Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Summary 
The gradual cultural and ideological integration of the Turkic world, the 
convergence of the Turkish languages, and the rise of the relations between these 
languages to a new stage are one of the main realities of today. 
One of the important problems facing modern Turkology is to determine the 
role of the language factor in Azerbaijan-Uzbekistan multilateral relations, to study 
in depth the general and historical development of the nations. A comparative 
study of these languages determines their general patterns of development, similar 
and distinctive characteristic features of each of them.
Azerbaijan-Uzbekistan relations have rich historical roots, mutual relations 
between the two countries go back centuries. The Uzbek and Azerbaijani peoples 
are united by close customs and traditions, a common language family and a 
religion factor. 
Son illər dünyada baş verən qlobal sosial-siyasi olayların nəticəsi olaraq türk 
xalqları, müstəqil türk dövlətləri arasında ictimai-mənəvi, tarixi-mədəni və s. əlaqə 
və münasibətlər yüksək sürətdə genişlənməyə, intesivləşməyə, ardıcıl xarakter 
daşımağa başlamışdır. Türk dünyasının get-gedə mədəni-ideoloji bütövləşməsi, 

---

126 
türk dillərinin bir-birinə yaxınlaşması, həmin dillər arasındakı münasibətlərin yeni 
mərhələyə qalxması bu günün başlıca reallıqlarından biridir. 
Müasir türkologiyanın qarşısında duran mühüm problemlərdən biri də 
Azərbaycan – Özbəkistan çoxtərəfli münasibətlərdə dil amilinin rolunu 
müəyyənləşdirmək, xalqların ümumi və tarixi inkişafını dərindən öyrənməkdir. Bu 
dillərin müqayisəli şəkildə tədqiqi onların ümumi inkişaf qanunauyğunluqlarını, 
hər birinin oxşar və fərqli xarakterik cəhətlərini müəyyənləşdirir. 
Azərbaycan – Özbəkistan əlaqələri zəngin tarixi köklərə bağlıdır, iki ölkə 
arasında qarşılıqlı münasibətlər uzaq əsrlərə gedib çıxır. Özbək və Azərbaycan 
xalqlarını yaxın adət və ənənələr, ümumi dil ailəsi və din faktoru birləşdirir. 
Özbək dili türk dillərinin karluq\uyğur qrupuna daxildir, Özbəkistanın rəsmi 
dövlət dilidir, ana dili kimi 20 milyon 400 mindən çox insan tərəfindən işlədilir. 
Azərbaycanda özbək dilinə həsr edilmiş tədqiqatlar 70-ci illərdən 
başlanmışdır. Universitetlərdə «Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası» fənni 
tədris olunur, bu dərsliklərə dair proqram və metodiki göstəriş, tövsiyələr tərtib 
olunur. «Türkologiyanın əsasları» və «Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası 
(fonetika, morfologiya, sintaksis)” dərsliklərini yazmış professor Fərhad Zeynalov 
kitablarında özbək dilinə xeyli yer ayrılmış və bu dil digər müasir türk dilləri ilə 
müqayisə olunmuşdur (bax: Zeynalov F. Müasir türk dillərində köməkçi nitq 
hissələri. Bakı, «Maarif», 1971; Zeynalov F. Müasir türk dillərində ədat və modal 
sözlər. Bakı, 1965; Zeynalov F. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. Bakı, 
ADU nəşri, 1974; Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. Bakı, 1990 və s.). 
Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin professoru, uzun müddət həmin 
universitetin prorektoru olmuş Vilayət Əliyev Özbəkistanda aspiranturanı bitirmiş,
1986-cı ildə müvəffəqiyyətlə «Azərbaycan dilində feilin təsriflənməyən formaları. 
Məsdər (özbək dili ilə müqayisədə)» mövzusunda dissertasiya müdafiə etmiş və 
eyniadlı kitabı çap olunmuşdur. 
Mübariz Yusifovun «Türkologiya giriş» (Bakı, 2001) kitabının bir hissəsi 
«Türk dillərinin Cənub-Şərq arealı»na həsr edilmiş və burada özbək dilindən 
ətraflı danışılır. 
M.Musayevin «Türk ədəbi dillərində mürəkkəb cümlə sintaksisi» (Bakı, 
«Mütərcim», 2011) adlı monoqrafiyasında müqayisə obyekti kimi özbək dili
götürülmüşdür. 
Dilçilik İnstitutunun Türk dilləri şöbəsinin çap etdirdiyi 3 cildlik «Türk 
dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri» monoqrafiyalarında digər 
türk dilləri kimi özbək dilinə xüsusi yer ayrılmışdır. Məsələn, Kamil Ramazanov 
«Türk dillərində quş və bitki adları» məqaləsindəki illüstrativ materiallar və 
mətnlər yalnız özbək dilinə aiddir.

---

127 
İsmayıl Kazımovun 4 cildlik «Türk dillərinin müqayisəli fonetikası, leksikası, 
morfologiyası və sintaksisi» kitabında özbək dili başqa türk dilləri ilə müqayisəyə 
cəlb edilmişdir. Bu kitablardan universitetlərin filologiya fakültələrində dərs vəsaiti 
kimi istfadə olunur, azərbaycanlı tələblər özbək dilinin fonetik, leksik və 
qrammatik özəllikləri ilə tanış olurlar. 
Baba Məhərrəmli «Müstəqillik qazanmış türk dövlətlərinin (Azərbaycan, 
özbək, qazax, türkmən, qırğız) dilində çoxmənalılıq problemi”ni tədqiq etmiş, Türk 
dilləri şöbəsinin əməkdaşı Şəkər Orucova məhz özbək dilçisi A.Sayfullayevin 
əsərləri əsasında «Türk dillərində xitab» adlı monoqrafiyasını yazmışdır. 
Sevindik Vəliyev doktorluq dissertasiyasında sadə cümlənin struktur-
semantik aspektlərinin təhlilində özbək dilinə ayrıca bir fəsil ayrırmışdır. Müəllif 
özbək alimlərindən T.S.Yadixanovanın, A.Xazratkulovun, A.S.Safayevin, 
N.M.Maxmutovun, X.Qafurovun, A.Babayevanın və başqa tədqiqatçıların 
əsərlərindən uğurla istifadə etmişdir. 
Əlikram Əsədov «Müqayisəli terminologiya» (Bakı, Mütərcim, 2006) adlı 
kitabında müasir mərhələdə Azərbaycan və özbək dili texniki terminologiyasını 
müqayisə etmişdir 
Təranə Şükürlünün 2010-cu ildə “Azərbaycan və özbək dillərində termin 
yaradıcılığının əsas meyilləri” monoqrafiyası çap olunub. Bu əsərdə iki xalqın 
maddi və mənəvi dəyərlərini, elmi düşüncə tərzini ifadə edən leksik qatların termin 
formasında təzahür yolları, yaranma üsulları araşdırılmış, ortaq xüsusiyyətlər 
meydana çıxarılmışdır. “Özbək dilinin fonetik sistemi” mövzusu 2022-ci ildə ona
plan işi verilmişdir. 
2014-cü ildə akademik Ağamusa Axundovun təşəbbüsü ilə institutda 
“Azərbaycanca-özbəkcə ikidilli lüğət” hazırlanmış və çap olunmuşdur. 
Aynel Məşədiyevanın “Türk dillərində feilin təsriflənməyən formaları” 
doktorluq dissertasiyası və eyni adlı kitabında Azərbaycan və özbək dilləri 
materialları əsasında tədqiqatlar aparmışdır. 
Günel Mirzəyevanın hal-hazırda “Azərbaycanca-özbəkcə-türkcə danışıq 
kitabçası” Elmi şuranın qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur. Kitabça 36 bölmədən 
ibarətdir. 
2019-cu ildə Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi şurasının qərarı ilə 
Almaz Ülvi və İsmayıl Məmmədlinin “Azərbaycanca-özbəkcə, özbəkcə-
azərbaycanca lüğət”i çap olunmuşdur. 
Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının 
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu nəzdində 
fəaliyyət göstərən Dissertasiya şurasında özbək dili ilə bağlı 2 nəfər elmi iş 
müdafiə etmişdir: 

---

128 
1.Амиралиев К. Семантика-грамматические функции частиц тюркских 
языков (на материале узбекского, азербайджанского языков). Автореф. дис. 
…канд.филол.наук. Баку, 1980, 23 с. 
2.Базаров О. Частицы в азербайджанском и узбекском языке. Автореф. 
дис. …канд.филол.наук. Баку, 1983, 21 с.