81
IV FƏSİL
ƏHALİ VƏ ƏMƏK EHTİYATLARI STATİSTİKASI
4.1. Əhali və əmək ehtiyatları statistikasının əsas anlayışları və
vəzifələri
Əhali statistikası, statistika elminin ən qədim sahələrindən biridir.
Buna demoqrafiya statistikası da deyilir. Demoqrafiya, statistika ilə eyni
vaxtda meydana gəlmiş, onun çərçivələri daxilində inkişaf etmiş və sosial
təfəkkürün formalaşmasına güclü təsir göstərmişdir
Məşhur demoqraf B.T. Urlanis yazdığı “Demoqrafiyanın üç yüz illiyi”
məqaləsində qeyd edirdi ki, müasir demoqrafiyanın nəhəng binasının ilk
kərpicini düz 300 il bundan əvvəl Temza sahillərində, dumanlı Londonda
C. Qraunt qoymuşdur6. C. Qraunt əhalinin təkrar istehsalının qanunauy
ğunluqlarının tədqiq edilməsi ilə məşğul olmuşdur. O, cins tərkibi və
səbəbləri nəzərə alınmaqla ölənlərin, habelə doğulanların sayı haqqında
hər həftə dərc olunan siyahı əsasında London əhalisi barədə 33 illik
bülletenləri təhlil etmişdir. Bu, ona insanların yaşı ilə ölümü arasındakı
qanunauyğunluğu əks etdirən qarşılıqlı əlaqəni aşkara çıxarmağa, ölüm
haqqında ilk cədvəli tərtib etməyə imkan vermişdir. C.Qrauntun başladığı
demoqrafik qanunauyğunluqların öyrənilməsinə dair tədqiqatlar E.
Qalley, İ.-P. Zyusmilx, P. Laplas, V. Ferra, A. Ketle, K.F. German, V.Y.
Bunyakovski, V. Bortkeviç və başqa iqtisadçı və statistiklər tərəfindən
yaradıcılıqla inkişaf etdirilmişdir.
Çoxəsrlik tarixi olan əhali statistikası ilə müqayisədə “demoqrafiya”
termininin özü çox “cavandır”. Belə ki, bu söz ilk dəfə fransız statistiki
Jan.K.A. Giyyarın (1799-1876) 1855-ci ildə Parisdə nəşr olunmuş “İnsan
statistikasının ünsürləri və ya müqayisəli demoqrafiya” kitabının adında
işlədilmişdir. “Demoqrafiya” termini iki latın sözünün - “demos” və
“qrafıya” birləşməsindən əmələ gəlmişdir. “Demos” - xalq, “qrafıya” isə
yazmaq mənasını verir. Beləliklə, demoqrafiya əhali haqqında elm
deməkdir.
Demoqrafiyanın çox böyük əməli əhəmiyyəti vardır. Demoqrafiya sta
tistikası əhalinin sayı və tərkibindən, miqrasiyasından, doğum, ölüm,
evlənmə və boşanma hallarından və s. məsələlərdən bəhs edir.
İnsanların, birinci növbədə əmək qabiliyyətli əhalinin fəaliyyəti
6 Учёные записки по статистике, т.7, 1963, с.160.
82
istehsal prosesinin, ölkənin bütün həyatınm əsasını təşkil edir. Odur ki,
sosial-iqtisadi statistikanın göstəricilər sistemində əhali və əmək
ehtiyatları göstəriciləri mühüm yer tutur. İnsanlar özlərinin peşə-istehsal
vərdişləri ilə birlikdə ölkənin məhsuldar qüvvələrinin, onun iqtisadi
potensialının başlıca tərkib hissəsidir. Məhsuldar qüvvələr isə təkrar
istehsalın həm şərti, həm də nəticəsidir. Deməli, məhsuldar qüvvələrin
əsas ünsürlərindən biri olan əmək ehtiyatlarının iştirakı olmadan təkrar
istehsal prosesinin həyata keçirilməsi mümkün deyildir.
Əhali və əmək ehtiyatları statistikasında əsas müşahidə vahidi bir sıra
əlamətlərə (milliyyət, yaş, cins, təhsil, peşə, məşğulluq və i.a.) malik olan
ayrıca şəxs, ailə, ev təsərrüfatı, əmək qabiliyyətli şəxslər, işsizlər, kişilər,
qadınlar və şairələrdir. İnsan, əmək qabiliyyətinin daşıyıcısıdır. Olduqca
mürəkkəb hadisə olan əmək qabiliyyəti müxtəlif mövqelərdən öyrənilə
bilər. Bununla əlaqədar olaraq statistikada öz aralarında qarşılıqlı əlaqədə
olan, lakin spesifik xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənən anlayış
larından istifadə edilir. Bu anlayışlar insanların əmək qabiliyyətlərini əks
etdirməklə, onları müxtəlif cəhətlərdən aydınlaşdırmağa imkan verir.
Bunlara “işləmək üçün müəyyən edilmiş yaş həddində olan əhali”, “əmək
funksiyalarını yerinə bilən əhali” (“işləmək üçün müəyyən edilmiş yaş
həddində olan əmək qabiliyyətli əhali”), “əmək ehtiyatları”, “əmək funk
siyalarını faktiki yerinə yetirən əhali” (“məşğul əhali”) daxildir.
İnsanların əmək qabiliyyəti fizioloji və sosial-iqtisadi şəraitlə müəy
yən edilir. Fizioloji şərait dedikdə, insanların yaş həddi ilə əlaqədar olan
müəyyən inkişaf səviyyəsi nəzərdə tutulur. Burada aşağı və yuxarı yaş
həddinin düzgün müəyyən edilməsinin çox böyük əhəmiyyəti vardır.
Aşağı yaş həddi dedikdə, böyüməkdə olan, fiziki və psixiki durumuna
görə əmək funksiyalarını yerinə yetirməyə imkan verən yaş həddi nəzərdə
tutulur. Yuxarı yaş həddi isə əhalinin əmək qabiliyyətinin və deməli,
əmək fəaliyyətinin aşağı düşdüyü yaş həddi deməkdir. Başqa sözlə, belə
təsəvvür olunur ki, aşağı və yuxarı yaş hədləri daxilində insanların əmək
qabiliyyətləri, əmək funksiyalarını yerinə yetirmək bacarıqları özünü
daha tam biruzə verir.
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, insanların əmək qabiliyyətlərini müəy
yən edən yaş şərtidir. Çünki o, cəmiyyətin sosial-iqtisadi, istehsalın tex
niki, insanların ümumtəhsil və xüsusi hazırlıq, habelə yaşayış səviy
yəsindən asılıdır.
Hazırda Azərbaycan Respublikasında əmək qabiliyyətli kişi və qadın
ların aşağı yaş həddi 16, yuxarı yaş həddi kişilər üçün 63, qadınlar üçün
isə 60 müəyyən edilmişdir.
83
Aşağı yaş həddi müəyyən olunarkən 9 illik ümumtəhsil və texniki
peşə məktəblərində hazırlığın adətən 16 yaşda başa çatması nəzərə almır.
Ölkəmizdə yuxarı yaş həddi isə pensiya təminatı haqqında qanunveri
ciliklə müəyyən edilir.
İşləmək üçün müəyyən edilmiş yaş həddində olan əhalinin tərkibində
həqiqətən işləmək qabiliyyəti və faydalı əməyə cəlb edilməsi mümkün
olan əhalinin sayını müəyyən etmək üçün statistikada “əmək qabiliyyətli
yaşda işləmək imkanı olan əmək qabiliyyətli əhali” anlayışından istifadə
edilir.
İctimai-faydalı əməkdə iştirak edən 16 yaşdan aşağı yeniyetmələr və
pensiya yaşında olan şəxslər ümumi əmək ehtiyatları potensialını artırır.
Statistikada ümumi əmək potensialını ifadə etmək üçün isə “əmək ehti
yatları” anlayışından istifadə olunur.
Ümumi əmək ehtiyatları potensialı ilə iqtisadiyyatın istehsal və qeyri-
istehsal sahələrində faktiki iştirak edən əmək ehtiyatları kateqoriyalarını
da bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Birinci ümumi əmək ehtiyatlarını,
ikinci isə iqtisadiyyata faktiki cəlb edilmiş əmək ehtiyatlarını göstərir.
Onlar kəmiyyətcə bir-birinə uyğun gəlmir. Ona görə ki, əmək qabiliyyətli
yaşda işləmək imkanı olan əmək qabiliyyətli əhalinin bir hissəsi (məsə
lən, tələbələr, evdar qadınlar) ictimai əməkdə iştirak etməyə bilər. Odur
ki, əhalinin həqiqətən ictimai əməkdə iştirak edən hissəsini səciyyələn
dirən “məşğul əhali” və ya “məşğul əmək ehtiyatları” anlayışından
istifadə edilir.
Cəmiyyətin malik olduğu ümumi əmək ehtiyatları potensialını ifadə
edən əmək ehtiyatları7 iki cəhətdən öyrənilir: 1) formalaşma mənbələrinə
görə; 2) məşğul olduqları yerə görə. Formalaşma mənbələrinə görə əmək
ehtiyatlarının sayı aşağıdakı kimi müəyyən edilir: əvvəlcə işləmək üçün
müəyyən edilmiş yaş həddində olan əhalinin sayından qanunvericiliklə
müəyyən edilmiş qaydada işləməyən əlillərin sayı çıxılır və əmək qabi
liyyətli əhalinin sayı müəyyən edilir. İşləmək üçün müəyyən edilmiş yaş
həddində olan əmək qabiliyyətli əhali ilə 16 yaşadək olan və işləyən yeni
yetmələr, habelə pensiya yaşında olub, işləyən şəxslər əmək ehtiyatlarını
əmələ gətirir.
Formalaşma mənbələrinə görə əmək ehtiyatlarının sayını müəyyən
etmək üçün işləmək üçün müəyyən edilmiş yaş həddində olan əhalinin və
qanunvericiliklə müəyyən edilmiş işləməyən əlillərin sayını (imtiyazlı
şərtlərlə pensiya ödənilən, lakin işləməyən pensiyaçılar da daxil olmaqla)
7 Əmək ehtiyatları əhalinin bir hissəsidir. Əhalinin sayı dedikdə, müəyyən ərazidə (ölkədə, iqtisadi
və ya inzibati rayonda, şəhərdə və başqa yaşayış məntəqələrində) yaşayan əhali nəzərdə tutulur.
84
və 16 yaşadək işləyən yeniyetmələrin və pensiya yaşında olan şəxslərin
sayı haqqında məlumatlar olmalıdır.
Məşğul əmək ehtiyatlarına dövlət və qeyri-dövlət bölməsinə daxil olan
iqtisadi vahidlərdə çalışan şəxslər aid edilir. Əmək ehtiyatlarının azlığı
təşkil edən və ictimai əməkdə iştirak etməyən digər hissəsi iqtisadiyyata
cəlb edilməmiş, lakin işləmək üçün müəyyən edilmiş yaş həddində olan
əmək ehtiyatlarını təşkil edir.
İşləməyən əmək ehtiyatlarına işləmək üçün müəyyən edilmiş yaşda
olan (16 yaşdan yuxarı), istehsalatdan ayrılmadan təhsil olan, lakin ev
təsərrüfatında məşğul olan və uşaqlara qulluq edən şəxslər daxildir.
Nəzərdən keçirilən bütün əhali kateqoriyaları həm də ölkənin ayrı-ayrı
iqtisadi və inzibatı rayonları üzrə müəyyən edilə bilər.
İqtisadiyyatın idarə edilməsinin bütün səviyyələrində əhalinin sayı
haqqında məlumatlara tələbat vardır. Çünki ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf
proqramlarının işlənib hazırlanması, milli səviyyədə qərarların qəbul edil
məsi üçün əhalinin faktiki və perspektiv sayı, tərkibi, ərazi üzrə yerləş
məsi və s. haqqında məlumat olmalıdır. Səmərəli məşğulluq siyasətinin
işlənib hazırlanması, pensiya təminatı sisteminin formalaşdırılması və
təkmilləşdirilməsi məktəbə qədər uşaq müəssisələri işinin planlaşdırıl
ması üçün əmək qabiliyyətli əhalinin sayını bilmək lazımdır.
Əhali haqqında məlumatlara regional səviyyədə daha çox tələbat
vardır. Ona görə ki, əhali haqqında kifayət qədər məlumat olmadıqda nə
qədər yeni mənzil sahəsi, məktəb, uşaq bağçası, poliklinika tikilməsinin,
sərnişin daşınmasında, əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatının ödə
nilməsində, əhalinin miqrasiyası sahəsində vəziyyətin necə olması barədə
qərar qəbul etmək və fəaliyyət göstərmək olmur. Bütün bunlar onu
deməyə əsas verir ki, müasir dövrdə əhali, statistika orqanlarının ən
mühüm tədqiqat obyektlərindən biridir. Çünki o, bir tərəfdən istehsalın
bilavasitə iştirakçısı, digər tərəfdən isə onun nəticələrinin istehlakçısıdır.
Odur ki, insanların həyat şəraitində gedən proseslərlə əlaqədar əhalinin
öyrənilməsinə maraq getdikcə artır. İnsanı öyrənmək, həyat şəraitində baş
verən mütərəqqi meyilləri müəyyənləşdirmək və təhlil etmək üçün isə
onun haqqmda zəruri məlumatları toplamaq lazımdır.
Əhali və əmək ehtiyatları haqqında lazımı məlumatlar statistik mü
şahidənin müxtəlif növlərindən-əhalinin siyahıya alınması və miqrasiya
sının Öyrənilməsi, doğum, ölüm, evlənmə və boşanma hallarının cari
uçotu, seçmə müayinələri və s. istifadə olunmaqla əldə edilir.
Beləliklə, nəzərdən keçirilənləri ümumiləşdirməklə demək olar ki,
85
əhali və əmək ehtiyatları statistikası aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirir:
- əhalinin və əmək ehtiyatlarının sayını və ölkə ərazisində yerləşməsini
öyrənir,
- müxtəlif sosial-iqtisadi səbəb və amillərin təsiri ilə əhalinin və əmək
ehtiyatlarının sayı və tərkibində baş verən dəyişiklikləri aşkara çıxarır,
onları sistemləşdirir və təhlil edir;
- əhalinin tərkibini (cinsi, yaşı, milli tərkibi, sosial vəziyyəti, təhsili,
məşğulluğu və i. a.) müəyyənləşdirir;
- əhalinin təbii hərəkəti (doğum, ölüm, bağlanmış nikahların və
boşanmaların sayı və səbəbləri) təhlil edir;
- əhalinin miqrasiyasını öyrənir;
- əhaliyə sosial xarakteristika verir.
Dostları ilə paylaş: |