O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. Atadjanov, D. A. Sаliеvа xulqi og’ishgan bolalar psixologiyasi

Ovqatga tobelik. 
Addiktiv axloqning boshqa, uncha xavfli bo`lmagan, biroq 
ancha keng tarqalgan turi bu ovqatga tobelik. Ozuqa suiiste'mol qilishning eng sodda 
ob'ekti hisoblanadi. Sistematik tarzda ko`p ovqat yeyish yoki aksincha ozish uchun 
miyadan ketmaydigan intilish, taomni serhasham tanlash, “ortiqcha og’irlik” bilan 
sermashaqqat kurash, yangi va yangi dieta bilan qiziqish bu va ovqatlanish 
axloqining boshqa turlari bizning davrimizda keng tarqalgan. Bularning barchasi 
me`yordan og’ishdan ko`ra me`yorning o`zidir. Shu bilan birga ovqatlanish uslubi 
inson ruhiy holati va affektiv ehtiyojini aks ettiradi.
Rus tilida muxabbat va ovqatlanish o`rtasidagi aloqa keng aks etgan: “Sevimli 
– demak shirin”, “Kimnidir istash – demak sevgi ochligini his qilish”, “Kimningdir 
qalbini zabt etish –kimningdir oshqozonini zabt etish demakdir”. Ushbu aloqa 
to`qlik 
va 
qulaylik 
bittaga 
qo`shilgandagi 
go`daklik 
kechinmalarida, 
ovqatlanishdagi onaning issiq bag’ri esa sevgi hissini berganida boshlangan.
Ilk yoshda vital ehtiyojlar frustratsiyasi katta ehtimol bilan bola rivojlanishida 
muammolarga olib keladi. Tadqiqotchilar ovqat addiktsiyasi sababini go`dak va ona 
o`rtasidan o`zaro munosabatning erta buzilishida ko`radilar. Shu jumladan, ona 
go`dak haqida go`dakning ehtiyojlaridan kelib chiqib emas, o`zining ehtiyojlariga 
muvofiq g’amxo`rlik qilishi mumkin. Qachonki bolaning signallari javob olmasa, 
bola o`zligining sog’lom hissiyotini ishlab chiqolmaydi. Buning o`rniga bola o`zini 

---

191 
to`la huquqli avtonom mavjudot sifatida emas, shunchaki onaning davomi sifatida 
his qiladi.
Go`dakni oziqlantirish vaqtida onaning hissiy holati ham kam ahamiyatga ega 
emas. R.Spits tadqiqotlarining natijasi shu faktni ishonchli tarzda tasdiqladiki, 
go`dakni muntazam ravishda hissiz oziqlantirish uning ehtiyojlariga javob 
bermaydi. Agar bolalar uyining go`daklari 5 oydan ortiq shu tartibda qolsa, ularning 
to`rtdan biri ovqat hazm qilishning buzilishidan o`lganlar, qolganlari esa og’ir ruhiy 
va jismoniy buzilishni namoyon qilganlar. Agar har bir bolani oziqlantirishda 
qo`liga olib, tabassum bilan ovqatlantiradigan qarovchilar soni ko`paytirilsa, bunda 
buzilishlar paydo bo`lmagan yoki yo`qolgan. Shunday qilib, go`dakni oziqlantirish 
kommunikativ jarayondir.
Buzilgan ovqatlanish axloqi dastavval unga ahamiyatli bo`lgan ob'ekt bilan 
munosabatlarning erta buzilishi, himoyalanganlik va muxabbatning tanqisligini 
kechirish bilan bog’liq bo`lishi mumkin. Shaxs boshidanoq to`qlik va qoniqish 
layoqatini yo`qotadi. Ozuqa giyohlar kabi beixtiyor infantil affektlar, masalan, ruhiy 
azoblanish holati va qo`rquvdan himoya uchun tanlaydi. Buning oqibatida ovqat 
iste'mol qilish ustidan nazorat murakkablashadi. Odam nazoratsiz ozuqani tanovvul 
qilishga yoki aksincha o`z ishtahasini nazorat qilishga bor kuchini sarflaydi. Ushbu 
axloq yana shu bilan bog’liqki, zamonaviy ommaviy axborot vositalari ozg’in 
go`zallarni ideal obraz sifatida tiqishtiradilar. Bundan tashqari, ko`pincha noteng 
ozuqa axloqiga ko`maklashuvchi ozuqa madaniyati juda serob.
Umuman olganda ozuqa addiktsiyasi shaxs va jamiyat uchun jiddiy xavf 
tug’dirmaydi. Ayni vaqtda ovqatga tobelikning asabiy anoreksiya (grek tilidan 
“yeyish istagining yo`qligi”) va asabiy bulimiya (grek tilidan “bo`rilar ochligi”) kabi 
oxirgi variantlari o`ta jiddiy va qiyin yengiladigan muammolarni aks ettiradi.
“Asabiy anoreksiya” nomi chalg’itishi mumkin, chunki u ushbu holda 
markaziy muammo ishtahaning yo`qolishi hisoblanadi, degan fikrga olib kelishi 
mumkin. Faktik jihatdan muammo xushqomatlilik fanatik intilish va semiz 
bo`lishdan qo`rqishni bostirish bilan bog’liq. Asabiy anoreksiyadagi axloq taomdan 
voz kechish yoki ovqatlanishdan keskin chegaralanish sifatida ko`rinishi mumkin.

---

192 
Masalan, qiz bolaning kunduzgi ratsioni yarimta olma, yarimta yogurt va ikki bo`lak 
pechenedan iborat bo`lishi mumkin. Ko`ngil aynishni chaqirish, bo`shashtiruvchi 
dorilarni qabul qilish, o`ta jismoniy faollik, ishtahani susaytiruvchi vositalarni 
iste'mol qilish bilan birga borishi mumkin. Bunda, albatta, aniq ko`rinib turgan 
og’irlikni yo`qotish kuzatiladi. Maxsus yuqori qadriyatli g’oyalar astenik qaddi-
qomatga ega bo`lishga mubtalolik xarakterlidir. Buzilish, qoidadagiday, pubertat 
muddat oldidan boshlanadi, remissiyada ko`pincha teskarisi bo`ladigan tana 
o`sishini kiritgan holda jinsiy rivojlanishning buzilishiga olib keladi. O`ta aniq 
ko`rinib turgan kaxeksiya (toliqish) bosqichida neyrofiziologik buzilishlar 
boshlanadi: diqqatni jamlashga layoqatsizlik, tezda psixik toliqish. 
Ko`pchilik ozuqa addiktlarida quyidagilar belgilanadi: nazoratning 
yo`qolishi; tana sxemasining buzilishi (bir muncha ta'sirchan sohalarning barchasiga
qorin, dumba va bo`ksaning yuqori qismi kabilarga taalluqli). Vaqt o`tishi bilan 
ochlik va to`qlikni anglash yo`qoladi, deyarli doimo istisnoviy past o`z-o`zini 
baholashga joy bor. Kasallik davomida va o`sib boruvchi kaxeksiyada qiziqishlar 
doirasi torayadi, ijtimoiy aloqalar yo`qoladi va kayfiyatning ruhiy azoblanish 
holatiga surilishi o`sadi. Aniq ko`rinib turgan taom qabul qilish rituallari va asosan 
taom hamda kaloriyaga taalluqli miyaga o`rnashib qolgan fikrlar kuzatiladi. Jinsiy 
aloqaga ahamiyatsiz qiziqish va muvaffaqiyatga o`ta yuqori intilish ko`zga 
tashlanadi. Psixopatologik fenomenlar qisman tananing og’irligiga bog’liq va uni 
tiklashda yo`qoladi.
Ozuqa axloqining buzilishi biologik, madaniy, oilaviy va intrapsixik omillar 
bilan bog’liq. Xatarning quyidagi omillari ajratiladi: pubertat yosh; ayol jinsi (90-
95 % foiz holatlarda), ozish idealining kuchli ta'siri (masalan, fotomodellar yoki
professional sportchilarda); o`ziga bo`lgan yuqori talablar bilan bog’liq stress 
(masalan, tibbiyotni o`rganayotgan talabalarda); shaxsiy hissiyotlarning anglashga 
yetarlicha bo`lmagan iqtidor; oilaviy janjallar va o`ta zich o`zaro munosabatlar;
pubertatning juda erta boshlanishi; egizakli omil; insulinga tobe bo`lgan diabet.
Ushbu buzilish, ayniqsa, o`smir yoshidagi muammolar bilan zich bog’langan.
quyidagicha izoh keng tarqalgan: anoreksiya og’irlikni kamaytirish yo`li bilan 

---

193 
muammoni hal qilish usuli hisoblanadi. Bu nazariyaga muvofiq ochlik yordamida 
jinsiy yetilishning jismoniy belgilari “yo`q”qa chiqadi va qiz bolaga “bola bo`lib 
qolish” va yoshga xos psixojinsiy talablardan berkinish imkonini beradi. O`z-o`ziga 
o`xshashlik va avtonomiyaning (ota-onadan yiroqlashish) yosh muammolari “ozuqa 
sohasidagi kurash maydoni”ga o`tkaziladi, buning sharofati bilan oila bilan 
simbiotik munosabatlar uzoq muddat saqlanib qoladi.
Asabiy anoreksiyasi bo`lgan ko`pchilik qizlarda o`zlarini “yomon, xunuk, 
omadsiz” ekanliklari haqidagi turg’un ishonch mavjud. Haqiqatan bunday 
buzilishlar aynan “yaxshi qizlarda” ko`p uchraydi. Asabiy anoreskiyani ba'zida 
a'lochilar kasalligi deydilar. Bu qizlar butun hayotlari davomida ota-onalarining 
kutishlariga mos tushishga intilganlar, biroq kutilmaganda o`smir yoshida qaysar va 
yaramas bo`lib qoladilar. Ko`rinadiki, asabiy anoreksiya “o`z-o`zini davolash”ga 
urinish sifatida rivojlanadi. Tana tartibi orqali o`zligini va shaxslararo 
samaradorlikni his qilishga urinish ishlab chiqiladi. 
Anorektik shaxsning oilasi tashqaridan uyg’unlashgandek ko`rinishi mumkin. 
Ayni vaqtda oilaviy atmosfera uchun quyidagilar xarakterlidir: ijtimoiy 
muvaffaqiyat, zo`riqish, yopishqoqlik. Nihoyatda kuchli orientatsiya; o`ta 
g’amxo`rlik ko`rsatish va gipervasiylik, nizolar yechimidan ketish. Buzilgan axloq 
oiladagi o`ta qattiq nazoratga qarshi e'tirozni aks ettirishi mumkin. Boshqa ozuqa 
addiktsiyasi bo`lgan shaxslar asabiy bulimiya – odatda, nisbatan me`yordagi og’irlik 
bilan farqlanadi. Bulimiya bu kasallik emas va shunchaki odat ham emas. Bu 
axloqiy pattern bo`lib, bulimiya kengroq tarqalgan madaniyatda ildiz otgan sabablar 
turi uning oqibati hisoblanadi. Masalan, odamlar quyidagi sxemalardan birida 
buzilgan ozuqa axloqiga ega bo`lishlari mumkin:

taomning ulkan miqdorini jinoyatkorona yutib yuboradi (ishtaha 
to`satdan paydo bo`ladi);

doimiy ovqatlanish (odamning to`xtamay ovqatlanishi); 

to`yinganlikning yo`qligi (odam to`yganini his qilmasdan ovqatning 
katta miqdorini yeydi);

tungi ovqatlanish (ochlik kuchayishi tunda sodir bo`ladi). 

---

194 
Ko`p ovqatlanishning tez-tez kuchayishidan tashqari bulimiya tez-tez qusish 
yoki bo`shashtiruvchilardan foydalanish yordamida og’irlikni faol nazorat qilish 
bilan ham xarakterlanadi. Ayni vaqtda anoreksik shaxs Egoning katta kuchi va 
Super-Egoning katta nazorati bilan xarakterlanganida, bulimik shaxs zaiflashgan 
Ego va ishonchsiz super-Egoda asoslanuvchi impulsning razryadkasini saqlab 
qolishga umumiy layoqatsizlikdan azoblanadi. O`ta ko`p ovqat yeyish va 
oshqozonni tozalash yagona muammo hisoblanmaydi, ko`pincha ular impulsiv 
parchalovchi inosiy munosabatlar yoki giyohlarni iste'mol qilish bilan birga mavjud 
bo`ladi.
Bulimik shaxslar, odatda, o`zaro shaxsiy munosabatlardan o`z-o`zini jazolash 
sifatida ham foydalandilar. Jazolashga ehtiyoj manbai ota-ona figurasiga qarshi 
yo`naltirilgan ongsiz tajovuzkorlik bo`lishi mumkin. Bu qahr tanovvul qilinadigan 
va parchalanadigan ovqatga aralashadi. Ozuqaga tobe bo`lgan odamlar o`z 
munosabatlarini 
qoniqarli 
obrazda 
boshqara 
olmaydilar, 
ular 
o`zaro 
munosabatlardagi nizolarni taomga qo`shib yuboradilar. Agar anoreksik shaxslar 
o`zlarining odamlarga nisbatan tajovuzkor tuyg’ulari ustidan nazoratni 
ovqatlanishni rad etish bilan ushlab tursalar, bulimik odamlar – ramziy ma'noda ko`p 
ovqat yeyish yo`li bilan odamlarni ko`ngil aynishi va qusishgacha parchalaydilar.
Bulimik oilaviy tizim uning har bir a'zosida o`zini “to`liq yaxshi”day qabul 
qilishga kuchli ehtiyojdan iborat. Ota-onalardagi nomaqbul sifatlar bulimik bo`lgan 
bolagan proektsiyalanadi va u o`zida hamma “yomonlik”larni yig’uvchi bo`lib 
qoladi. Ixtiyorsiz ravishda bu proektsiyalar bilan tenglashib, bola oilaviy 
qizg’anchiqlik va impulsivlikni olib yuruvchi hisoblanadi. Natijada “muammoli” 
bolaga diqqati ota-onalar o`rtasidagi nizolar bilan aralashadi. Tadqiqotlarning 
tasdiqlashicha, ko`p ovqat yeyish, haqiqatan, nazoratni yo`qotish va tashlab 
ketishlaridan beixtiyor qo`rquvga qarshi himoya hisoblanadi. 
Ko`rib chiqilgan ozuqa addiktsiyalari korrektsiyaga yomon beriladi. Bu shu 
bilan tushuntiriladiki, ozuqa o`ta odatiy va yetishish mumkin bo`lgan ob'ekt 
hisoblanadi, ushbu buzilishning sodir bo`lishida oila faol ishtirok etadi, jamiyatda 
xushqomatlilik ideali ustunlik qiladi, hamda , buzilgan ozuqa axloqi qator holatlarda 

---

195 
tizimli funktsional buzilish xarakterini oladi. Ozuqaga tobe shaxsga yordam 
ko`rsatishda unga buzilgan axloqning psixologik ahamiyatini tushunishi uchun 
yordamlashish muhim. Korrektsiya, shuningdek, oilaning (dastavval oilaviy 
terapiya shaklida) faol jalb qilinishini ko`zda tutadi. Og’ir holatlarda addiktni 
oiladan ajratish, tibbiy aralashuv va ozuqa axloqi hamda og’irlikning tibbiy 
muassasalar sharoitida jadal psixoterapiya bilan uyg’unlikdagi qat'iy nazorati 
tavsiya etiladi.
Giyohlarga va ovqatga tobelik misolida biz addiktiv axloqning o`zida 
qandaydir ob'ektdan foydalanishni qayd qiluvchi ko`p bosqichli (biopsixoijtimoiy) 
buzilishlarni aks ettirishiga ishonch hosil qildik. Addiktiv axloqning aniq bir 
holatida yetakchi sabablarni aniqlashda, shuningdek, psixologik-ijtimoiy yordamni 
rejalashtirish uchun majmuaviy va individual yondoshuv talab qilinadi. Ilk 
kechinmalar va jarohatlarni (taxminan ovqatlanish buzilishi uchun – hayotining 
birinchi yili, kimyoviy tobelik uchun – birinchi ikki-uch yil) o`rganilayotgan 
muammolar bilan aloqasi qisman tobe axloqning alohida turg’unligini tushuntiradi. 
Ayni vaqtda fatallik va ayniqsa, piyonistalik va giyohvandlikka nisbatan alohida 
tarqalgan tobelikni davolab bo`lmaslik haqidagi qarash o`ta xavfni aks ettiradi. hayot 
uchun xavfli bo`lgan tobelikni to`xtatish mumkin va zarur. Tobe odamni “davolash” 
esa uning istagidan qat'i nazar juda zarur. Biroq insonning o`zi ijobiy o`zgarishlar 
uchun shaxsiy mas'uliyatni anglash hamda zaruriy yordamni olib, tobelikni tan olgan 
qolda tobe axloqni to`la yengishi, uddalashi mumkin. hayot bunday ijobiy 
namunalarning ko`pini namoyon etgan.