O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Javob
: 137,8
0
С.
 
Nazorat savollar. 
 
1.
Xromatografik ajralish jarayonining mohiyati.
2.
Xromatografiyaning rivojlanish tarixi.
3.
Xromatografiya usullari klassifikasiyasi.
4.
Ajralish jarayoni asosida yotadigan hodisalar belgisi, 
harakatdagi va qo„zg„almas fazalarning agregat holati bo„yicha 
va analizni o„tkazish uslubiyatiga asoslangan klassifikasiyalar.
5.
Harakatdagi fazaning holati, o„zaro ta‟sir xarakteri va 
xromatografik jarayonni o„tkazilishi bo„yicha xromatografiya 
variantlari.
6.
Xromatografik ajratishda sorbsiya jarayonlarining o„rni. Sobsiya, 
sorbent, sorbat.
7.
Xromatografiyada keng ishlatilayotgan sorbentlar: silikagellar,
alyumogellar, aktivlangan ko„mirlar, molekulyar elaklar, g„ovak 
polimer-sorbentlar.
8.
Sorbsiya izotermasining tenglamasi. Chiziqli soha. Genri 
tenglamasi.
9.
Sorsiya jarayonid molekulalararokuchlar va o„ziga xos bog„larning 
(vodorod bog„i va donor-akseptor ta‟sir) o„rni.
10. Nositellar (tutuvchilar), ularnig asosiy xarakteristikalari.
11. Detektorlar, ularning turlari va xarakteristikalari.
12. Gaz xromatografiyasida ajralish jarayonini baholash mezonlari. 

---

45 
13.Xromatografik ajratish kattaliklari. 
14. Kolonkaning samaradorligi. Nazariy tarelkalar soni, nazariy
tarelkalarning ekvivalent balandligi. 
15.Xromatografik ajratish kattaliklariga gaz oqimining ta‟siri. 
16. Xromatografik ajratish kattaliklariga xaroratning ta‟siri. 
17. Detektor sezuvchanligiga ta‟sir etuvchi omillar. 

---

46 
II BOB. XROMATOGRAFIYADA SIFAT ANALIZI 
 
Xromatografiya faqat aralashma komponentlarini ajratishnigina 
emas, balki ularning sifat va miqdor tarkibini aniqlaydi, shuning uchun 
xromatogrammadagi xromatografik cho„qqining holati (ushlab turish 
hajmi, ushlab turish vaqti) ushbu xromatografik sistemadagi moddalar 
tabiatini xarakterlaydi, xromatografik cho„qqining maydoni esa detektor 
orqali o„tgan ushbu moddalarning miqdoriga proporsional ravishda 
(xromatografik cho„qqi) detektorda nolga teng bo„lgan chiziqdan va 
cheklangan egrilikdan iborat bo„ladi. 
Sifat analizi. Xromatografik identifikatsiya usuli – bu avval ushlab 
turish parametrlari (
) ni identifikatsiya qilib, qayta ishlab 
chiqarishni xarakterlab, nisbiy standart og„ishi 0,02 dan oshmaydi. 
Noma‟lum va standart birikmalar ushlab turish parametrlari qiymati bir 
xil bo„lishini ko„rsatishi ushbu birikmalar bir xilligidan dalolat beradi. 
Agar har xil moddalar bir xil ushlab turish vaqtiga ega bo„lsa, ma‟lum 
va noma‟lum moddalar kuchli farq qiladigan sharoitdan o„tkazilganda 
xromatografik parametrlar identifikatsiyasi katta aniqlikda solishtirilib 
ko„riladi. Masalan, kolonka bilan har xil harakatsiz fazaning 
xromatografik munosabati olinadi. Agar standart va noma‟lum modda 
xromatografik munosabati bir xil bo„lsa, identifikatsiya aniqligi 99 % 
gacha o„sadi. 
Har xil asboblarda olingan xromatogrammalarni solishtirib, 
identifikatsiyadagi xatolarning oldini olishda va ushlab turish hajmi 
hamda ushlab turish vaqtini tuzatishda foydalaniladi. Ko„pincha 
identifikatsiya o„tkazishda standart qabul qilingan, ya‟ni nisbiy ushlab 
turish 
, ushlab turish hajmi orasidagi munosabat orqali modda 
komponentlarining ushlab turish hajmi aniqlanadi: 
Bu kattalik faqat harakatchan va harakatsiz fazalar tarkibiga 
bog„liq. 

---

47 
Sifatiy identifikatsiya uchun ushlab turish Kovach indeksidan 
foydalanish qulay bo„lib, u ham nisbiy ushlab turish parametri 
hisoblanadi. Bunday paytda ikkita standart yonma-yon joylashgan alkan 
olinib, qaysiki birinchisi aniqlanadigan moddagacha oldin, ikkinchisi 
kyein chiqadi. 
Bu erda z – alkandagi uglerod atomlari soni. 
Ushlab turish logarifmik indeksiga quyidagi formula javob beradi: 
Istalgan n – alkan uchun I = z. Boshqa barcha birikmalarni Kovach 
indeksiga nisbatan o„lchangan n – alkanlar shkalasidan ma‟lumot-
nomalardagi jadvallardan foydalanib aniqlash mumkin. 
Noma‟lum birikmaning tuzatilgan ushlab turish vaqti 
ga ega. 
Tuzatilgan ushlab turish vaqti n – geksan va n – geptanda bu 
shartlar mos ravishda 13,7 va 29,3 min.ga teng. Noma‟lum birikmaning 
Kovach 
indeksidan 
foydalanib 
quyidagi 
tenglama 
yordamida 
hisoblanadi: 
Ma‟lumotnomadagi jadvaldan benzolga tegishli bo„lgan indeksni (I 
= 650) ahamiyatini olib topamiz. 
Ushlab turish indeksining identifikatsiyasi ushlab turish hajmiga 
nisbatan ishonchliroq, shuning uchun faqatgina identifikatsiya uchun 
foydalanmasdan, balki harakatsiz faza selektivligini baholash uchun 
foydalaniladi. 
Organik birikmalarning gomologik qatorida ushlab turish 
parametrlari (
qonuniyatga asosan o„zgaradi hamda asosan ishlab 
chiqarish 
uchun 
identifikatsiya 
qilinadi. 
Masalan, 
gaz 
xromatografiyasida tuzatilgan ushlab turish hajmi logarifmi doimiy 

---

48 
temperaturadagi kolonkaning qaynash temperaturalariga 
yoki 
birikmadagi uglerod atomlari soni 
ga bog„liqligidan foydalaniladi: 
lg
bu erda: A va B ixtiyoriy konstantalar bo„lib, analiz sharoitiga va 
gomologik qatordagi funksional guruhlarga bog„liq. 
Agar gomologik qatorga tegishli bo„lgan birikma aniqlangan 
bo„lsa, uning identifikatsiyasi uchun gomologik qator a‟zolarining bir 
qancha 
ushlab 
turish 
xarakteristikalarini 
bilish 
yetarlidir. 
Gomologlarning identifikatsiyasi uchun ushlab turish indekslari 100 z 
yoki topilgan grafik yoki yuqoridagi tenglamada hisoblab topilgan 
lardan foydalaniladi.