O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. Atadjanov, D. A. Sаliеvа xulqi og’ishgan bolalar psixologiyasi
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.Suitsidal motivatsiya.
Tashqi va ichki sharoit suitsidal axloqning paydo bo`lishini osonlashtiradi, biroq uni oldindan aniqlamaydi. Suitsidni “chiqarib yuboruvchi” haqiqiy sabablar ichki motiv hisoblanadi. Ko`pincha suitsidal motivatsiya krizisli vaziyatga hissiy sado shakliga ega. Shaxs boshiga yoqiladigan tipik hodisa yaqin odamni yo`qotish, ajrashish yoki firoq hisoblanadi. Ish yoki sog’liqni yo`qotish, jinoiy jazo xavfi yoki fosh bo`lish ham suitsidal axloqning paydo bo`lishiga yordamlashadi. Ba'zida o`xshash reaktsiyalar yirik muvaffaqiyatlar ketidan keladi.Xizmat bo`yicha ko`tarilish, mas'uliyatning keskin oshishi, orzu qilingan maqsadga erishish va boshqalar. Turli vaziyatlarda suitsidal axloqning turli motivlari ta'sir ko`rsatishi mumkin: e'tiroz; o`ch; chaqiruv (e'tibor, yordam); qochish (jazo, azobdan); o`z-o`zini jazolash; rad etish (mavjudlikdan). Masalan, o`smirlarning suitsidal urinishlarida quyidagi tilakni ajratish mumkin. Buhda “Menga e'tibor qiling, men sizning yordamingizga juda muhtojman” deguvchi distress signali bo`lishi mumkin. Shuningdek, o`smir boshqalarni manipulyatsiya qilishga urinishi mumkin, masalan, qizlar do`stlarini o`zlariga qaytarish uchun katta dozadagi tabletkani qabul qilishlari mumkin. Boshqa variant boshqalarni jazolashga intilish, ehtimol, ota-onalariga “Men o`lsam, afsuslanasizlar” deyish uchundir. Yuqori kuchli uyat yoki aybdorlik tuyg’usiga 211 reaktsiya, o`ta og’riqli vaziyat bilan to`qnashishdan qochishga intilish; LSD va boshqa giyohvand moddalarning ta'siri bularning hammasi motivatsiyalovchi omillarga misoldir. Stressli vaziyatlar mustahkam-shaxsiy bo`lganiday, vaziyatli xarakterni oluvchi individual bo`yalgan yuqori qadriyatli kechinmalar (individual mazmunlar)ni dolzarblashtiradi. A.G.Ambrumova suitsidal axloqli katta odamlarda nopatologik reaktsiyaning olti tipini ajratab ko`rsatadi: – hissiy disbalans (salbiy affektlarning mavjudligi); – pessimizm (hammasi yomon, vaziyat chiqishga ega emas, kelgusida hech qanday yaxshilik mavjud emas); – salbiy balans (ratsional yuqori tanqidiy “hayotiy yakunni chiqarish”); – demobilizatsiya (yolg’izlik va rad etilganlik tuyg’usi tufayli aloqalar va faoliyatdan voz kechish); –oppozitsiya (atrofdagilar adresiga ayblov bilan ko`pincha namoyishkorona autotajovuzkorlikka o`tuvchi tajovuzkor nuqtai nazar); – tartib-intizomni buzish (aniq ko`rinib turgan somato vegetativ buzilish bilan xavotir holati). Ko`pincha suitsid bilan ishqiy mayl o`rtasida zich aloqa ta'kidlanadi. Bu holda o`lim sevuvchi odam uchun alohida mazmunga ega sevgan odami bilan o`limdan keyin birlashish yoki hayotligida u behuda umid qilgan muhabbatga erishish imkoniyati. Ehtirosli sevishda suitsidal axloq o`zi ustidan yo`qotilgan nazoratni tiklash, chidab bo`lmas zo`riqishni olib tashlashga urinish hisoblanadi. Seyr suitsidal harakatlar ortida turgan tuyg’ularni tahlil qilib, o`z-o`zini o`ldirishning to`rtta asosiy sabablarini ajratdi:– izolyatsiya ( hissiyot, hech kim seni tushunmaydi, hech kim u bilan qiziqmasligi); – zaiflik (o`z hayotingni nazorat qilolmasliging, hamma narsa senga bog’liq emasligi hissiyoti); – umidsizlik (qachonki kelajak hech qanday yaxshi narsadan darak bermaydi); 212 – shaxsiy ahamiyatsizlik tuyg’usi (o`z himmatining haqoratlangan tuyg’usi, o`z-o`zini past baholash, vakolatsizlik kechinmasi, o`zidan uyalish). Psixoanalitik an'ana suitsidal axloqning chuqur mexanizmlari uning ongsiz motivlarini tushunishga yaqinlashish imkonini beradi. Allaqachon ta'kidlanganki, axloqning deklaratsiyalangan motivlari ko`pincha uning asl sabablariga mos kelmaydi. Psixoanalitik tadqiqotlar suitsidallikning ongli va ongsiz determinantlarni chegaralash imkonini beradi. Psixotahlilda dastlab K. Abraxam (1912) va Z.Freydning (1916) suitsidal axloqni ob'ektni yo`qotish oqibatida tajovuzni o`z shaxsiga qarshi yo`naltirish natijasi sifatida tushuntiruvchi gipotezasi qabul qilingan. Z. Freyd “qayg’u va melanxoliya» nomli ishida Menning jarohatlangan (yo`qotilgan) ob'ektni introvertlovchi qismiga tajovuz orqali o`z-o`zini o`ldirish dinamikasini ochib beradi. Shunday qilib, Men “yomon” ichki ob'ektlarning ta'zirini beradi. Ushbu nazariya bitta muhim yangilikdan iborat. Suitsidal axloq dinamikasida yaqin odamning yetakchi rolini tan olish. Ruhiy azoblanish holatiga beriluvchan odam ob'ektni yo`qotishga (mahrum bo`lish, ixlosi qaytish, buzilish) boshida nafrat bilan reaktsiya qiladi. Biroq ob'yektning o`ta ahamiyatliligi kuchida u affektdan himoyalanishga majbur. himoya yo`qotilgan ob'ektni singdirish haqidagi fantaziyali oral kechinmalarga tajovuz orqali amalga oshiriladi. Endi ob'ekt sub'ekt shaxsi bilan bir xillik sharofati evaziga qutqarildi. Ob'ekt o`z shaxsining qismiga aylandi. Yo`qotilgan ob'ektga dastlab yo`naltirilgan nafrat endi o`z shaxsiga qarshi qaratiladi. Og’ir ruhiy azoblanish holati (Freyd bo`yicha melanxoliya) rivojlanadi, oqibatda suitsid boshlanadi. Z.Freyd ta'kidlaydiki, melanxolik mexanizm bo`yicha suitsidal axloqning rivojlanishi faqat ikki sharoitda mumkin: 1) agar oral pallasi qayd qilingan bo`lsa; 2) agar ob'ektli munosabatlarda ambivalentlik mavjud bo`lsa. Z. Freyd o`zining hiyla keyingi ishlarida (1920 yildan 1923 yilgacha) o`z- o`zini o`ldirishni o`limga tug’ma maylning ko`rinishi sifatida ko`rib chiqadi. Suitsidal axloq parchalash impulslari o`z-o`zini saqlash impulsidan ahamiyatli 213 tarzda ustunlik qilgan holatlardagina o`ringa ega. Urush vaqtida o`z-o`zini o`ldirishning kamayganligi, qotillikning yuqori darajasi bo`lgan davlatlarda, masalan, Lotin Amerikasida ular darajasining pasayganligi kabi faktlar o`z-o`zini o`ldirishga tubdan o`zgartirilgan qotillik sifatida qarash foydasiga gapiradi. Bu g’oyalarni rivojlantirib, Menninger (1938) har bir suitsidal harakatda uchta tendensiyani aniqlash mumkinligini ta'kidlaydi: – o`ldirish istagi (tajovuzdan tashqariga yo`naltirilgan derivat); – o`ldirilgan bo`lish istagi (birinchi istak bilan bog’liq vijdon ta'nasi oqibati); – o`lish istagi – jonsiz bo`lish (toza ko`rinishda o`limga yasama qiziqish). Bunda “jonsiz bo`lish istagi” o`limning real bo`lmagan oqibatlarini emas, muhofazalanganlik, xotirjamlik, tinchlik haqidagi ongsiz fantaziyani ko`zda tutadi. Uchta tendensiya qasos, autotajovuz, ketish, “vaqtincha o`lish”, o`z-o`zini jazolash, jinsiy istaklarni ramziy bajarish va boshqa motilarda ko`rinadi. Modomiki, o`limga mayldan tashqari hayotga (jinsiy mayl va o`z-o`zini saqlashga mayldan tarkib topgan ) mayl ham bor, demak suitsidal harakat destruktiv bilan bir qatorda konstruktiv motivlardan iborat. Bunday bo`lishi mumkin: yordam haqida chaqiruv, xavfdan qochish, pauza yoki ketish istagi. Shunday qilib, har bir suitsidal harakatda bir vaqtning o`zida tajovuzkorlik-autotajovuz, chaqiruv va qochishning qarama-qarshi maqsadlari namoyon bo`ladi. Ringel (1953) har qanday suitsidal harakatga uch komponentdan tashkil topgan ilgari bo`lgan sindrom muhim xulosaga keldi. Bular: – tajovuz inversiyasi (o`zga murojaat); – suitsidal fantaziyalar; – torayish. Xafagarchilik, ko`ngil sovushi va omadsizlik bilan chaqirilgan torayish rivojlanishning (avvalgi bosqichga qisman qaytish) regressiv tendensiyasidir. Natijada rivojlanishning ichki va tashqi imkoniyatlari cheklanadi, shaxslararo munosabatlar redutsiyalanadi, ob'ektiv anglash buzib ko`rsatiladi. Muallif regressiya asosida bolalikdagi “himoyalanmaganlik” kechinmasi bilan og’ir asabiylashish yotadi deb hisoblaydi. 214 O`ziga yo`naltirilgan internalizatsiyalangan ob'ekt yoki tajovuzni o`ldirish suitsidal dinamikaning yagona varianti emas. Xendin (1963) uchta Yevropa davlati aholisining suitsidlari motivatsiyasidagi farqlarni tadqiq etishga urinishga kirishdi. U ta'kidlaydiki, hayot darajasi o`xshash bo`lgan bir-biriga yaqin joylashgan davlatlar Daniya, Shvetsiya va Norvegiya o`z-o`zini o`ldirish darajasi bo`yicha ahamiyatli tarzda bir-biridan farq qiladi(100 ming aholiga nisbatan – 22; 22; 7). U bu tafovutni madaniyatda deb tushuntiradi. Daniyaliklar passiv, firoqqa ta'sirchan, tajovuzni bostirish va boshqalarda aybdorlik hissini uyg’otishga moyildirlar. Shvedlar esa yutuqqa, mustaqillik va o`z tajovuzini qat'iy nazorat qilishga orientir olgan, nisbatan bolalarni barvaqt onasidan uzoqlashtiradilar. Norveglar ular ham mustaqillikni rag’batlantiradilar, biroq hissiyotlarini erkinroq namoyish qiladilar, muvaffaqiyat va omadsizlikda o`z-o`zini jazolashga kamroq orientir qiladilar. Milliy xarakterdagi tafovut suitsidning motivatsiyasida farqlar bilan uyg’unlashadi. Daniyaliklar uchun tobelik va yo`qotish; shvedlar uchun omad frustratsiyasi motivlari, norveglar uchun tajovuzkor (antiijtimoiy) axloq tufayli aybdorlik tuyg’usi bilan bog’liq suitsid xarakterlidir. Shu bilan bog’liq ravishda Xendin buyuklik va qudratlilikka talab bo`lib chiqish tuyg’usini suitsidal dinamikaning muhim omillari sifatida ko`rib chiqadi. Masalan, qudratli nartsissik tuyg’usi, uning yordamida vaziyatni yaxshiroq nazorat qilish, unga ta'sir ko`rsatish uchun o`z-o`zini o`ldirishga itarishi mumkin. Ruhiy azoblanish holati va suitsidal axloqning boshqa belgilari o`z-o`zini baholashni boshqarishning buzilishi hisoblanadi. Bunday nartsissik zaiflikning rivojlanishi uchun quyidagilar asos bo`lishi mumkin: – olti oyligida onadan erta ayrilish va u bilan birga boruvchi analitik ruhiy azoblanish holati (R. Shpits); – 16-24 oyligida, ya'ni ilk yoshida ona tomonidan hissiy qabul qilish va tushunishning yo`qligi(M. Maller). Bu, o`z navbatida, ambivalentlikka, ota-onalarning tajovuzkor majburlashiga, ruhiy azoblanish affektiga olib keladi. Bolada o`z-o`zini baholashga qodir ichki psixologik tuzilmalar shakllanmaydi. 215 Shubhasiz, suitsidal axloq shakllanishining ongsiz mexanizmlaridan yana biri o`ta nartsissik ehtiyojdir. Ma'lumki, nartsissizm buyuklik tuyg’usi va o`zining qadrliligiga tashqaridan tasdiq olish zaruriyati bilan bog’liq. Nartsissik dinamikaning boshqa tomoni uyat, hasad, bo`shliq va to`laqonli emaslik hisoblanadi. Omadsizlik, janjal, stresslar bilan bog’liq notinch vaziyatlar ob'ektiv ravishda ushbu affektlarni suitsidal axloqning paydo bo`lishi va ularga chidab bo`lmas darajagacha kuchaytirishi mumkin. Nartsissizm nazariyasiga muvofiq suitsidal axloq uyg’unlashgan dastlabki holatga regressiya hisobiga nartsissik krizis to`lovi hisoblanadi. Bu modeldan ham deviant axloqning boshqa shakllarini tushuntirish uchun foydalanish mumkin (tobelik, uydan ketish, daydilik). Shunday qilib, psixoanalitik kontseptsiya shaxsning yaqin odamlari bilan erta munosabatiga o`z ildizi bilan ketuvchi suitsidal axloqning chuqurlashgan motivatsiyalarini tushunishga yordamlashadi. Shaxsning keyingi axloqida oilaning ahamiyatini qayta baholash qiyin. Boshqa tomondan, shaxsning suitsidal axloqi atrofdagilar uchun og’ir sinov hisoblanadi. Hammutelik bilan o`xshash bo`lgan fenomen haqida gapirish mumkin. Suitsidentni yaqin odamlarining hissiy kechinmalari qismi qisqa muddatli, boshqalari uzoq yillar, ba'zilari butun hayotda davom etadi. Oilaning har bir a'zosi buning uchun ma'lum bir psixologik narx to`laydi. K.Lukas va G.Seygen buni kelishuv deb ataydilar. Yaqin odamining o`limiga javob sifatida istalmagan axloqning quyidagi modeli kuzatiladi: – sodir bo`lgan hodisani suitsidentning shaxsiy ixtiyori sifatida qabul qilish o`rniga o`zini o`zi o`ldirgan odamning o`limi uchun javobgar bo`lishi mumkin bo`lgan insonlarni izlash; – yashashda davom etish o`rniga uzoq yillar traur qabul qilish; – aybdorlik va o`z-o`zini azoblash kechinmasi; – somatizatsiya tuyg’ularni yuzaga chiqarish o`rniga kasallikka ketish; – o`z-o`zini cheklash hayot quvonchlaridan ketish; – o`z tuyg’ularini tan olish va uni ifodalash o`rniga ishga, jinsiy aloqalarga, addiktsiyaga qochib borish; 216 – yangi suitsid “sen o`lding, demak men ham o`laman”. Shunday qilib, suitsidentga yaqin bo`lgan odamlar kuchli qayg’u, aybdorlik va g’azab tuyg’ulari bilan to`ladilar, ulardan muhofazalagancha o`zlarini autodestruktiv tuta boshlaydilar. Muhokama qilinayotgan mavzuga xulosa qilib, suitsidal axloqning murakkab majmuaviy xarakteriga yana bir e'tiborni qaratish maqsadga muvofiqdir. Aniq shaxs bilan ishlash uchun yetakchi sifatida psixologik tahlilni ajratib, biz, shubhasiz, ijtimoiy, huquqiy, tarixiy, kulturologik, tibbiy, yetik kabi muammolarning boshqa muhim aspektlarini ham inobatga olishimiz zarur. Suitsidni аmаlgа оshirmоqchi bo’lgаn o’smirlаrning аksаriyatdа strеss chuqur tushkunlik хоlаtidа bo’lishi, “bоshi bеrk ko’chа”gа kirib qоlgаnligi, muаmmоlаri ko’pligi bilаn аjrаlib turаdi. Аynаn o’smirlik dаvridаgi inqirоz “bоlаlikdаn kаttаlikkа o’tish” fiziоlоgik o’zgаrishlаrdаgi хоlаtlаr bоlа psiхikаsidаgi qiyinchiliklаrni yuzаgа kеltirаdi. Оtа-оnаning o’z hаyoti rоlidаn fоydаlаnib, bu dаvrdа fаrzаndlаrining fikrlаrini hisоbgа оlmаsliklаri bоlаdаgi ichki yashirin nizоni kеltirib chiqаrаdi. Bu nizоlаr to’plаnib bоrib bоlаning хulqigа sаlbiy tа`sir ko’rsаtаdi. Bоlа o’zidаgi muаmmоlаrni hаl qilа оlmаsligi, o’zini himоyasiz sеzishi, bu hоlаtdаn qutulish yo’lini esа o’z jоnigа qаsd qilish bilаn isbоtlаmоqchi bo’lаdi. Bundа bоlаdаgi o’z yaqinlаrigа nisbаtаn erkin mulоqоtning yo’qligi sаbаbli do’stlаr o’rtаsidаgi nоinоqlik hаm bu hоlаtni kuchаytirishi mumkin. Suitsidgа tаyyorlаnаyotgаn bоlаning bеlgilаri ehtimоlini bir nеchа bеlgisi quyidаgi ifоdаlаnаdi: 1. O’z yumushlаrini tаrtibgа kеltirish o’zi uchun qimmаtli bo’lgаn nаrsаlаrni tаrqаtish. Tоzаlikkа e`tibоr bеrish, so’nggi tаyyorgаrliklаrni аmаlgа оshirish. 2. Rоzilik so’rаsh. 3. Tаshqi qоniqish – quvvаtgа to’lish. Аgаr suitsidni аmаlgа оshirish niyati, rеjаsi, usuli tаnlаngаn bo’lsа, оdаm birоz tinchlаnаdi, tаshqi qоniqish yuzаgа kеlаdi. Birоq bu хоlаt chuqur tushkunlikdаn хаm хаvflirоq hisоblаnаdi, chunki kuchgа to’lish, fikrlаrdаn хаlоs bo’lish, kutilmаgаn hаrаkаtlаrni yuzаgа kеltirishi mumkin. 4. Хаt qоldirish (хаtlаr, kundаliklаr). 217 5. Хаqоrаtlаr yoki qo’rqitishlаr. 6. Jахli tеz o’smirlаrdа - аsаbiylik. O’smirdа nаmоyon bo’lаdigаn hаvfli o’zgаrishlаr quyidаgilаrdаn ibоrаt: 1.O’zlаshtirishning kеskin pаsаyishi, o’qish jаrаyoni vа bаhоlаrgа bеfаrqlik. 2.Kunning ko’p qismidа tushkun kаyfiyatning ustun bo’lishi, hissiyotlаrning sustligi, аsаbiylik. 3.Hulq-аtvоrning kеskin o’zgаrishi. Mаsаlаn, o’smir yaqinlаridаn uzоqlаshmоqdа, gаplаshishni istаmаy qоldi, tаshqi ko’rinishigа bеfаrq bo’lmоqdа, qiziqishlаri susаyib qоldi, do’stlаridаn o’zini оlib qоchish. 4.Yaqin qаrindоshlаri yoki do’stlаri оrаsidа suitsidning аmаlgа оshirilgаn hоlаti. 5.O’smir bеvоsitа yoki bilvоsitа o’z jоnigа qаsd qilish niyati bоrligi hаqidа so’zlаmоqdа. Yashаshni istаmаslik hаqidа gаpirish - ko’p hоllаrdа o’zigа vа o’z muаmmоlаrigа e`tibоr qаrаtishni ifоdаlаydi. E`tibоrsizlikdаn аziyat chеkаyotgаn o’smir, ko’p hоllаrdа, suitsidni аmаlgа оshirishni so’nggi nаjоt, dеb bilаdi. 6.O’zi vа sоg’ligi bilаn nimа bo’lishigа e`tibоr bеrmаslik. O’tkаzilgаn tаdqiqоtlаrdаn mа`lum bo’lishichа o’z jоnigа qаsd qilishni kеltirib chiqаruvchi оmillаrquyidаgilаrdаn ibоrаt. Yüklə 4,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|