Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya

8.2. Ijtimoiy o‘qitish nazariyasining evolutsiyasi
Birinchi avlod (XX asrning 30—60-yillari) — N.Miller, D.Dol- 
lard, R.Sirs, B.Uovayting, B.Skinner, bu tadqiqotchilarni hali bi­
xeviorizm ham ijtimoiy o‘qitish nazariyasiga kiritadilar.
Ikkinchi avlod (60—70-yil) — A.Bandura, R.Uoters, S.Biju, 
Dj. Gevirt va boshqalar.
Uchinchi avlod (70-yildan boshlab) V.Xartup, E.Makkobi, 
Dj.Aronfrid, U. Branfenbrener va boshqalar.
N.Miller va D.Dollard ijtimoiy o‘qitish yo‘nalishining birinchi 
namoyandalari bolib, bixevioral o‘qitishning asosiy tamoyillarini 
psixoanalitik nazariyaning ba’zi holat va g‘oyalari bilan toldirish- 
ga harakat qilganlar. Empirik asos sifatida ular ham bola va hay­
vonlar xulq-atvorining eksperimental o‘rgatish ma’lumotlarini
140

---

ayniqsa nevrotiklar xulq-atvoriga oid boy klinik ma’lumotlarni 
qollash mumkin deb hisoblaganlar. Eksperimental xulq-atvor- 
ga o‘rgatishda boshqaning (modelning) harakatini kuzatishning 
ahamiyati ko‘rsatilgan, bu yangi reaksiyani paydo bolgunga qadar 
vaqtni qisqartirishda, sinov va xatolar sonining kamayishida ifoda- 
laydi. Klassik bixeviorizm nazariyachilaridan farqli ravishda ijti­
moiy o‘qitish nazariyasi xulq-atvorda ichki motivatsiyaning rolini 
tan olib avvalo uning qo‘zg‘atuvchi funksiyasining muhimligini 
ta’kidlaydilar, ular organik ehtiyojlardan kelib chiquvchi (ochlik, 
suvsizlik, og‘riq) birlamchi qo‘zg‘atuvchilarni jahl, ayb, harakat- 
larga ehtiyoj, qo‘rquv, xavotirlanish ikkimlamchi qo‘zg‘atuvchilarni 
ajratganlar. Psixoanalizda xulq-atvorning asosiy boshqaruvchisi 
qoniqish tamoyili ular tomonidan qollab-quvvatlash tamoyiliga 
(rag‘batlantirish) o‘zgartirilgan. Dastlab ijtimoiy o‘rgatish nazari­
yasi qat’iy obyektiv (pozitiv) empirik bilimlarni egallash metod- 
larini ishlab chiqishga yaqqol ifodalangan yo‘nalganlik bilan salbiy 
va ijobiy falsafiy asosga qurilgan. Psixologik tadqiqot metodologi- 
yasi rejalashtirishning puxtaligini ma’lumotlarni qayd etishning 
tizimliligini bogliq va bogliq bolmagan o‘zgaruvchilarni nazorat 
qilish va o‘zlashtirishni miqdoriy baholashning mumkinligi talab 
qiladi. 0 ‘tgan asrning 40—50-yillarida manipulyativ laboratoriya 
eksperimenti tadqiqotning hukmron metodi boldi.
Ijtimoiy o‘rgatishda bolalik olib ketuvchi nevroz bilan qi- 
yoslanganda xulq-atvor buzilishi va qayta yo‘naltirish davri si- 
fatiga tushunilgan. Bu tushunchalardan kelib chiqib, bolani ijti- 
moiylashtirishi uchun ota-onaning vazifasi quyidagilardan iborat 
bolgan: ovqatlantirish, tuvakka o‘rgatish, bolada agressiyaning 
namoyon bolishi, uni jinsiy identifikatsiyasi va me’yoriy xulq-at­
vorning boshqa xususiyatlari bilan bogliq bolgan yosh davriga 
oid muammolarni bartaraf qilish.