Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

Sxem 13.1 Sahələrarası balansın sxemi
Daxili, yaxud da I kvadrant sahələr arasındakı qarşılıqlı əlaqələri 
səciyyələndirir, aralıq istehlakı əks etdirir. II kvadrantda ümumi daxili 
məhsuldan (ÜDM) son istifadənin strukturu verilir; III kvadrantda isə 
tərkib ünsürləri üzrə ümumi əlavə dəyərin strukturu göstərilir.
I kvadrantda (“Sahənin sahəyə” şəklində şahmat cədvəli) sətirlər və 
sütunlarda iqtisadiyyatın sahələri qeyd edilir. I kvadrantın sütunlarında 
hər sahə üzrə əmtəə və xidmətlərin istehsalına sərf olunan xərclər (xam­
mal və materialların, yanacağın, enerjinin, xidmətlərin dəyəri), sətirlərdə 
isə hər bir sahə məhsulunun bütün sahələr arasında necə bölüşdürülməsi 
göstərilir. Bəzi hallarda iqtisadiyyatın sahələri əvəzinə ayrı-ayrı məhsul 
qrupları göstərilir ki, bu zaman SAB-ın I kvadrantı “məhsulun məhsula” 
şəklini alır.
SAB-m sağ hissəsində (II kvadrant) sətirlər sahələrə (yaxud da məhsul 
qruplarına) uyğun gəlir. Sütunlarda isə son istifadə kateqoriyaları, yəni 
son istehlak (ev təsərrüfatlarının, ev təsərrüfatlarına xidmət edən dövləti 
idarəetmə orqanlarının və qeyri-kommersiya təşkilatlarının son istehlakı), 
ümumi yığım (qənaət) (əsas kapitalın ümumi yığımı, maddi dövriyyə 
vəsaitləri ehtiyatlarının dəyişməsi, qiymətlilərin xalis alqışı), əmtəə və 
xidmətlərin ixrac-idxal qalığı qeyd edilir.
III kvadrantda ÜDM-in dəyərcə strukturu göstərilir. Bu kvadrantın 
sütunları istehsalçı-sahələrə, sətirləri isə ümumi əlavə dəyərin əsas tərkib 
hissələrinin (əməyin ödənilməsi, ümumi mənfəət, ümumi qarışıq gəlirlər, 
istehsala qoyulan digər xalis vergilər) dəyərinə uyğun gəlir. Məhsullara 
görə alman vergilər və məhsullara görə verilən subsidiyalar ayrıca 
göstərilir.
Beləliklə, SAB-ın məlumatlarını şaquli sütunlar üzrə nəzərdən keçir­
372
dikdə aydın olur ki, sütunlarda ayrı-ayrı sahələrin dəyər ifadəsində burax­
dıqları məhsulların strukturu göstərilir ki, bunlar da aralıq istehlakdan (I 
kvadrant) və ümumi əlavə dəyərdən (III kvadrant) ibarətdir. Üfüqi sətir­
lərdə məhsulların əşya-natura tərkibi göstərilir ki, bunlar da aralıq isteh- 
laka (I kvadrant) və son istehlaka (II kvadrant) sərf olunur, iqtisadiyyatın 
hər bir sahəsi üzrə məhsul ehtiyatları onlardan istifadəyə bərabər olur.
V.Leontyevin “Xərclər - məhsul buraxılışı” 
modelinin köməyilə 
iqtisadi sistemin müxtəlif bölmələri arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin 
kəmiyyət tərəfini təhlil etmək mümkün olur. Bu model istənilən iqtisadi 
sistemi - makrosistemi (bütövlükdə milli 
iqtisadiyyat), meqasistemi 
(dünya təsərrüfatı), regional iqtisadiyyatı və mikrosistemi (sahələrin, 
rayonun, korporasiyanın və s. iqtisadiyyatı) təhlil etməyə imkan verir.