O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. Atadjanov, D. A. Sаliеvа xulqi og’ishgan bolalar psixologiyasi

Ijtimoiy-psixologik kontseptsiyalar
suitsidal axloqni ijtimoiy-psixologik 
yoki individual omillar bilan tushuntiradi. Dastavval, o`z-o`zini o`ldirish hayot 
mazmunining yo`qolishi bilan bog’lanadi. V.Franklning ko`rsatishicha, bu bilan 
bog’liq ekzistentsial xavotir umidsizlik, bo`shliq va ma'nosizlik tuyg’usi, aybdorlik 
va muhokamalardan qo`rqish oldidan daxshat kabi boshdan kechiriladi. 
A.G.Ambrumova va boshqa qator tadqiqotchilar suitsidal axloqni shaxsning 
mikroijtimoiy nizolar sharoitida ijtimoiy-psixologik moslashmaganligi oqibati 
sifatida baholaydilar. 
Ijtimoiy-psixologik moslashmaganlik organizm va muhitning nomuvofiqligi 
kabi turli daraja va turli shaklda namoyon bo`lishi mumkin. Muallif
imitatsiyalangan 
(nopatologik) 
va 
transformatsiyalangan 
(patologik) 
moslashmaganlikni farqlaydi. Bu shakllarning har biri partsial (qisman) va total 
(butunumum) bo`lishi mumkin.
Ekstremal vaziyat sharoitlarida shaxs o`zining moslashuvchan taktikasini 
birday qaytadan tuzadi. Individlardan bir muncha mahkamlari plastiklik va zahira 
hisobiga moslashuvning avvalgi umumiy darajasini saqlab qoladi. Odamlarning 
boshqa guruhi darajaning vaqtinchalik pasayishi bilan xarakterlanadi, biroq bunda 
moslashuvning asosiy yo`nalishi sinmaydi. Bu holatda moslashmaganlik miqdoriy 
xarakterni oladi, ulimitatsiyalangan va moslashuv jarayonining sifatli muqarrarlik 
chegarasidan chiqmaydi, ya'ni moslashmaganlik kasallikka olib kelmaydi, 
moslashuvning patologik shaklini tug’dirmaydi. Qachonki ekstremal yuklama 
individual muammolar (masalan, nevroz) bilan uyg’unlashgan holatlardagina 
buzilish ehtimoli ahamiyatli tarzda o`sadi. Bunday holatda ijtimoiy-psixologik 
moslashmaganlik o`z ortidan moslashuvchi jarayonning sifatli transformatsiyasi, 
moslashuvning patologik shakli namoyon bo`lishini ergashtirib keladi.

---

208 
Bu variant, A.G.Ambrumovaning fikricha, moslashish jarayonining jadalligi 
va plastikligini umumiy pasayishida qadriyatli-orientatsion va kommunikativ 
faoliyatni bir muncha ko`tarilishga mubtalo bo`lgan chegarali buzilishlar uchun 
xarakterlidir. Psixotik buzilish o`zida patologik reaktsiya qilishning yangi sifat 
darajasiga o`tish bilan global moslashmaganlikni aks ettiradi.
Ob'ektiv sabablar va sub'yektiv kechinmalar bir biriga mos tushmasligi 
mumkin. Moslashmaganlik – suitsidning faqat ehtimoliy shartlaridan biridir. 
Suitsidga olib keluvchi ijtimoiy-psixologik moslashmaganlikni dinamikada ko`rib 
chiqib, muallif ikki fazani ajratadi: predispozitsion hamda suitsidal. 
Predispozitsiya (moslashmaganlikning mavjudligi) suitsidal axloqning 
to`g’ridan-to`g’ri determinanti bo`lib xizmat qilmaydi. Uning suitsidal fazasi 
o`tishida shaxs tomonidan boshdan kechirilgan nizolar hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Nizolar shaxslararo va shaxslar ichidagi xarakterni olishi mumkin. U holda ham, bu 
holatda ham u ikki yoki bir necha turli yo`nalishli tendensiyalardan tashkil topadi, 
bittasi asosiy, inson uchun ushbu daqiqada dolzarb ehtiyojdan, boshqasi esa – uni 
qondirishga to`sqinlikdan iborat. Nizolarni yechish u sodir bo`lgan muhit va 
zaxiradagi moslashuv mexanizmlari tizimining ahamiyatiga bog’liq. Shaxsning 
moslashmaganlik ostonasidan o`tuvchi nizolar krizisli hisoblanadi. Shunday qilib, 
predispozitsion moslashmaganlik va nizoli vaziyatni o`zgartirishga qodir real 
usullarning imkonsizligi sharoitida suitsid o`zi boshqa hamma harakatlarni 
almashtiradigan yagona reaktsiyasi, har qanday faoliyatdan o`zini chetlatish usuli 
sifatida bo`lib chiqadi. 
E.Shneydman suitsidni psixologik ehtiyojlar nuqtai nazaridan ko`rib chiqishni 
taklif qiladi. Uning nazariyasiga muvofiq suitsidal axloq ikki tayanch lahzani 
aniqlaydi:
– qolgan boshqa hamma narsadan kuchli bo`lgan qalb og’riqi; 
– frustratsiya holati yoki shaxsning bir muncha ahamiyatli ehtiyojiga noto`g’ri 
ma'no berish. 
Ijtimoiy-psixologik yondoshuvlar doirasida shaxsiy xususiyatlar va suitsidal 
axloq o`rtasidagi aloqani o`rganuvchi ishlar ham keng taqdim etilgan. Deviatsiya 

---

209 
tipi, masalan, zo`ravonlik yoki o`z-o`zini destruktsiyalash tipi shaxsning xususiyati 
bilan aniqlanishi haqidagi fikr tarqalgan. A. Ye.Lichko o`smir xarakterining 
aktsentuatsiyasi tipi va suitsidal axloq o`rtasidagi aloqani ta'kidlaydi. Xullas, 
suitsidal namoyishlar 50%foiz holatlarda asabiy, noturg’un, gipertim tiplar bilan,
suiqasd esa sensitiv (63 %foiz), sikloid (25 %foiz) tiplar bilan uyg’unlashadi.
Ye.I.Lichko 
shizoidlarning 
o`ta 
past 
suitsidal 
faolligini 
ta'kidlaydi. 
V.T.Kondratenko, aksincha, shizoid, psixastenik, sensitiv, qo`zg’aluvchan va 
epileptoid tiplar foydasiga ma'lumotlar keltiradi. Mualliflar bir fikrda 
qo`shilishadilar, o`smirlarning astenik, gipertim, noturg’un tiplari suiqasd va 
suitsidga moyil emasdirlar.
N.V.Konanchuk, V.K.Myager suitsident uchun uchta asosiy xislatni 
ajratdilar: 

ehtiyojlarning yuqori zo`riqishi; 

yuqori ahamiyatli munosabatlarda hissiy yaqinlikka ko`tarinki ehtiyoj; 

past frustratsiyali tolerantlik va to`lovlarga zaif qobiliyat. 
Turli mualliflardan olinagan ma'lumotlarni yig’ib, suitsidentning qandaydir 
umumlashgan psixologik portretini tasavvur qilish mumkin. Uning uchun o`z-o`zini 
past baholashdek, o`z-o`zini amalga oshirishga yuqori ehtiyoj xarakterlidir. Bu 
og’riqni yengishga past qobiliyatli sensitiv, empatik inson. Uni baland xavotirlilik 
va pessimizm, o`z-o`zini ayblash tendensiyasi va toraygan (dixotomik) fikrlashga 
moyilligi farqlaydi. Iroda kuchining qiyinchiligi va muammoning yechimidan ketish 
tendensiyasi ham ta'kidlanadi. Keltirilgan portret ushbu qismning ikkinchi bo`limida 
yoritilgan antiijtimoiy shaxs tavsifnomasiga to`g’ridan-to`g’ri qaratama-qarshidir. 
Suitsidal axloq xarakteri va determinatsiyani yorug’likka olib chiquvchi 
nazariyalar sharhi ushbu ko`rinishning murakkabligi, siyosatliligi haqida xulosa 
qilish imkonini beradi. Shu bilan birgalikda, shaxs suitsidal axloqining bir necha 
xatar omillarini ajratish mumkin:
-
suitsidning avvalgi urinishlari (ushbu odamning); 
-
suitsidning oilaviy tarixi; 

---

210 
– krizisli vaziyat (tuzalmaydigan kasallik, yaqin kishisining o`limi, ishsizlik va 
moliyaviy muammolar, ajrashish); 
– oilaviy omil (ota-onalarning ruhiy azoblanish holati, bolalar jarohati, 
surunkali janjallar, uyg’unlashmagan tarbiya); 
– hissiy buzilishlar (dastavval ruhiy azoblanish holati); 
– psixik kasalliklar (piyonistalik, giyohvandlik, shizofreniya); 
– ijtimoiy modellashtirish (OAV dagi suitsid namoyishi, ularning adabiy 
asarlardagi surati – “Verter samarasi”).
Bundan tashqari, xatarning quyidagi guruhlari ajratiladi: yoshlar, keksa 
odamlar, jinsiy kamchilik, harbiy xizmatchilar, urush va urush nizolari veteranlari, 
shifokorlar va ba'zi bir boshqa kasb vakillari.