Toshkent davlat agrar umversiteti qalandarov muxitdin maxmudovich

0 ‘NINCHI BO‘LIM
XVI bob. Manzarali o‘simliklarni parvarishlash ishlari
Ko‘kalamzor hududlarda yashil o‘simliklar yanada joziba- 
dor ko‘rinishga ega bo‘lishida ulami parvarishlash ishlarining 
о‘mi beqiyosdir. Parvarishlash ishlari daraxt turlari bo‘yicha 
ulaming yoshini e’tiborga olib bajariladi. 0 ‘z vaqtida ekilgan 
ko‘chatlarda vaqtida sug‘orish, ko‘chatlar atrofini yumshatish, 
ozuqa moddalar berib borish, kasallik va zararkunandalardan hi­
moya qilishdan iborat bo‘ladi.
4-jadval
Daraxtzorlarni yoshi bo‘yicha parvarishlab, kesish
ishlarini o‘tkazish turlari
Kesish
ishlarining
turlari
Daraxtzorlar yoshi (yilda)
N ina barglilar
Yaproq barglilar
Qarag‘ay,
mojjevelnik
(yel)
Pista,
yong‘oq,
eman
Qayrag'och,
za-rang, akatsiya,
qayin, olmalar
Terak, tol,
olcha, turanga
Daraxtlar ichiga
yorug'lik tushirish
2 0 yilgacha
20
10
5
Daraxtlarda tozalash
o ‘tkazishda
21-40
21-40
11-20
6-10
Daraxtlami shakllantirish
b o ‘yicha kesish
41-80
41-80
21-40
11-20
O ltib kesish
81 dan yuqori
81 dan
yuqori
41 dan yuqori
21 dan yuqori
Daraxtzorlarining yoshiga qarab quyidagi parvarishlash -
kesish ishlari bajariladi: daraxtzorlar ichiga yomg‘lik tushirish, 
yosh daraxtlarda tozalash ishlarini o‘tkazish, daraxtlaming
210

---

yaxshi o‘sib, rivojlanib shaklga ega bo‘lishi uchun kesish, 
tashlab kesish.
Manzarali daraxtzorlarda parvarishlash - kesish ishlarining 
maqsadi: o‘rmonlaming saqlanishi, suvlaming sanitar-gigiyenik 
va boshqa bir nechta foydali xususiyatlarini ko‘tarish;
— daraxtzorlaming turlar bo‘yicha tarkibini yaxshilash;
— daraxtzorlaming chidamlilik va sifatini oshirish;
— daraxtzorlaming tozalik xususiyatini oshirish;
— daraxtzorlaming hosildorlik xususiyatlarini oshirish;
— daraxtzorlaming yog‘och mahsulotiga bo‘lgan talabga 
javoban foydalanish o‘lchamini oshirish.
Yorug‘lik tushirishning asosiy maqsadi daraxtzorlar tar­
kibini yaxshilash va asosiy daraxt turlarining rivojlanishiga 
sharoit yaratish.
Daraxtzorlarda tozalash ishlarini o‘tkazish - bu asosiy 
daraxt turlari ma’lum maydonda joylashishi va o‘sib rivojlani­
shiga sharoit yaratish.
Daraxtzorlarda kesish ishlarini o‘tkazish daraxt tanasining 
to ‘g ‘ri rivojlanishiga qulay sharoit barpo qilish va eng yaxshi 
daraxtlar shoxlarining о‘sib rivojlanishiga asos bo‘ladi.
0 ‘tib kesish yaxshi daraxtlaming o‘sish darajasining shakl- 
lanishini, har tomonlama o‘sib-rivojlanishini aniqlashga im- 
koniyat beradi.
Siyraklashtirish yaxshi daraxt turlariga yaxshi sharoit yara­
tish, yog‘och qismi tezroq ko‘payishi uchuy pishib kelayotgan 
daraxtda kesish, sanitar maqsadida kesish, turlami yangilash va 
yangi ko ‘rinish berishda 1,3 m balandlikda tanasining diametri 8 
sm va undan yuqori bo‘lganlari ajratiladi va daraxt tanasiga 
max.sus kleyma(tamg‘a) qo‘yiladi.
Daraxtlami parvarish qilish davrida ulami qisman kesish 
ishlarida ma’lum maqsad ko‘zlanadi: daraxtzorlar tarkibi va 
ulam ing sifatini yaxshilash, mayda daraxtzorlar chegaralarini 
shakllantirish, yosh daraxtlarda siyraklashtirish ishlarini olib 
borish va hokazolar.
211

---

Daraxtzorlar tarkibini shakllantirishda ulami asosiy va 
yordamchi daraxt turlariga ajratish. Bu holda daraxtzorning 
asosiy turi daraxtlaming 50-70% idan kam bo‘lmasligi kerak. 
Ularga asosiy daraxt turlari va gigiyenik xususiyatga ega 
bo‘lgan ushbu sharoitda o‘sib-rivojlangan turlari kiradi. Nina 
bargli daraxt turlari ichida asosiy turlari qora qarag‘ay, 
mojjevelnik sinfi (archalar); yaproq bargli daraxt turlari ichidan 
eni bo‘yicha daraxtlami m alum tartibda joylashtirish. Manzarali 
yong‘oq, eman, qayin, qayrag‘och, zarang va boshqalar. 
Yordamchi turlar: do‘lana, chetan, oq akas, oq tut va boshqalar.
Daraxtzorlarni shakllantirishda daraxtlaming 
quyidagi 
sinflari qo‘llaniladi: yaxshi daraxtlarga asosiy turlar, l-II sinflar- 
ga mos bo‘lganlari, to‘g‘ri o‘sib-rivojlangan manzarali daraxt 
turlari kiradi.
Yordamchi daraxt turlariga baquvvat, o‘zining o‘sib rivoj- 
lashnishi bilan asosiy daraxt turining o‘sishiga yordam bemvchi 
manzarali va chiroyli landshaft hosil qiluvchi turlar kiradi.
Keraksiz daraxtlarga qurigan, kasallangan va zararkunan- 
dalar bilan zararlangan, asosiy daraxt turining o‘sishiga xalaqit 
beruvchi, tanasi xunuk bo‘lgan va landshaft tarkibini buzuv- 
chilar kiradi. Ushbu daraxtlar o‘z vaqtida kesib olib tashlanishi 
zarur. Shahar o‘rmonlarida kesishdan asosiy maqsad yuqori 
manzara bemvchi va sanitar ahamiyatga ega bo‘lgan daraxt 
turlarini shakllantirishdan iboratdir.
212

---

16.1-rasm. Manzarali bog‘dorchilikda foydalaniladigan 
asosiy ish qurollari.
1-egilgan katta bog‘ pichog‘i; 2-egilgan kichik bog‘ 
pichog‘i;
3-payvandlash pichog‘i; 4-payvandlashda, ulash ishlarida 
ishlatiladigan pichoq;
5-bir tomonlama kesadigan bog‘ qaychisi; 6-shoxlami ikki 
tomonlama kesuvchi qaychi; 7-o‘simliklarga shakl beruvchi 
qaychi; 8-pastki shoxlami ushlab kesuvchi qaychi; 9-yuqoridagi 
shoxlami ushlab kesuvchi qaychi; 10-ko‘ndalangiga kesuvchi 
arra; ll-b o g ‘ arrachalari; 12-o‘rtacha shoxchalarni kesuvchi 
arra; 13-oraliq shoxlami kesuvchi arra; 14-daraxt po‘stloqlarini 
tozalovchi skrebok; 15-daraxt tanasi yoriqlarini va do‘ng 
qismlarini oluvchi skrebok; 16-daraxt tanasini tozalovchi po'lat 
cho‘tka; 17-begona o‘tlami tozalovchi ketmoncha; 18-yumshoq 
cho‘tka; 19-simli bog‘ cho‘tkasi; 20-bolta; 21-soch tolali 
cho‘tka.
213

---

16.2-rasm. Manzarali, yaproq bargli daraxtlami parvarishlash ishlari.
Yoritish uchun bir turdagi daraxtlaming shox-shabbasi bir- 
biriga yaqinlashganda va o‘sishdan orqada qolganda kesiladi. 
0 ‘sishdan qolganlari, sovuqdan va tashqi ta’sirdan zararlangan- 
lari olib tashlanadi. Daraxtzorlarda tozalik maqsadida kesish 
ishlari o‘tkazish, sifatli maydon bo‘yicha bir me’yorda 
joylashganlari tanlab olinadi. Kesishda daraxtlar ochiq turishi 
keyingi daraxtlaming o‘sib-rivojlanishiga sharoit yaratishi zamr.
Tez o‘suvchi daraxt turlari uchun kesishning qaytarilishi 
yoritish va tozalashda 3 yilgacha. Siyraklatish va tashlab kesish 
usulida 5 yilgacha. Yoritish va tozalash usulida kesish uchun 5 
yilgacha. Ba’zi daraxtlarda siyraklatish va tashlab kesish 7-8 
yilgacha davom etadi.
214

---