O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus vazirligi samarqand davlat universeteti

9.2. Soliqlarning turlari va funksiyalari 
Soliqlar majburiy to‗lovni ifoda etuvchi pul munosabatlarini 
bildirib, bu munosabatlar soliq to‗lovchilar (huquqiy va jismoniy 
shaxslar) bilan soliqni o‗z mulkiga aylantiruvchi davlat o‗rtasida yuzaga 
keladi.
Korxona va tashkilotlar aholiga xizmat ko‗rsatganida, ishlar 
bajarganida yoki bozorlarda oldi-sotdi qilganda ham pul to‗lovlari 
mavjud. Lekin ular soliq bo‗la olmaydi. Soliq munosabati bo‗lish uchun 
davlat mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot qiymatini taqsimlash 
yo‗li bilan majburan davlat byudjetiga mablag‗ to‗plash jarayonini 
amalga oshiradi. 

---

104 
Soliqlarning o‗ziga xos belgilari mavjud bo‗ladi, ularga: 
majburiylik, xazinaga tushishlik, qat‘iylik va doimiylik, ani soliq 
to‗lovchi uchun ekvivalentsizlik belgilari mavjuddir. 
Birinchi belgi-majburiylik. Soliq va yig‗imlar majburiy bo‗ladi, 
bunda davlat soliq to‗lovchining bir kism daromadlarini majburiy badal 
sifatida byudjetga olib qo‗yadi. Bu majburiylik Oliy Majlis tasdiqlab 
bergan Soliq Kodeksiing tamoyili asosida amalga oshiriladi. Demak, 
majburiylik belgisi huquqiy tomondan davlat uchun kafolatlangan. 
Ikkinchi belgi soliqlarning davlat mulkiga aylanishidir. Soliqlar
albatta xazinaga-davlat byudjetiga va boshqa davlat pul fondlariga 
tushadi. Bordi-yu, to‗lov boshqa ixtiyoriy fondlar - Iste‘dod, Ekosan, 
Kamolot, Nuroniy jamg‗armalariga tushsa, unda soliq munosabati 
bo‗lmaydi. Chunki, majburiylik tamoyili yuk, u to‗lov davlat mulkiga 
tushmaydi. 
Soliqlar qat‘iy belgilangan va doimiy harakatda bo‗ladi. Tarixda 
50 va 100 yillab o‗zgarmasdan harakatda bo‗lgan soliqlar mavjud. Ilmiy 
asosi qancha chuqur bo‗lsa soliqlar shuncha qat‘iy va uzoq yillar 
o‗zgarmasdan harakat qiladi yoki juda kam o‗zgaradi. 
Lekin, davlatga to‗langan soliq summasi to‗lovchining shaxsan 
o‗ziga to‗liq qaytib kelmaydi, ya‘ni u ekvivalentsiz pul to‗lovidir. 
Masalan, soliq to‗lovchi bu yili davlatning sog‗likni saqlash va maorif 
xizmatlaridan hech foydalanmagan bo‗lishi mumkin. Lekin bozor 
iqtisodiyoti sharoitida hamma soliq to‗lovchilarningn soliq va yig‗imlari 
davlatning ularga ko‗rsatgan xilma-xil xizmatlari (mudofaa, xavfsizlikni 
ta‘minlash, tartib-intizomni o‗rnatish va boshqa ijtimoiy-zaruriy 
xizmatlar) orqali o‗zlariga qaytib keladi. Demak, soliq to‗lovchilar 
nuqtai nazaridan olganda hamma soliqlar bozor iqtisodiyoti sharoitida 
davlatning ko‗rsatgan ijtimoiy xizmatlari uchun to‗lanadigan (to‗lov) 
xaqdir. Soliqlar byudjetga va davlat pul fondlariga kelib tushadigan, 
majburiy harakterga ega bo‗lgan pul to‗lovi munosabatlaridir.
Shuningdek, soliqlar iqtisodiy kategoriya bo‗lganligi uchun bozor 
iqtisodiyoti munosabatlari, shu jumladan, moliyaviy munosabatlar bilan 
chambarchas bog‗liqdir. Bozor iqtisodiyoti erkin iqtisodiyotdir, ya‘ni 
har bir huquqiy shaxs, tadbirkor o‗z tovariga erkin baho belgilashi, 

---

105 
mahsulot yetkazib beruvchini topishi va o‗zi iste‘molchini topib unga 
mahsulotni sotish huquqiga ega. Shuning uchun davlat ularning bir qism 
daromadlarini taqsimlab, byudjetga oddiy ajratma sifatida ololmaydi. 
Soliq qilib olish uchun Oliy majlisning qarori zarur, ya‘ni qonun bilan 
olingan to‗lov byudjetga o‗tadi. Erkin iqtisodiyot sharoitida soliqlar
ham erkin, ochi, anik bo‗ladi, demokratik to‗lovga aylanadi. 
Soliqlar iqtisodiy kategoriya bo‗lganligidan to‗lovchilar va 
byudjet o‗rtasida daromadlar taqsimlanayotganda tomonlarning iqtisodiy 
manfaatini, albatta, e‘tiborga olish zarur. Soliq to‗lovchilar daromadini 
davlat istaganicha ololmaydi, soliqlarni byudjetga olishning ma‘lum 
chegarasi mavjud. Bu haqida ko‗plab yirik iqtisodchilar va davlat 
arboblari o‗z asarlarida aytib o‗tgan. Uni davlat, shu bilan birga soliq 
to‗lovchilarning mahsulot ishlab chiqarish va foyda olishdagi faoliyatini 
hisobga olib soliq belgilanadi. Ikkinchi tomondan, soliqlardan 
makroiqtisodiyotni rivojlantirish, bozor infratuzilmasini yaratish va 
boshqa umumdavlat maqsadalari uchun yetarli molyaviy resurslar 
to‗plash uchun foydalaniladi. Soliqlarning mohiyati soliq to‗lovchilar 
bilan davlat o‗rtasidagi doimiy, uzoq muddatli munosabatlarda o‗z 
ifodasini topadi. Aniqroq aytsak, bu yerda iqtisodiy munosabat, ya‘ni 
pul munosabati mavjuddir.
 
Markazlashgan pul fondini va davlatning boshqa fondlarini 
majburiy tashkil etadigan soliq va yig‗imlar turlarining yig‗indisiga 
soliqlar tizimi deb ataladi. Bu ta‘rifda soliq va yig‗imlar yagona 
mohiyat, ya‘ni «majburiy xarakterga ega bo‗lgan munosabat va ularning 
bir-biri bilan bog‗liqligi va nihoyat byudjetga tushishligini ko‗rsatadi. 
Bu O‗zbekiston Respublikasi soliq Kodeksi mazmuniga mos keladi. Shu 
yerda bahsli masala ham mavjud, ya‘ni davlatning byudjetdan tashqari 
fondlariga (pensiya, ijtimoiy sug‗urta, bandlik, yo‗l fondlari va 
boshqalarga) to‗lovlarni ham majburiylik nuqtai nazardan soliq tizimiga 
kiritish muammosi mavjud. O‗zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksiga 
binoan soliqlar tizimi umumdavlat soliqlari hamda mahalliy soliqlar
va yig‗imlarni o‗z ichiga oladi (9.1-jadval).