘g ‘ri va teskari moddi y 
oq im l ami t o ‘g ‘ri taqsimlash har bir regeneratorni yaxshi ishlashining zarur 
shartlaridan biridir. Issiq oqi mni puflash oxirida, y a ’ni regeneratorlarni 
sovuq t o m o n i d a havoning t emperat urasi uni kondensatsiyalanish t em-
peraturasi dan 3—5 К yuqori b o ‘l m o g ‘i kerak, aks hol da bir qism kon-
densatlangan, y a ’ni suyuq havo bilan s uyuql anmay gaz holida qolgan 
havo aralashmasi quvurlarda yoki apparatl arda katta tezlikda harakatla- 
nayot ganida qattiq gidravlik zarbalar hosil qilib, q u ri lma da xavfli holatni 
vujudga keltirishi m u mk in . Ikkinchi t o m o n d a n regeneratorlarni sovuq 
to mo n id a n chiqayotgan sovuq havo temperaturasini uning kondensatsiya­
lanish t emper at urasi dan 3—5 К yuqori boMishligi havoni uglerod diok­
sididan t o ‘liq tozalanishini t a ’minlaydi va regenerator jinslari sirtida qattiq 
uglerod dioksidini t o ‘planishiga y o ‘l q o ‘ymaydi.
125

---

Mu z l a t g ic h ( J ) d a n c h i q i s h d a ha v o o q im l a r i n i n g t e m pe r at u ra s i
111 К — 108 К atrofida ushlab turiladi. Bu esa regcneratorlar ( / ) , ( / ' ), 
(2), ( 2' )
ning taxmi nan o ‘rtalaridan olingan havoni uglerod dioksididan 
tozalanishini t a ’minlaydi. Asosiy 
(8)
va q o ‘s h i m c h a (3. 9-ra smda ko‘rsa- 
tilgan ema s ) kondensator-bugNatgichlarda suyuq kislorodni bugMatilishi 
«nam» rejimda olib boriladi, ya’ni kondensatorlar quvurli qismlarida suyuq 
kislorodni sathi bclgilangan sathdan past b o ‘lishiga y o ‘l q o ‘yilmaydi.
Ke r akl i k o n s e n t r a t s i y a d a g i a z o t i sh la b c h i q a r i s h n i t a ’m i n l a s h
u c h u n y u q or i rektifikatsiyal ash m i n o ra s i
( 9)
n i n g yu q or i t arel kasi ga 
b e r i l a y o tg a n az ot f l eg m a s i n i n g t ozal igiga va m i q d o r i g a e ’t i b o r q a r a -
tiladi. I s hl ab c h i q ar i l a y o t g a n t ex n o l o g i k ki sl or od k on s en tr a t si ya si ni
yuqori rektifikatsion m i n o r a ( 9 ) ni p a s t i d a n o l i n a yo t g a n g a z holidagi 
k i slorod m i q d o r i n i o ‘zgartiri sh bilan b o s h q a r i l a d i . T e x n o l o g i k j a r a -
y o n l a r n i t o bg ‘ri b o s h q a r i s h g a e r ishi sh h a v o aj ra t ish q u r i l m a s i n i n g
t e j a m k o r l i k re j i mi da u z o q vaqt va b a r q a r o r i shl as hi ni t a ’mi nl ay di .
Texnologik rejimning eng asosiy parametrlarini havo ajratish qurilmasi 
tarkibidagi temperatura, sarf, sath, bosim va konsentratsiyalar regulyatorlari 
yordamida kerakli ko‘rsatkichlarda ushlab turiladi va boshqariladi. Masalan, 
regenerator ( / ) , ( / ' ) , (2) , ( 2 ' ) lar o ‘rta qismidagi temperatura b o ‘yicha 
h a r bir regeneratordagi havo oqimi miqdori boshqariladi, regenratorlami 
sovuq t omonidagi issiq puflash oxiridagi temper at uraga qarab regene- 
ratorlarni oht asi dan olinayotgan havo miqdori boshqariladi.
Ishlab chi qar ila yotga n az ot ni ng kerakli tozaligini t a ’mi nl as h u c h u n
g a z o a n a l i z a t o r k o ‘rsatki chl ari b o ‘y i c h a yu qo ri r ekti fi ka ts ion m i n o r a
( 9 ) n in g y u q o r i tarelkasiga b e r i l a yo t ga n a z ot f l e g m a si n i n g m i q d o r i
b i lan b o s h q ar i l a d i . S a t h regulya t or l ar i y o r d a m i d a yu qo ri r e k ti f i k a t ­
si yalash m i n o r a s i ( 9 ) n in g tag q is mida gi va k o n d e n s a t o r - b u g ‘lat- 
g i c h l a r
( 8)
dagi s a t h l a r bi r xil b a l a n d l i k l a r d a u s hl ab turiladi.
A K t - 1 5 havo ajratish qurilmasi ning ishlash m u d d a t i o d a t d a uglerod 
dioksidi muzcha l ar i ni pastki rektifikatsiyalash mi norasi ( 7 ) d a t o ‘planib 
qolishiga bogfliq b o ‘lib, bir yildan k am bo f l ma g a n davrni tashkil etadi. 
Boshqa yuqori ishlab chiqarish unumdorl igiga ega b o ‘lgan havo ajratish 
qurilmalari ishlash muddatlari h a m s h un d a y k o ‘rsatkichlarga egadirlar.
3 . 1 3 .
H A V O A J R A T I S H Q U R I L M A L A R I N I N G G A Z H O L I D A G I
V A S U Y U Q L A N T I R I L G A N G A Z L A R I N I S A Q L A S H V A T A S H I S H
A m a l i y o t d a g a z holidagi kislorod va a z o t n i yirik i s t e ’m o l ch i l ar i
(tabiiy gaz ni konversiyalash, sintetik a m m i a k ishlab chi qar i sh, t o ‘g ‘ri- 
d a n t o ‘g ‘ri usul bilan azot kislotasini olish va h o k a z o sexlar) talabl ari- 
ni q o n d i r i s h m a q s a d i d a tegishli quvvat dagi h a v o ajratish q u r i l m a l a r i
iloji b o r i c h a i s t e’m ol c h i l a r g a yaqin j o y l a rg a q ur i l a d i va bu g az la r
q u v u r l a r o rq al i i s t e’m ol c h i l a r g a yetkazi ladi.
126

---

Ishlab chiqarish korxonalarida m a ’lum bir sabablarga bi noan havo 
ajratish q ur i lmal ar i qisqa bir davr ga t o ‘xtatilishi m u m k i n . S h u n d a y
holatlarda yuqorida bayon etilgan sexlar faoliyatini uzluksiz davom ettirishga 
erishish u ch un gaz holidagi azot, argon, kislorod va hokazo gazlar m a ’lum 
bir hajmlarda bir nechta gaz saqlagichlar — past bosimli va o ‘zgaruvchan 
hajmli gazgolderlarda saqlanadilar. Gazgolderlarni ikki — q u m q va nam 
xillari mavjud b o ‘lib, amaliyotda, asosan, n a m gazgolderlar qoMlaniladi, 
chunki ular tuzilishi, konstruksiyasi nisbatan oddiy va ishlatishda quruq 
gazgolderlarga qaraganda katta xavfsizlikka egadirlar. Gazgolderlar hajmi 
100 m 3 dan 30000 m 3 gacha b o ‘ladi. Ko'pchilik hollarda gazgolderlar hajmi 
va u la r s on i iste’molchilami 10—60 minut mobaynida bet o‘xtov ishlashini 
t a ’minlaydigan gaz zaxirasi bilan aniqlanadi.
Agarda k o ‘p sonli, a m m o m ay d a iste’molchilar mavjud b o ‘lsa, havo 
ajratish qurilmasi tarkibiga gaz toNdiruvchi stansiya h am kiritiladi va u 
j oy d a poMatdan yasalgan gaz ballonlari siqilgan gaz bilan t o ‘ldiriladi. 
Siqilgan gazda namlik 0,07 g / m 3 dan oshmasligi kerak, aks holda uglerodli 
p o ‘lat ballonlarni bu namli k sezilarli darajada korroziyaga, y a ’ni uning 
chirishiga olib kelishi mu mk i n. S h un in g u c h u n bu siqiladigan gazlar 
faollashtirilgan glinozyom yoki silikagel orqali o ‘tkazilib, quritiladi.
Azot, kislorod va ar gon u c h u n ballonlar uglerodli yoki k am ugle­
rodli p o ‘l at dan yasalgan vertikal silindrik shakldagi idish b o ‘lib, poMatli 
b a s h m o q k o lrinishidagi t aya nc hga ega; gidravlik sig‘imi 40 litr boMgan 
ballonlar eng k o ‘p q o ‘llanadi. Kislorod u c h u n bal lonl ar havo rangli 
b o ‘yoq bilan «kislorod» s o ‘zi, azot u c h u n bal lonl ar esa qora rangli 
b o ‘yoqqa b o ‘yalib, sariq r a ngda «azot» degan s o ‘z yozib q o ‘yiladi. Bal­
lonlar gazlar bilan asosan, 313 К da 16 M P a b o si md a toMdiriladi; agarda 
293 К d a bal lonl ar gaz bilan t o l ldirilsa, undagi bosi m 15 M P a b o ‘ladi.
Ballonlarni nisbatan kichik sig‘imga ega b o ‘lganliklari u c h u n va shu 
m un os ab a t bilan ularni tayyorlash u c h u n met al ini ng katta mi qdor da 
sarflanishi tufayli kislorod suyuq holda hajmi 1—30 m 3 keladigan p o l at d an
yasalgan maxsus idishlarda avto va t emir y o ‘l transportlari orqali tashiladi.
N A Z O R A T S A V O L L A R I
1. Atmosfera havosini ajratish usullarini so'zlab bcring.