Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya

1 Bertrand Russell The history o f western philosophy. NEWYORK. 2010 .P.
696-700.
142

---

vor hamkorlik, o‘zaro yordam, altruistik xulq-atvor, agressiyaning 
maqbul shakllari hayotning bunday jihatlariga o‘rganish har qan­
day hamjamiyatda mutlaqo zarurdir.
A.Bandura bolalar va o‘spirinlardagi agressiyaning laboratori­
ya va dala tadqiqotlarini o‘tkazgan. Masalan, bir qator eksperi­
mental tadqiqotlarda 4 yoshli bolalar guruhiga modellar uchun 
turli oqibatlarga olib keluvchi rag‘batlantirish yoki jazolash, zo‘ra- 
von xulq-atvor namunalarini ifodalovchi filmlar namoyish etil­
gan. Katta yoshdagi odam ishirilgan rezinka qo‘g‘irchoqni musht- 
lari bilan urib, uning sha’niga qo‘pol luqma tashlagan, so‘ngra 
uni taqdirlashgan, shirinlik bilan mehmon qilishgan yoki uri- 
shishgan, koyiganlar, filmdan so‘ng bolalarga filmda ishtirok et­
gan o‘yinchoqlarni mustaqil o‘ynash imkoniyati berilgan. Nati- 
ja shuni ko‘rsatdiki, agressiv obrazli taqdirlangan odam modeli 
ishtirok etgan filmni ko'rgan bolalarda agressiv xulq-atvor da­
rajasi yuqori bo‘lgan. Manipulyativ eksperimental tadqiqotlar 
doirasida bola xulq-atvoriga tobe o‘zgaruvchi modelining turli 
xarakteristikalarni ta’siri mustaqil o‘zgaruvchi o‘rganilgan. Model 
xarakteristikasini turlarga tavsiflash jinsi, yoshi, etnik mansubli- 
gi obro‘-e’tibori hokimlik va pulga munosabati sinaluvchi kuza-
A lb e r t B a n d u ra
143

---

tuvchilarning xulq-atvor strategiyasiga ta’sir kolsatuvchi bir qator 
omillarni aniqlash imkonini berdi.
Qollab-quvvatlash taqlid qilish asosida yuzaga kelgan xulq-at- 
vorni saqlash uchun zarur. 0 ‘tmishdagi xulq-atvorni bevosita 
tashqi qollab-quvvatlash qo‘zg‘atuvchi va axborot funksiyasini 
bajaradi. A.Bandura bilvosita qollab-quvvatlash, ya’ni model- 
ni rag‘batlantirishni kuzatish va o‘z-o‘zini qollab-quvvatlash- 
ning o‘z xulq-atvorini ijobiy baholash xuddi shunday ahami­
yatini e’tirof etgan. Shunday qilib, Skinner talqini bo‘yicha agar 
radikal keskin, qat’iy bixeviorizm, xulq-atvor stimullar termini 
va qollab-quvvatlovchi oqibatlar orqali tushuntirilishini tasdiqla- 
sa, A.Bandura nuqtayi nazarida esa xulq-atvorning tashqi holatli 
omillarning o‘zaro determinizmida, masalan, rag‘batlantirish va 
jazolash va ichki kognitiv ketish, ong, idrok qilish, qabul qilish 
haqida gapirish lozim.
Modelni kuzatish qaysi xulq-atvor to‘g‘ri va u qanday oqi- 
batlarga olib kelishi mumkinligi haqida xulosa qilish imkonini 
beradi, biroq ko‘plab murakkab xulq-atvor aktlariga o‘rgatishni 
tushuntirish uchun velosipedda yurish, xirurgik operatsiyalarni 
bajarish imitatsiya, taqlid qilish, o‘xshatish mexanizmi yetarli 
emas. A.Bandura faqatgina kuzatuv orqali yangi xulq-atvor aktiga 
olganish mumkin emasligi haqidagi qarshilikni e’tirozni hisob­
ga olgan. 0 ‘zining ijtimoiy o‘rgatish nazariyasi nomli asarida u
S-R chizmasiga qanday qilib modelning taqlidi subyektda yangi 
xulq-atvor aktini shakllanishiga olib kelishini tushuntirish uchun 
zarur bolgan 4 oraliq jarayonni kiritgan kuzatish orqali o‘rgatish 
komponentlari diqqat jarayonlari, saqlab qolish, harakat ijrosi va 
motivatsiya quyidagilar bilan aniqlanadi:
— modelga diqqatni qaratish va tushunish anglash quyidagilar 
bilan aniqlanadi;
— model xususiyatlari ijtimoiy xarakteristika, obro‘-e’tibor- 
ning namoyon bolishi, kompetentlik, shaxsiy jozibadorlik;
— harakat namunasining xarakteristikalari funksional amaliy 
ahamiyati, yangiligi, zaruriyati;
144

---

— 
avvalgi qollab-quvvatlash bilan bogliq bolgan kuzatuv- 
chining o‘zini sensor qobiliyati perseptiv ustanovkasi va motivat- 
siyalari.
2. Modelning eslab qolib, saqlab qo‘yishi kognitiv tashkil etish, 
obrazli va verbal kodlashtirish yordamida amalga oshiriladi.
3. Motorli reproduktiv jarayonlar xotirada ramziy kodlashtiril- 
gan ma’lumotlarni, muvofiq bolgan harakatlarga, real xulq-at- 
vorga olkazishni amalga oshiradi. Ushbu aniq muvozanatlash- 
gan harakatlarga o‘rganish mumkin va zarur jismoniy qobiliyati, 
teskari aloqa aniqligi inobatga olinadi.
4. Motivatsion jarayonlar qollab-quvvatlashni o‘zgarish xa- 
rakteri bilan bogliq bolgan kuzatishdan real xulq-atvorda model 
ijrosiga olish sodir bolishini aniqlaydi, tashqi bilvosita o‘z-o‘zini 
qollab - quvvatlash.
A.Bandura ijtimoiy kognitiv o‘rgatishni murakkablik daraja­
si bo‘yicha bir qancha turli ko‘rinishlarini tavsiflagan modelning 
oddiy taqlidi, imitatsiya, o'xshatish, nusxa olish, ma’lum bir ha- 
rakatlarning olkazilishini, uzatilishini ta’minlaydi. Shirinlik bi­
lan mehmon qilish, ko‘rishganda salomlashmoq, mavhum model- 
lashtirish orqali kuzatuvchi o‘zining aniq namunalar doirasidan 
chetga chiquvchi xulq-atvorini tartibga soladi.
Mavhum abstrakt modellashtirish ongli tafakkurga asoslana- 
di, qachonki kuzatuvchi tashqi turli reaksiyalardan umumiy qir- 
ralarni ajratib olib, tamoyillarni aniqlaganda qoidalarni shakl- 
lantiradi. Bunday tarzda xulq-atvor nutqning ma’lum bir uslubi 
tuzilishi mumkin mehribon, xayrixoh, muloqotchan yoki qay- 
sar, agressiv, berahm inson bolish ijtimoiy o‘rgatishni birmun­
cha darajada murakkab ko‘rinishi kreativ ijodiy modellashtirish 
ta’sirning turli manbalarini innovatsion sintezi natijasi sifatida 
ijod elementlarini qamrab oladi. 1980-yillar o‘rtalaridan boshlab 
A.Bandura ko‘p e’tiborini aynan rivojlanishning ichki omillariga 
qaratadi, o‘z-o‘zini baholash, nazorat qilish, muvaffaqiyat garchi 
modellashtirish uning ishlarini muhim mavzusi bolib qolishda 
davom etsa-da, u shaxs shakllanishi va o‘zgarishini tushuntirish
145

---

uchun shaxs mahsuldorligining kognitiv mexanizmini taklif qil- 
gan.