N. X. Ermatov, N. M. Avlayarova, D. G’. Azizova, A. T. Mo’minov, M. X. Ashurov

 
1.4 rasm. Psevdokritik bosimning 
(p
r
) uglevodorod gazlarining havo 
bo’yisha olingan zishligiga (

) 
bog’liqligi
(M.A.Jdanov,1981) 
Gazning fraksiyasi to‘g‘risida ma‘lumot bo‘lmay, aksincha, faqat ma‘lumot 
uglevodorod gazining nisbiy zichligi to‘g‘risida bo‘lsa, psevdokritik temperatura va 
bosim 1.4 va 1.5-rasmlardan taqribiy aniqlanadi. SHuni qayd etish lozimki, 1.4 va 
1.5-rasmlarda ko‘rsatilgan taqribiy empirik bog‘liqliklar faqat uglevodorod gazlari 

---

20 
uchun to‘g‘ri keladi, ya‘ni uglevodorod gazlarining molekulyar massasining ortishi 
ularning kritik temperaturasining ko‘tarilishiga olib keladi. 
 
1.5-rasm. 
Psevdokritik 
tempera-
turaning (T
r
) uglevodorod gazlarining 
havo bo’yicha olingan zichligiga (

) 
bog’liqligi
(M.A.Jdanov, 1981) 
Agar gaz tarkibida uglevodorodlar bilan birga boshqa komponentlar ham 
uchrasa (azot, karbonat kislotasi va sh.o‘.), u holda yuqorida qayd etilgan empirik 
bog‘liqliklardan foydalanib bo‘lmaydi. Yuqoridagi misolda gazning havo bo‘yicha 
zichligi 0,66 g/sm
3
ga teng. Bunga asoslanib, 1.4 va 1.5-rasmdan psevdokritik bosim 
va temperaturani aniqlaymiz:
p
P=
4,68 MPa; T
P=
210 
0
S , 
bunda keltirilgan psevdokritik bosim va temperatura quyidagilarga teng 
bo‘ladi: 
2,41
4,68
0,1
11,2
р
р
р
r
mutl
R




; 
1,54
210
50
273
Т
t
Т
Т
r
š а
R





т
. 
Bu ma‘lumotlar asosida 1.3.-rasmdan z=0,818 ekanligini aniqlaymiz, bu esa 
avvalgi z=0,82 ga deyarli teng. Konlarda gaz zahirasini hisoblashda gazning 
siqiluvchanlik koeffisientini aniqlash va inobatga olish albatta zarur. 
Bundan tashqari ko‘pgina hollarda, jumladan gaz zahirasini ashyoviy balans 
metodi bilan hisoblashda, qatlam gazining siqiluvchanlik koeffisientini bilish zarur. 
Qatlam gazining hajmiy koeffisienti bir kub metr normal gaz hajmining (standart 

---

21 
sharoitlarda) qatlam sharoitidagi o‘zgarishini ifodalaydi va (1.8) nisbat orqali 
aniqlanadi. 
Fizik o‘lchovlarda qabul qilingan t
st
=0°S orqali quyidagiga ega bo‘lamiz: 
р
t
T
z
0,00378
V
qat
r



, 
(1.8) 
O‘zbekiston gaz sanoatida qabul qilingan 20 
0
S da esa
р
t
T
z
0,00351
V
qat
r



.
(1.9) 
Qatlam gazining hajmiy koeffisienti doimo birdan kam 

0,0075-0,01 atrofida 
bo‘ladi.