Boshlang’ich sinf darslarini integratsiya va innovatsion tizimi

asosida tashkil etish. 

Innovatsion pedagogika hozirgi davirda norasmiy fan sfatida ma‘lum bo‘lgan 

biroq kun sayin butun jahon soha mutaxasislarining etiboriga tushib jadal 
rivojlanib borayotgan bilimlar tizimidir. Uning ta‘limiy ahamiyatini tan olgan 
pedagoglar jamoasi olimlar shu boisdan ham mavjud ananaviy pedagogikaga 
tanqidiy yondashmoqdalar. Hozirgi kunlarda shakilanib rivojlanib borayotgan 
mazkur yangi fan haqida jiddiy fikrlar bildirilyapti uning asosiy vazifasi 
xukumron bo‘lib turgan butun o‘quv tarbiya tizimi nazariyasini innovatsiya 
asosida qayta tashkil etib o‘zlashtirishdir. Innovatsion pedagogika – hukumron 
nazariya nazariy va amaliy muammolarni hal etishning asosi qilib olingan. 
Innavatorlar fikricha asosan adbiy mumtoz pedagogik nazariyalar eskirib qolgan 
yangi sharoitda hozirgi avlodni bu yo‘l bilan tarbiyalash mumkin emas. Hozirgi 
pedagogika fanidagi vaziyat umumiy holda shundan iborat. Bu vaziyatda 
innavatsiya juda muhim pedagogika – bilimlar tizimidir obektivlik maqsadga 
muvofiqlik, 
mustahkamlik 
bir-biriga 
zid 
bo‘lmaslik 
uning 
asosiy 
harakteristikalaridir ―Pedagogika tizimini har qanday ilmiy nazariya kabi tizimini 
tashkil etuvchi tamoyillari loyhalashtiradi va ushlab turadi yani ushbu tizim asosiy 
bilimlarga asoslanishi asosiy holdir obektiv nazariyaning asosiy tamoyillarini 
faqatgina ilmiy purintsin
 
bo‘linish shart ammo g‘oyaviy bo‘lmasligi lozim 
insonning aqliy rivojlanganligi va tarbiyasi haqidagi bilim darajasining talabga 
muvofiqdir obektivlikning yagona talabidir. Idealogiya bu har doim ham u yoki 
bu ijtimoiy guruhlarning bir tomonlama ijtimoiy qiziqishlari bo‘lib ular buni 
qimmatli yo‘l-yo‘riq va g‘oya sfatida boshqalarga majburlaydilar. Jahon 
pedagogiknazariyasi tarbiyaviy jarayon shrti bilan bog‘liq yuqorida turgan 
odamlarning g‘oyalari qanday bo‘lishi bilan bog‘liq allaqachon etirof etganligi. 
O‘sib borayotgan avlodlar tarbiyasi juda jiddiy ish bo‘lib uning o‘tkinchi 
narsalarga bog‘liq etib qo‘yish mumkin emas. Mustabidlik davrida 

---

31 
mamlakatimizda ko‘p vaqit insonni komunistik g‘oyalar ruhida tarbiyalashga oid 
pedagogik ko‘rsatmalar ustun bo‘lib kelgan uning juda ta‘sirligi turli chaqiriqlarni 
hayotga tatbiq etish kabi maqsadga qaramay uni ilmiy deb bo‘lmaydi, chunki 
bunday g‘oyalarni tashkil etuvchi qoidalar inson tabiati va uning rivojlanishi 
haqidagi tizimini faqatgina fan o‘rnatgan obektiv asoslar va amaliyotda 
tasdiqlangan qoidalar yordamida rivojlantirish mumkin. Ma‘lum bo‘lishicha 
amaliyotda 
yo‘l 
ko‘rsatuvchi 
pedagogik 
nazariyalarimizning 
asosiy 
kamchiliklaridan biri bilim va ta‘limning ustunligini qattiq bo‘rtirib yuborishdadir 
insoniy manaviy mehnat tarbiyasi zarariga bilimda yodlab olish hajmi ko‘payib 
borishi maktab hayotida odatiy hol bo‘lib qoldi. Hozirgi tarbiya va u 
boshqarayotgan amaliyotning hamma belgilari bo‘yicha inqiroz holatda ekani 
ko‘rinib turibdi. Bu holatdan chiqish uchun bo‘lgan har qanday harakat 
innavatsion deb hisoblanayapti va bu holda ular o‘z nomlariga mosdir. 
Innavatsion pedagogikani ko‘pincha ananaviy muqobil pedagogika deb ataydilar. 
Bu fikirga qo‘shilmaslik mumkin emas hech bo‘lmaganda eng oddiy tushunchalar 
bo‘yicha sinf ham o‘qituvchi ham, dars mazmuni va darsliklar yo‘qolib 
ketmaydiku. Agarda pedagogik tizim saqlanib qolsa unda faqat uni 
mukammallashtirish haqida gapirish mumkin faraz qilayotgan rivojlanish 
strotegiyamiz rivojlantiruvchi o‘qitish yo‘naltirishlaridan end avvalo o‘z 
intilishlarini maktabda o‘qishga boshlashgacha yaxshi rivojlangan tuzulmalarini 
shakillantirish hamda bu harakatlarga endi paydo bo‘lib kelayotgan jarayonlarni 
uyg‘unlashtirib olib borishga qaratilgan strategik yo‘limiz. Butun taraqqiyotning 
o‘z avlodlari haqidagi g‘amho‘rligi mantiqiga asoslangan didaktik va pedagagik 
tizim tuzishga amal qilishdir huddi ana shuning uchun ham metodologik asos 
negizi sifatida keng ma‘noda tabiyatni o‘rgatuvchi soha bo‘lib halq pedagogikasi 
hisoblanadi. Bolalar qanday bo‘lib tug‘ilish uning ota-onasidan bo‘lak hech kimga 
bog‘liq emas, lekin har bir insonning yetarlicha rivojlanishi barkamol shaxs 
darajasiga yetishi o‘zicha yoqqan mashg‘ulot va hayotda o‘z o‘rnini topishi o‘z 
umrini hayotiy meyorlarga munosib o‘tkazishi, avvalo maktabga bog‘liq. Har bir 
bola shaxsni sevish hurmat qilish va uning rivojlanishi uchun zarur sharoitlarni 

---

32 
yaratib berish lozim. Agarda tabiatni o‘rgatuvchi pedagogik moslashishni talab 
etmagan bo‘lsa gumonistik pedagogika bu masalani munosabatlar markaziga 
qo‘yishni va bola meyoriy darajada rivojlana olishi uchun hamma ishni qilishni 
talab qildi. Gummanistik pedagogikani ko‘pincha innavatsion deb ataydilar, lekin 
innavatsionligi faqatgina ayrim ta‘lim tizimlariga aloqador. Hozirgi zamon G‘arb 
mamlakatlari ta‘lim tizimlari uchun esa allaqachon gumonistik yo‘nalishga o‘ta 
boshlagan. Ta‘lim asta-sekin yangi munosabatlarga aylana boshlagan. 
Gummanistik pedagogikani innavatsion pedagogika deb atalgan so‘zining to‘la 
ma‘nosida aytish mumkin u tashqarida ―inektsiya‖ talab qilmaydi yuqori o‘quv 
tarbiyaviy ta‘sir natijalari tizimining ichki qayta tashkil etilishi evaziga erishiladi. 
Gummonizm dunyodagi eng qimmatli ma‘naviy boyliklar yagona kantseptsiyasi. 
Bu kantseptsiyaning asosiy qoidasi shaxs qadr qimmatini himoya qilish, uning 
erkinlik, baxt, rivojlanish va o‘z qobiliyatini namoyon etish, huquqini tan olish 
buning uchun zarur qulay sharoitlarni yaratib berishdir. Gummonizm inson 
turmushi yagona va hususan alohida shaxs uchun ahamiyat umumiy ekanligini 
tasdiqlovchi g‘oya va qadriyatlar yig‘indisidir. Qimmatli yo‘naltirish va 
ko‘rsatmalar tizimi sfatida gummonizm ijtimoiy g‘oya mazmunini oladi. 
Gummonistik pedagogik o‘quv tarbiya jarayoni ishtirokchisini o‘z imkoniyati 
bo‘yicha rivojlantiruvchi teng huquqli ongli faol tarbiyalanuvchining yetishib 
chiqishiga ro‘l o‘ynovchi ilmiy-nazariy tizimidir. Inson qadr-qimmatini eng 
yuqori o‘ringa qo‘yilgan bizning davlatimizda insonparvarlik nuqtai nazaridan 
tarbiyaning asl maqsadi har bir tarbiyalanuvchi munosabatlar o‘zlashtirish 
faoliyati to‘la huquqli subekti mustaqil erkin shaxs bo‘lib yetishishidan iborat. 
Tarbiya jarayoning insonparvarlik darajasi ushbu jarayon shaxsi o‘zini nomoyon 
eta olishi o‘zidagi hamma tabiiy imkoniyatlarini ochib bera olish uning erkinlikka 
qobilliyati ijodga masulliyatini ochib berish uchun shart-sharoit yaratib berishi 
bilan belgilanadi va baholanadi. Insonparvarlik pedagogikasi shaxsga 
qaratilgandir. Uning belgilari ma‘lumotlar egallab olish va ma‘lum doiradagi 
mahorat va ko‘nikmalar yuzaga keltirish o‘rniga texnik jismoniy intelektual 
rivojlanishga diqqatning qaratilishi erkin mustaqil fikirlovchi va harakat qiluvchi 

---

33 
shaxisni shakillantirishga qaratilgan kuchlarni jamlash har qanday hayoti va o‘quv 
vaziyatlarida asoslanganqarorini tanlab qabul qila oladigan inson parvar fuqoro 
bo‘lib yetishish o‘quv tarbiya jarayonini muvoffaqiyatli qayta yo‘naltirishga 
erishish uchun kerakli tashkiliy shart-sharoitlar bilan taminlash, o‘quv-tarbiya 
jarayoning insonparvarlashtirishni avtaritar pedagogikadan uning shaxsiga 
pedagogik bosimdan vos kechib o‘quvchi va pedagog o‘rtasida haqiqiy insoniy 
munosabatlar o‘rnatish o‘quvchi faoliyati va shaxsiy yorqinligiga asosiy ahamiyat 
kasb etuvchi shaxsga qaratilgan pedagogikaga o‘tish deb tushunish kerak. Bu 
jarayonni insonparvarlashtirish shunday shunday sharoit yaratish deganiki bunda 
o‘quvchi ilm olmasligi imkoniyatlaridan past darajada olmasligi mumkin emas, 
tarbiyaviy ishlarga befarq yoki muddatli o‘tib boruvchi hayotda kuzatuvchi bo‘lib 
qolishi mumkin emas gumonistik pedagogogika maktabni o‘quvchiga moslashuvi 
qulay sharoit va ―psixologik ximoya‖ bilan taminlashni talab qiladi. 
Insonparvarlik maktabi amaliyotini innavatsion faoliyatining anq shakil va 
uslublarini ishlab chiqishning ba‘zilari keltirilgan; 
1.
O‘quv-tarbiya faoliyatini defferentsiyalash; 
2.
O‘quv-ta‘lim 
jarayonlarini 
har 
bir 
shaxs 
xislatiga 
qarab
muvoffiqlashtirish; 
3.
Har 
bir 
tarbiyalanuvchini 
va 
qiziqishini 
rivojlantirish 
uchun
kerakli sharoitlarni yaratib berish;
4.
sinflar va shunga o‘xshashlarni tashkil etish; 
5.
O‘quv-tarbiya faoliyatining qulayligi; 
6.
Psixologik xavfsizlik o‘quvchilarni himoyalash; 
7.
O‘quvchiga uning kuchi va imkoniyatlariga ishontirish; 
8.
O‘quvchini qanday bo‘lsa shunday qabul qilish; 
9.
Ta‘lim-tarbiya muvoffaqiyatini ta‘minlash; 
10.
Maktab maqsad yo‘nalishini o‘zgartirish; 
11.
Har bir o‘quvchi rivojlanish darajasining asoslanishi; 
12.
sirtqi ta‘limni ekstronat ―o‘quvchi bilan ma‘naviy aloqasi yo‘q‖ 
ta‘minlanmasligi sababli to‘xtatish, yo‘qotish; 

---

34 
13.
O‘quvchi shaxsiy ichki yo‘-yo‘riq ko‘rsatmalarini qayta yo‘naltirish; 
14.
Insonparvarlik ta‘limini kuchaytirish insonparvarlik pedagogikasini statistik 
baholash juda qiyin. Ammo shu narsa aniqlanganki autotreningga simpatiya va 
so‘zsiz maqullash o‘quvchilar rivojlanishi bilan moslashib bog‘lanib ketishi va 
intizom maktabga salbiy munosabat kabi muammolar bilan yomon moslashuvi 
aniqlangan. 
Innovatika muammolariga murojat etish va ularni muhim zamonaviy ilmiy 
fikirlash yo‘nalishlariga qo‘shish jamiatda innovatsion jarayonlar dindmikasi o‘sib 
borayotganini tushunish natijasi bo‘ldi. Bizning adabiyotlarimizda innovatsiya 
muammolar ko‘p vaqtgacha iqtisodiy tadqiqotlar tizimida o‘rnatib kelindi. Ammo 
vaqit o‘tishi bilan jamiat hayoti faoliyatining hamma sohalarida innovatsion 
o‘zgarishlar sifat harakteristikalarini baholash muammosi yuzaga keldi, ammo bu 
o‘zgarishlarni faqatgina iqtisodiy nazariyalar bilan aniqlab bo‘lmaydi. Innovatsion 
jarayonlari o‘rganish uchun boshqa yo‘llar zarur unda innovatsion taxlil faqatgina 
fan va texnika erishgan zamonaviy yutuqlardan foydalanishining o‘z ichiga olmay, 
balki boshqarish ta‘lim, huquq va boshqa sohalarni ham qamrab oladi. Innovatsion 
pedagogik muammolarini yechilishini izlash ta‘lim sohasida innovatsion 
jarayonlar borishi hususiyatlari mazmuni tarkibi va klassifikatsiyasini tekshirish 
natijalarini tahlil analiz qilish bilan bog‘liq. Innovatsion tushunchasi birinchi marta 
XIX asrda madaniyatshunoslar o‘rganishlarida paydo bo‘ldi, bir madaniyat 
elementlarini boshqasiga joriy qilish ma‘nosini bildirgan. Uning bu ma‘nosi 
hozirgacha etnografiyada saqlanib qolgan. XX asr boshlarida yangi bilim sohasi 
yangiliklarni kiritish, qo‘llash yuzaga keldi. U maxsulot ishlab chiqarish sohasida 
texnik yangiliklarni kiritish qonuniyatlarini o‘rgana boshladi, yangiliklarni kiritish 
haqidagi fan innovatsia firmalarining yangi reja hizmatlarni ishlab chiqish va tatbiq 
etish faoliyatiga talablarni keskin oshib borishi aks etirilgan holda paydo bo‘ldi. 30 
yillarda AQShda ―firma innovatsion siyosati‖, ―innovatsion jarayon‖ atamalari 
paydo bo‘ldi, 60-70 yillardan g‘arbda firmalar va boshqa korhonalar amalga 
oshirilayotgan yangiliklarni empirik tekshirishlar keng quloch yoyadi. Shu bilan 
birga diqqat ikki asosiy tekshirishlar sohasiga qaratiladi, ularning har birida o‘z 

---

35 
nazariy metodologik ustun turadi. Firma yangiliklarni kiritish tashabbuskori va 
yaratuvchisi sfatida bo‘lib, uning yangiliklarini kiritishga ―sezuvchanligini‖, 
―ta‘sirchanligini‖ va bu ta‘sirchanlik bog‘liqligiboshqarishning tuzilishi va 
uslublari bilan bog‘liqdir. Tekshirishlar dasturi sfatida ―qaror qabul qilish jarayoni‖ 
kontsepsiyasi hisoblanib bunda alternativalarni tanlash va analizim qilish qabul 
qilingan qarorlarni ketma-ket bosqichlar bilan amalga oshirishga o‘tiladi marketing 
yoki firmaning bozorga yangilik kiritishga tavakkalchilik omillari kiritilayotgan 
yangiliklar muvoffaqiyatini oldindan bilish metodlari alohida bosqichlar 
samaradorligi iqtisodiy ko‘rsatkichlari va yangilik kiritish umumiyligiga ustun 
turuvchi tekshirishlar paradigmasi bo‘lib, ochiq tizim va o‘yin sfat yondashuv 
nazariyasi hisoblanadi unda firmalar bozor bilan o‘z muhitlari sfatida o‘zaro 
munosabatda bo‘lib va u yerda innovatsion jarayonning yakunlovchi bosqich 
ko‘pincha subektlar o‘zaro bog‘liqligi natijasi bo‘lib qoldi bu subektlarning har biri 
o‘z manfatiga qarab ish olib boradi va o‘z sheriklari harakatlarini ehtimolini 
hisobga oladi. Bu ikki sohada yangiliklarni kiritishni amaliy tekshirishlar bir qator 
fanlar nazariy yangiliklaridan foydalanadilar. Ular turmush va mehnat tehnik 
vositalari rivojlanishi qonuniyatlariga murojat etib o‘rganilayotgan tehnik tarihi va 
ijtimoiy o‘zgarishlar o‘zaro bog‘liqligini o‘rganadilar yangiliklarni kiritishni 
boshqarish amaliyotiga yangi g‘oyalarni tag‘batlantiruvchi omillar va uslublar 
haqidagi sotiolog va ijtimoiy psixologlar xulosalarini innovatsion yangilik 
kirituvchilar va boshqa ishtirokchilar hislatlari haqidagi mulohazalarini faol tadbiq 
etadilar.