O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti baxtiyar Ergashev manbashunoslik va tarixshunoslik darslik

Birinchisi
, O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi, Tarix instituti 
olimlari tomonidan ishlab chiqilgan «O`zbek xalqi davlatchiligi tarixi 
kontseptsiyasi» (O`zbekiston tarixi, 1999 yil, №1-son, -31-34 betlar). 
Ikkinchisi
, 
akademik 
Ahmadali 
Asqarovning 
«O`zbekiston tarixi: 
davrlashtirish yuzasidan mulohazalar» maqolasi (Turon tarixi, ommabop to`plam, 
2003, «Fan» 17-21 betlar). 
Uchinchisi
, akademik Akbar Hamidovning «O`zbekiston davlatchiligining 
shakllanishida madaniyat va san`atning roli» maqolasi (Moziydan sado, №3-4 (19-
20), 2003 yil, -6-18 betlar). 
Ko`rib turibsizki, odamzod va uning jamiyat tarixi juda qadimiy va 
murakkabdir. U bir necha yuz ming yillik tarixni o`z ichiga oladi. Ana shu ko`p 
ming yillik tarixiy davr ichida insoniyat o`zining ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va 
etnomadaniy rivojlanish darajasiga ko`ra qator tarixiy davr va bosqichlarni bosib 
o`tdi. Dastlab, XX asrning 40-yillarigacha O`rta Osiyoda hali arxeologik 
izlanishlar izga tushib, kishilk jamiyati tarixini davrlashtirishda arxeologik 
manbalardan foydalanish amaliyoti shakllanmagan paytda V.V.Bartold O`rta 
Osiyo xalqlari tarixini yozma manbalar asosida davriy tizimini ishlab chiqadi. 
Bunga ko`ra, O`rta Osiyo xalqlari tarixi «musulmonchilikkacha bo`lgan davr», 
«mo`g`ullargacha bo`lgan davr», «mo`g`ullar» va «temuriylar davri» nomlari bilan 
davrlashtirildi.

---

188 
SHo`rolar davri tarix fanida kishilik jamiyati tarixini 5 ta ijtimoiy-iqtisodiy 
formatsiyalar (ibtidoiy jamoa tuzumi, quldorlik, feodalizm, kapitalizm va 
sotsializm)ga bo`lib o`rganish uslubi qo`llanildi.
Keyingi yillarda tariximizning dolzarb muammolarini yangicha qarashlar 
asosida yorita boshlagan bo`lishimizga qaramay, O`zbekiston tarixining 
davrlashtirish masalasi hozirgacha o`z yechimini topa olgani yo`q. 
O‗zbekistonnnng zamonaviy "ilmiy tarixiy maydonida" faollashayotgan
tarixshunoslik tobora tarixchilarning tadqikotchilik amaliyotiga kirib borish 
diapazonini kengaytirmoqla, yangi muammolarni aniqlab va ularni hal qilish 
orqali, ilmiy tarixiy bilish chegaralarini ham kengaytirmoqda. Bu nafaqat bugun 
mamlakatimizda kechayottan tarix fani tashkiliy funksional tizimidagi 
modernizatsiyalashuv jarayoni balkim, katta hajmdagi ilmiy tadqiqotchilik 
mummolarini mushohada qilish, shuningdek, epistemologik va ijtimoiy madaniy 
"chaqiriqlar" sharoitida sifat jihatdan yangi "tarixiy polotno" yaratish bilan 
izohlanadi. 
Tarixshunoslik ramziy ma‘noda profsssional tarixiy bilimlarning, tarix 
sohasida bilish jarayonini tadqiq qilishga yo‗naltirilgan qolaversa ilmiy 
mushohadaning haqqoniyligini ko‗rsatuvchi "lakmus qogozi", tarixchilar g‗oyalari 
va nuqtai nazarlari o‗rtasidagi hakamdir. Ilmiy tarixiy jaryonning "ustida"gi 
tarixshunoslik ayni paytda tarix fanining funksional muhitida bo‗lib, uning 
ajralmas va tarkibiy qismidir. O‗zbekiston tarixini qayta mushohada qilishda, tarix 
rivojini o‗rganishning konseptual yangilanishida, tadqiqotchilik muammolarini 
dolzarblashuvida tarixshunoslik muhim 
o‗rin tutadi. Mazkur darslikda 
tarixshunoslikning "Muammoviy tarixshunoslik" yo‗nalishi, uning tarix fani uchun 
tahlilchilik vazifasining ahamiyati va ishlanajak dolzarb muammolarini 
aniqlashdagi roli haqida mushohada yuritiladi. Hozirgi paytda muammo 
tarixshunosligi funksiyasi ikki yoqlama bo‗lib, bir tomondai tarixshunoslar 
an‘anaviy ravishda vatan tarixi muammolarini o‗rganilishi, ilmiy maktablar va 
tadqiqotchilar faoliyatini baholashga, yoki bir so‗z bilan aytgaida ma‘lum bir 
muammo bo‗yicha ilmiy bilimlar to‗planishi jarayonini ko‗rsatishga urinmokdalar. 
Ikkinchi tomondan qadriyatli yondoshuv asosida muqaddam shakllangan 
tarixshunoslik an‘analaridan ilmiy bilimlar rivojining zamonaviy bosqichi uchun 
nimalar muhim ahamiyatga ega ekanligini aiiqlash funksiyasi bo‗lib, bu ancha 
murakkab vazifa hisoblanadi. Biz bu vazifaning nechog‗lik murakkab ekanligini 
his qilgan holda diqqatimizni masalaning ikki jihatiga qaratdik: muammoviy 
tarixshunoslik sohasidagi tadqiqotchilik tajribasi umumlashtirish; hozirga davrda 
muammoviy tarixshunoslik rivojining asosiy tendensnyalarini ko‗rsatish. Bu 
kontekstda mustakillik davrida muammo tarixshunosligining rivojlanish darajasi, 
holati, ko‗lamipi aniqlash muhimdir. 

---

189 
Avvalambor "muammo tarixshunosligi" nima va u "oddiy tarixshunoslik" 
dan qanday farq qiladi degan savolga javob berishga urinib ko‗ramiz. 
Muammo tarixshunosligi ma‘lum bir muammoni yorituvchi ilmiy ishlar, u 
yoki bu muammo mavzuviy "bloklarga" kiruvchi alohida olingan tadqiqotlarning 
birlashmasidir. Muammo tarixshunosligida "o‗rganilayotgan masala bo‗yicha turli 
ilmiy maktablar va yo‗nalishlar konsepsiyalari tahlili markaziy o‗rinni egallasa, 
konsepsiyalar tahlilida esa ularning kelib chiqishi metodologiyasi, konsepsiyalar 
genezisini o‗rganish hal qiluvchi ahamiyatga ega. 
Tarixshunoslik haqida umuman gap yuritadigan bo‗lsak birinchidan, ya‘ni u 
yoki bu mavzuviy yoki xronologik ilmiy axborot hajmi umumlashtirilgan 
materiallar, tarixshunoslik rejasidagi ilk nashrlar 1920-30-yillarda vujudga kelgan 
edi. Undan so‗ng 1940-50-yillarda respublikada ilmiy tarixiy bilimlar rivojini 
ko‗rsatuvchi yakunlovchi mazmundagi ishlar chop etildi. 
Ikkinchidan, tarixshunoslik xaqida ilmiy tarixiy tadqiqotlar va tarix fani 
rivoji haqidagi ilmiy bilimlar tizimi sifatida fikr yuritadigan bo‗lsak, vatan 
tarixshunosligi rivoji kontekstida 1950-yillarning oxiri va 1960-yillarii "tizimli 
epizodik" rivojlanish davri deb shartli ravishda xarakterlash mumkin. Gap 
shundaki bu davrda tarixshunoslik yordamchi funksiyalarni bajaruvchi "mavqega" 
ega bo‗lib, uning uning predmeti atrofida sobiq SSSR ilmiy tarixiy doiralarida 
qizg‗in bahslar olib borilayotgan edi. Bu anjumanlar tarixshunoslikiing tarixiy 
bilimlar tizimida o‗z ob‘ekti va predmetiga, funksiyalari va vazifalariga ega 
bo‗lgan maxsus sohaga aylanishida muhim omil bo‗lib, muammo tarixshunoslik 
tadqiqotlarining sifatida ham aks etdi. 
Uchinchidan, 1968 yilda FA Tarix institutida tarixshunoslik bo‗limining 
tashkil topishi O‗zbekistonda tarixshunoslikning mustaqil soha sifatida 
rivojlanishida muhim rol o‗ynaganligini alohida ta‘kidlash lozimdir. Bu soha 
shakllanishi va rivojida B.V. Luninning xizmatlari ayniqsa yuksak e‘tirofga 
sazovordir. Muammo tarixshunosligi haqida gapiradigan bo‗lsak, bu soha 
O‗zbekistonda 1970-yillarda, G. Jeltova, F.Qosimov va boshqa bir qator 
tadqiqotchilarning monografik asarlari chop etilishi bilan vujudga keldi. Bu 
tadqiqotchilik yo‗nalishidagi tizimli ish to‗g‗risida shuni ta‘kidlash o‗rinli 
bo‗ladiki, aynan shu davrdan boshlab nafaqat umumlashtiruvchi balkim, tahliliy-
tanqidiy mazmundagi kapital asarlar chop etila boshladi. 1970-1980 yillarda 
muammo tarixshunosligi rivojlana borib, bu sohada jiddiy tadkiqotlar amalga 
oshirildi, dissertatsiyalar himoya qilindi, ko‗plab maqolalar e‘lon qilindi. 
Sovet davrida yaratilgan tarixshunoslik ishlarini tahlil qilar ekanmiz, bir 
qator tadqiqotchilar adabiyotlarni tahlil qilishda o‗zlari bilmagan holda tahlil 
qilinayotgan adabiyotlardan ortiqcha sitatalar keltirish yoki tarixshunoslik faktlarni 
sanab o‗tishga og‗ib ketganliklarini kuzatish mumkin. Sovet mualliflari 

---

190 
nashrlarining nazariy metodologik va konseptual mazmuniy darajasi ham bir qator 
savollarni uyg‗otadi. Tarixshunoslik ishlarida obzor xarakteridagi tendensiya 
bartaraf etilmaganligini: nazariy umumlashmalar va falsafny mushohada nashrlar 
obzori bilan cheklangani yoki chop etilgan ma‘lum muammoga doir 
adabiyotlarning bibliografik qaydi bilan almashtirilganligi, adabiyotlarni 
annotatsiya qilish bilan cheklanganligi ko‗ramiz. Albatta tarixshunoslik uchun 
bibliografik tadqiqot zarur va muhim. Biroq bu hali tarixshunoslik emas. 
Bizningcha 
tarixshunoslik 
tadqiqotidan 
o‗rganilayotgan 
masalada 
yondoshuvlarning kengayib borishida namoyon bo‗ladigan dinamikasini, 
aniqlangan muammolar doirasini ko‗rsatish, jalb qilingan manbalar va tahlil 
usullarini, muammoni mushohada etish asosiga qo‗yilgan asosiy g‗oyalarni 
baholash talab qilinadi. 
Sovet tarixchilari va tarixshunoslari asarlaridagi yondoshuvlarni tahlil qilar 
ekanmiz, ularda "g‗oyaviy bo‗yoqlar" yaqqol ko‗zga tashlanishiga qaramay, bu 
asarlar juda katta hajmdagi foydali ilmiy axborotga ega bo‗lib, bugungi kunda ham 
mazmuniy muhimligini yo‗qotmagan. 
Bu fikrimiz asosan ilmiy tadqiqot ishi "texnologiyasiga", sovet ijtimoiy 
tuzumi barcha tomonlarini tarixshunoslik sohasida o‗rganilishida masalaning 
qo‗yilishi va dolzarb muammolarini hal qilishga tegishli. Bu o‗rinda tanqidiy 
remarka sifatida shuni ta‘kidlashimiz joizki, muammo tarixshunosligi (tarix fani 
kabi) ilmiy ijod uchun zararli bo‗lgan siyosiy va g‗oyaviy unsurlar bilan 
yuklatilgan edi. Ko‗rsatilgan kamchiliklarga qaramasdan, sovet davridagi muammo 
tarixshunosligi ma‘lum darajadagi saloxiyatini namoyon qilib, uni tarixshunoslik 
ishi formatida ilmiy bilimlarning yaxlit tizimi sifatida to‗la asos bilan tasniflash 
mumkin. Bu davr tarixshunoslik adabiyotlarini diqqat bilan o‗rganish respublikada 
ilmii tarixiy tafakkur rivojining asosiy tendensiyalari va jarayonini kuzatish, 
muammo tarixshunosligining asosiy va kontekst yo‗nalishlarini aniqlash imkonini 
beradi. 
O‗zbekistonning Mustaqillikka erishuvi tarix fani vazifalari va mohiyatini 
tubdan o‗zgartirdi. Bunga binoan tarixshunoslik va tarixshunoslar ham yangi 
jamiyat talablari va mezonlari asosida o‗z oldida turgan vazifalarni qayta ko‗rib 
chiqib, bu jamiyat tafakkuriga mos keladigan tadqiqotchilik faoliyatini 
shakllantirishga kirishdilar va o‗tgan yillar davomida ma‘lum natijalarga erishdilar. 
Mustaqillik yillarida tarixshunoslik sohasi dinamik ravishda, ma‘lum darajada 
maqsadli rivojlanib bordi. Bu kontekstda muammo tarixshunosligi holati va 
xususiyatlari haqida fikr yuritar ekanmiz, uning rivojidagi asosiy tendensiyalardan 
biri ushbu yo‗nalishdag‗i tarixshunoslar va ilmiy maktabning shakllanishi bo‗ldi. 
Bu ilmiy maktabning yangiligi shunda bo‗ldiki, tadqiqotchi o‗zini qiziqtirayotgan 
mavzuga oid tarixshunoslik manbalarini o‗rganish bilan cheklanmay, tadkiq 

---

191 
qilinayotgan mavzu ramkasida "tarixshunoslik jarayoni" tushunchasini tashkil 
qiladigan masalalar doirasini ham ko‗rib chiqishni qamrab oldi. Tarixshunoslar bu 
tushunchaga "ilmiy tadqiqotlarni tashkil etilishini", konkret tarixiy muammoga oid 
nazariy tasavvurlar tahlilini mujassamlashtirib, manbaviy asosidagi, tarixiy 
tadqiqot usullaridagi o‗zgarishlarni, tarixiy profildagi ilmiy muassasalar faoliyati 
xususiyatlarini, tarix fani rivojining har bir bosqichida kadrlar salohiyatining 
shakllanishi ko‗rsatishga urindilar. 
Muammo tarixshunosligi tadqiqotlari rivojidagi ikkinchi tendensiya 
tarixshunoslik manbalari janrining‗ yiriklashuvi bo‗ldi: ilmiy anjumanlardagi 
materiallari, jurnal maqolalari bilan bir qatorda individual monografiyalar chop 
etildi, alohida muammolar bo‗yicha doktorlik dissertatsiyalari himoya qilindi. 
O‗tkazilgan yirik ilmiy anjumanlar tarix fani rivoji kontekstida tarixshunoslik 
rivoji muammolariga ham e‘tibor qaratdi. FA Tarix institutida o‗tkazilib 
kelayotgan an‘naviy tarixshunoslik o‗qishlari muammo tarixshunosligi holati, 
mavzular doirasini belgilash, istiqbolda o‗rganiladigan dolzarb muammolarni 
aniqlashda muhim rol o‗ynab kelmoqda. 
Mustaqillik yillarida muammoviy tarixshunoslik sohasida amalga oshirilgan 
ishlarni tahlil qilishga o‗tar ekanmiz, shuni ta‘kidlash zarurki, 1990 yillarning 
boshlaridagi muammo tarixshunosligiga doir ishlar xususiyati shundan iborat 
bo‗ldiki, ular sovet davrida tadqiq qilinib, shu davrda yaratilgan adabiyotlar sovet 
tarix fani g‗oyalari asosida tahlil qilingan. 
Bu yillarda tadqiqotlar mavzusining yangilanishi ancha sekinlik bilan 
amalga oshdi. Tarixshunoslik tadqiqotlari mavzularining yangilanishiga ularning 
sifat jihatidan o‗zgarishiga tarix tadqiqotlaridagi yangilanish jarayoni turtki bo‗ldi. 
Muammo tarixshunosligi rivojidagi Vatan tarixining dolzarb muammolarini qayta 
mushohada etishda yangicha yondoshuvlarga asoslangan tadqiqotlar 1990 
yillarning o‗rtalaridan boshlab vujudga kela boshlaganligini kuzatish mumkin. 
Vatan tarixining dolzarb muammolarini o‗rganishda yangicha yondoshuvlarning 
ommalashuvida 1994 yilda tayyorlangan maqolalar to‗plami O‗zbekiston 
Respublikasi FA Tarix instituti tarixshunoslik bo‗limida tayyorlangan "XX 
asrning dastlabki o‗ttiz yilligida O‗zbekistonda tarix fani (Tarixshunoslik 
ocherklari)" ni alohida ko‗rsatib o‗tmoqchimiz. Mazkur tarixshunoslik 
ocherklarida mustaqillik davri ilgari surgan, sifat jihatidan yangi vazifalardan kelib 
chiqib, XX asrning dastlabki 30 yilligida O‗zbekiston tarixi fani rivojining asosiy 
bosqichlari har tomonlama izchillik bilan yoritildi. Ushbu asarning ijobiy momenti 
sifatida ilmiy o‗rganish ob‘ektiga kirgan muammo va masalalarni nihoyatda 
chuqur 
va 
jiddiy, 
yangi 
nazariy-metodologik 
yondoshuvlar 
asosida 
o‗rganilganligini ta‘kidlash zarur. 

---

192 
O‗zbekistonda amalga oshirilgan tarixshunoslik tadqiqotlarini xarakterlashga 
o‗tar ekanmiz, shuni alohida ta‘kidlash joizki, mustaqillik yillari ilmiy 
tarixshunosligida O‗zbskistonning alohida hududlari tarixshunosligi masalalari 
tadqiq qilindi. Xususan, Qoraqalpog‗iston, Buxoro, Xiva tarixshunosligiga oid 
ishlar chop etildi. Shuni ta‘kidlash zarurki, bu tadqiqotlarda O‗zbekiston tarixining 
umumiy va regional jihatlari turli muammoviy mavzuviy va xronologik rakurslari 
vatan adabiyotlari doirasida tahlil qilish bilan chegaralanmaydi. Ishga yuqori 
mutaxassislik mahorati darajasida chet el tarixshunoslik manbalari jalb qilinadi. 
Bunday yondoshuv o‗z navbatida tahsinga sazovorki, bu orqali vatan tarixining u 
yoki bu muammosi tarixshunosligining yaxlit manzarasi yaratiladi. 
1990-yillarda sovet tarixshunosligida ilgari o‗rganilmagan prinsipial yangi 
mavzu paydo bo‗ldi. Gap tarixiy sivilizatsion kommunikatsiyalar muammosi, 
avvalambor Buyuk ipak yo‗li haqida ketyapti. Bugungi kunda ushbu mavzu 
O‗zbekiston Respublikasi geosiyosiy va geoiqtisodiy manfaatlari nuqtai nazaridan 
uning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuviga asosli ravishda intilayotganligi, 
dunyoning turli davlatlari bilan (asosan iqtisodiy va transport kommunikatsiyalar 
sohasida) har tomonlama munosabat o‗rnatishida yetakchi mavzu bo‗lib qolmoqda. 
So‗nggi yillardagi «tarixshunoslik mahsulotlar» ijtimoiy-siyosiy mavzularni 
yetarlicha intensiv tadqiq qilish bilan xarakterlanadi. Ular mustaqillikning ilk 
yillarida qizg‗in bahs-munozaralarga sabab bo‗lgan O‗rta Osiyoning Rossiya 
tomonidan bosib olinishi va uning oqibatlari, milliy-ozodlik kurashlari, 
«bosmachilik harakati», milliy va diniy siyosatning amalga oshirilishi, xotin-qizlar 
muammosi. 
Jadidchilik tarixshunosligi masalasi tahlil qilishda original yondashuvni 
qo‗llayotgan O‗zbekiston tarixshunosligi maktabida bir muammo doirasida 
birlashgan ilmiy hamjamiyat xususiyatlarini namoyon qilmoqda. 
Mustaqillik 
yillaridagi 
muammoviy 
tarixshunoslikdagi 
eng 
katta 
yutuqlaridan 
biri 
bu 
O‗zbekiston tarixining turli mavzularini xorijiy 
tarixshunosligini yoritish bo‗ldi. Yangi avlod tarixchilarining chet tillarni 
o‗zlashtirishi, xorijiy mamlakatlarga safarga chiqish, ilmiy markazlar, 
kutubxonalaridan foydalanish imkonining vujudga kelishi bilan bu soxadagi 
tadqiqotlar ayniqsa kengaydi. 
O‗zbekistonda tarixshunoslik tadqiqotlari rivojlanishining asosiy tamoyillari 
haqida aytilgan fikrlarimizga yakun yasar ekanmiz, tarix fani rivojida muhim 
ahamiyatga ega bo‗lgan hozirgi zamon tarixshunosligi oldida quyidagi dolzarb 
muammolar borligi qayd etish lozim: 
Tarixshuioslik tadqiqotlari tahlili asosiga qo‗yilgan tarixiy adabiyotlarni 
yangicha nuqtai-nazardan o‗qib, o‗rganib chiqish kerak. Bunday tadqiqotchilik 
harakatlari tanqidiy ishning xolisligi va vatan tarixi tarixshunosligi muammolarini 

---

193 
o‗rganish umuman va xususan qanday amalga oshirilganligshsh baholashda 
maqsadga muvofiq bo‗lar edi. 
Tarixshunoslik tadqiqotlari mualliflari ilmiy tarixshunoslikning zarurligini 
takidlamoqdalar. U fanda sodir bo‗layotgan o‗zgarishlar sabablarini anlashga, 
zamonaviy tarixiy ong mohiyatini, ilgari surilayotgan konsepsiyalarning qanday 
tekshirilayotganini, yangi ilmiy bilimlar qanday qilib yangi shaklga kirishini 
tushunishga, tarix nafaqat bilim, balkim amalga oshayotgan jarayonni anglash 
vositasi sifatida ham zarur bo‗ladimi degan savollarga javob topishga yordam 
beradi. Muammo tarixshunosligi o‗zining rivoji davomida sifat jixatdan o‗zgarib, 
tarixshunoslik tadqiqoti usullarini takomillashtirish uchun istiqbolda yaxshi 
imkoniyatlarga ega.