O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz



Yüklə 1,27 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə90/126
tarix15.09.2023
ölçüsü1,27 Mb.
#143908
1   ...   86   87   88   89   90   91   92   93   ...   126
12-88-PB (1)

O‘ZBEKISTON MILLIY 
UNIVERSITETI
XABARLARI, 2023, [1/4/1]
ISSN 2181-7324 
 
FILOLOGIYA 
https://science.nuu.uz/
 
Social sciences 


O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/4/1 2023 
- 295 -
2) 
aniq 
relyefonimlar 
atrof-muhitning 
ba’zi 
cheklangan elementlari, landshaft turlarini tavsiflaydi[11].
“Important Geography Terms for High School 
Students” glossariysida ingliz tilidagi geografik atamalar 
sifatida quyidagilar keltiriladi: absolute location, aquifer, 
archipelago, atoll, biosphere, caldera, cartogram, cartography, 
census, climate, continental drift, continental shelf, contour 
map, culture, cultural geography, demography, density, desert, 
diffusion, ecology, epicenter, equator, equinox, erosion, 
estuary, fault, fauna, first world, fjord, floodplain, flora, 
geography, geologic time, geology, glacier, global positioning 
system (GPS), global warming, globe, hemisphere, humidity, 
hurricane, hydrologic cycle, hydrosphere, jet stream, lagoon, 
latitude, lava, lingua franca, lithosphere, longitude, magma, 
lava, map, map projection, map scale, megalopolis, meridian, 
mesa, meteorology, monsoon, morphology[12]. 
Ko‘rinib turibdiki, ushbu so‘zlar sof terminologik 
xarakter kasb etadi. Bizning asosiy maqsadimiz ingliz tili 
umumiste’mol leksikasi orasidan relyefonimlarni ajratish, 
ularning semantik strukturasini aniqlashdan iborat. Demak, 
relyefonimlarni ajratishda terminologik lug‘atlar emas, balki 
umumiy lingvistik qomuslar hamda izohli lug‘atga murojaat 
qilish maqsadga muvofiq. 
Dastlab, ingliz tili lisoniy olamida relyef tushunchasini 
aniqlab olish joiz bo‘ladi. Ingliz tilida reliefs, lay so‘zlari bilan 
ifodalanadi hamda lug‘atlarda quyidagicha tavsiflanadi: 
“Reliefs – the elevations or inequalities of a land 
surface”[13]. 
“Lay – the general appearance of an area, including 
the direction of streams, hills, and similar features”[14]. 
Manbalarda geografik joylarni atovchi til birliklari 
quyidagicha tasniflanadi[15]: 
Aholi punktlari: area (viloyat), country (mamlakat), 
capital (poytaxt), city (shahar), district (tuman), state (shtat), 
town (kichik shahar), village (qishloq). 
Geografik nuqtalar: cape (g‘or), cliff (tik qoya), hill 
(qoya), mountain (tog‘), pass (dara), peak (cho‘qqi), plain 
(tekislik), plateau (plato), valley (vodiy), volcano (vulqon). 
Tabiat zonalari: desert (cho‘l), forest (o‘rmon), 
highland (tog‘li hudud), jungle (jungli), oasis (oazis), swamp 
(botqoq), tropics (tropik), tundra (tundra). 
Suv havzalari: gulf ( ko‘rfaz, qo‘ltiq), ocean (okean), 
sea (dengiz), lake (ko‘l), river ( daryo), spring (buloq), stream 
(jilg‘a).
Boshqa bir manbada esa relyef nomlarni ifodalovni 
so‘zlar ro‘yxati quyidagicha beriladi[16]: bay (buxta), beach 
(sohil), cave (g‘or), creek (jilg‘a), desert (sahro), earth (yer), 
forest (o‘rmon), hill (qoya), island (orol), lake (ko‘l), 
mountain (tog‘), ocean (okean), peak (cho‘qqi), plain 
(tekislik), pond (ko‘l), river (daryo), riverbed (daryo bo‘yi), 
sea (dengiz), stream (oqim), swamp (botqoq), valley (vodiy), 
waterfall (sharshara), woods (o‘rmon). 
Birinchi manbada geografik nomlarini ifodalovchi til 
birliklari taqdim etilsa, ikkinchi manbada geografik joyni 
ifodalovchi umumiste’mol so‘zlar ro‘yxati keltiriladi.
SH.Bobojonov ta’kidlaganidek, semema nutqiy 
ma’nolarda, nutqiy qo‘llanishlarda o‘z zarralarini namoyon 
qilar ekan, bir vaqtning o‘zida nutqiy ma’nolar ham rang-
barang mohiyatlarning zarralarini o‘zida mujassamlashtiradi. 
Bevosita kuzatishda berilgan mana shu tajassumdagi belgi-
xususiyatlarning 
tarkibi 
va 
ular 
orasidagi 
muayyan 
bog‘lanishlar nutqiy ma’noning beqarorligini ta’minlaydi. 
Biroq 
nutqiy 
voqelanishdagi 
asosiy 
hissaning 
qaysi 
umumiylik, mohiyat zuhuroti ekanligiga qarab u haqda xulosa 
chiqarish mumkin bo‘ladi”[17]. 
I.Islomov o‘zbek tilidagi relyefonimlarni tadqiq etar 
ekan, relyefonimlar va geografik terminlar orasidagi 
munosabatni shunday baholaydi: “O‘zbek tili leksikasining 
tarkibiy qismi bo‘lgan relyefonimlarning terminologik va 
umumiste’mol qirralarini ajratish ularning lisoniy qiymatini 
muayyanlashtirishda muhim o‘rin tutadi. Borliq hodisalari 
ko‘p qirrali mohiyatga ega bo‘lganligi bois olamning lisoniy 
manzarasi va ilmiy terminologiya o‘rtasidagi o‘zaro 
munosabat dialektik qarama-qarshiliklar birligi qonuniyati 
asosida namoyon bo‘ladi. Bu tadqiq predmetini “borliq-lison” 
omili asosida kuzatish jarayonida yaqqol yuzaga chiqadi. 
Ta’kidlanganidek, tadqiq predmeti bo‘lgan o‘zbek tili 
relyefonimlari sistemasi birliklariga ham atamaviy, onomastik, 
dialektal 
va 
badiiy 
qo‘llanishlar 
xos 
bo‘lib, 
bu 
qo‘llanishlarning har birida relyefonimlar o‘ziga xos qirrasini 
namoyon qiladi”[18]. Bu borada I.Islomovning fikrini qo‘llab-
quvvatlaymiz. I.Islomov to‘g‘ri ta’kidlaganidek, o‘zbek 
geografik 
atamalari 
tizimida 
o‘zbek 
tilining 
ichki 
imkoniyatlari negizida hosil qilinganlari miqdori ancha. Bu 
borada, ayniqsa, yer yuzasi ko‘rinishlari bilan bog‘liq 
tushunchalarni ifodalovchi atamalar alohida e’tirof etilishi 
lozim. Xususan, geografik tushunchalarni ifodalaydigan 
o‘zbek tili atamalari ham umumiste’mol so‘zlari ma’nosining 
ixtisoslashtirilishi natijasida yuzaga kelgan, deyishga asos bor. 
Masalan, o‘zbek jamiyatida tog‘ leksemasi umumiste’mol 
so‘zi sifatida qo‘llanishda bo‘lib, til taraqqiyotining keyingi 
bosqichlarida ma’nosi ixtisoslashtirilishi natijasida geografik 
atama maqomini olgan[19]. 
Ingliz tilidagi relyefonimlar orasida umumiste’mol 
so‘z bo‘lish bilan birga geografik termin bo‘ladigan 
leksemalar ancha. Buni yuqorida keltirilgan misollardan ham 
kuzatish mumkin. Masalan, cape (g‘or), cliff (tik qoya), hill 
(qoya), mountain (tog‘), pass (dara), peak (cho‘qqi), plain 
(tekislik), plateau (plato), valley (vodiy), volcano (vulqon) 
kabi birliklar ingliz tili izohli lug‘atlarida umumiste’mol 
leksika sifatida keltirilsa, ayrim manbalarda geografik sifatida 
izohlanadi[20]. Demak, ishning keyingi faslida ingliz tilidagi 
relyefonimlarning izohli lug‘atlarda izohlanishi hamda 
ularning sememalarini batafsil o‘rganamiz. 
Relyefonim va geografik termin orasidagi farqni 
I.Islomov quyidagi misol orqali izohlaydi: “Tepa relyefonimi 
va tepa geografik atamasi sifatidagi leksemaning o‘xshashligi 
ularning mazmuniy tomonida ham yaqqol yuzaga chiqadi. Har 
ikkala mavqedagi leksema sememasidagi o‘xshash sema 
“balandlik”dir. Ularni o‘zaro farqlashga asos bo‘lgan jihat esa, 
tepa relyefonimida “aniq chegaralanmaganlik” semasi bo‘lsa, 
tepa geografik leksemasida “200 m dan oshmaslik” 
differensial 
sema 
hisoblanadi. 
Kuzatuvdagi 
tepa 
leksemasining 
relyefonimik 
va 
atamaviy 
sememalari 
“balandlik” semasi bilan paradigmatik munosabat hosil qilib, 
“aniq chegaralanmaganlik” va “200 m dan oshmaslik” 
semalari asosida o‘zaro teng qiymatli ziddiyat hosil 
qiladi”[21]. I.Islomovning xulosasiga ko‘ra, umumiste’mol 
sememasi va u asos bo‘lgan atamaviy semema orasida 
ma’noviy bog‘liqlik bo‘lsa-da, geografik qo‘llanishdagi 
semema bilan umumiste’mol semema o‘zaro farqli jihatlarga 
ham ega. Umumiste’mol qatlamdagi relyefonim atamaviylik 
kasb etganda, uning semantik strukturasida “ixtisoslashish” 
natijasida torayish yuz bergan. Chunki, umumxalq tilidagi 
relyefni ifodalovchi leksema sememasi ixtisoslashib, sohaning 
muayyan tushunchasini aniq ifodalash uchungina xizmat 
qiladi. Demak, umumiste’mol qatlamdagi relyefonimning 
ma’noviy sistemasidagi keng ko‘lamli ma’nolari soha 
tushunchasini anglatish uchun qo‘llanishda bo‘lib qoldi, bu 
esa o‘z-o‘zidan leksemaning semantik strukturasida o‘zgarish 
ro‘y berganligidan dalolat beradi”[22]. 
Demak, ingliz tilidagi yuqorida sanab o‘tilgan 
geografik termin va relyefonimlar ro‘yxatida berilgan so‘zlar 
semalarida xuddi shunday farq mavjud. Ishning oldingi 
qismida keltirilgan tadqiqotlardan ko‘rinadiki, ingliz tilida 
relyef ko‘rinishlarini atab keluvchi birliklar, asosan, 
terminologik birlik sifatida o‘rganilgan. Biz ushbu tadqiqotda 



Yüklə 1,27 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   86   87   88   89   90   91   92   93   ...   126




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin