Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya

D.B.Elkoninning bolalikdagi psixik rivojlanishni davrlashtirish
chizmasi
Eralar
Davrlar
Xro-
nologik
chegaralar
Yetakchi
faoliyat
ko'rinishi
Faoli­
yat
turi
Davrga
xos
bo'lgan
rivojlanish
Ilk bolalik
G o‘daklik
0—1 yosh
Bevosita
emotsional
muloqot
I
M o tiv a t­
sion ehti-
yoj sohasi
Ilk bolalik
1—3 yosh
Predmetli
harakatli
faoliyat
II
I n t e lle k ­
tual bilish
sohasi
Bolalik
M aktabga­
cha tarbiya
yoshi
3—7 yosh
Rolli o ‘yin
I
M o tiv a t ­
sion ehti-
yoj sohasi
Kichik
maktab
yoshi
7—10 yosh 0 ‘qish
II
I n t e l l e k ­
tual bilish
sohasi
0 ‘smirlik
O'smirlik
11-15
yosh
Tengdoshlar
bilan intim
(jinsiy) shax­
siy muloqot
I
M o t iv a t ­
sion bilish
sohasi
Ilk
o‘spirinlik
15-17
yosh
0 ‘quv-kasbiy II
I n t e lle k ­
tual bilish
sohasi
199

---

Bir yosh davrining (bolalarda ehtiyoj va motivlar ko‘proq 
shakllanadi) ikkinchi boshqa yosh davri bilan (bolalarda u yoki 
bu faoliyatning aniq operatsiyalari shakllanadi) qonuniyatli al- 
mashinuvi sodir bo'ladi. Misol uchun, go'daklikda kattalar bi­
lan emotsional muloqotga, predmetli olamni egallash va ish- 
bilarmon — hamkorlik ehtiyojlari va motivlari yuzaga keladi, 
ular muvofiq keluvchi operatsiyalar shakllanganda, ilk yosh- 
da, predmetli faoliyatda amalga oshadi. Biroq, maktabgacha 
tarbiya yoshida o‘yin faoliyatida keyingi kichik maktab yoshi- 
da yetakchi bo'ladigan faoliyatning ehtiyoj va motivlari ko'proq 
rivojlanadi. Shuning uchun ikki ma’lum bir turdagi yoshlar 
bir-biri bilan o‘zaro bog'langandek va bu «bog'lanish» (yoki 
D.B.Elkonin so'zlari bilan aytganda «era») butun bolalik da­
vomida amalga oshadi (yoki davriy takrorlanadi). Shunday 
qilib, D.B.Elkonin oriyentatsiyaning ilgarilab rivojlanish qonu- 
niyati bajaruvchi qismiga nisbatan faqatgina funksional emas, 
balki psixikaning yosh davriga bogliq rivojlanishida ham ta’sir 
ko'rsatadi, deb taxmin qiladi: bolaning rivojlanish jarayoni- 
da avval faoliyatning motivatsion, so'ngra operatsional texnik 
tomonlarini egallash sodir bo'ladi. D.B.Elkonin nuqtayi na- 
zariga ko'ra, faoliyatning motivatsion va operatsion tomonla­
rini rivojlanish darajalari o'rtasida doimiy ravishda uzilish yu­
zaga keladi, biri oldinga chiqib boshqasidan o'zib ketadi hamda 
orqada qolgan tomon rivojlanishning zarur darajasiga yetishi 
uchun faoliyatni o'zgartirishi zarur. Rivojlanishni harakatlan- 
tiruvchi kuchlar bola tomonidan faoliyatning predmetli va m o­
tivatsion tomonlarini egallash jarayonida shakllanadigan qara- 
ma-qarshilik (ziddiyat) bilan bog'liq. D.B.Elkonin tomonidan 
shakllantirilgan, bolaning psixik rivojlanishidagi davriylik fara- 
zi L.S.Vigotskiyning g'oyalarini ijodiy rivojlantiradi, u bola- 
da nafaqat bilish, balki shaxsning motivatsion — ehtiyoj soha- 
si ham shakllanishini, bola tomonidan insonlar va predmetlar 
olamini o'zlashtirilishini tushuntirib, psixik rivojlanishda o'z- 
o'zini rivojlantirish mexanizmini ochib berdi.