qiyosiy taxlil
«qiyosiy taxlil» ikki yeki bir necha ob’ekt (predmet)larni bir- biriga
solishtirish, ushbu solishtirishdan ma’lum bir mantikiy, nazariy xulosalar
chikarish usulidir.
qiyoslash, solishtirish substrat (substansiya)ni boshka ob’ekt (predmet)ga
takkoslashni takozo etadi. Agar substrat (substansiya) yakka asos, negiz bulsa, u
uzining ichki kismlariga kieslanishi mumkin. Masalan, materiya substrat
(substansiya) bulsa, u proton yeki izotoplarga, vodorodning atomi kislorodning
atomiga kieslanishi mantikan tugridir.
Substrat sifatida nafakat moddiy narsalar, shuningdek narsalarning sifatlari,
belgilari, xususiyatlari xam olinishi mumkin. Bunday paytda xulosa ushbu
kieslanaetgan sifatlar, belgilar yeki xususiyatlardan chikariladi.
qiyoslash tashki belgilarga nisbatan xam kullanilishi mumkin. Masalan, biz
deraza, uy, stol-stullarni katta-kichikligiga yeki doira, yarim doira, turtburchak
kurinishlariga muvofik takkoslay- miz. Agar stullarni yumshok yeki kattikligiga
muvofik takkoslasak, ularni sifatlariga muvofik baxolagan bulamiz.
qiyosiy taxlil u yeki bu belgilarni, farklarni aniklashdan iborat emas, u
solishtirishdan chikariladigan xulosa, fikr, pastulat uchun muximdir. Agar
shunday xulosa bulmasa, u shunchaki, ilmiy izlanishlardan yirok, oddiy kuzatish
bulib koladi.
43
qiyosiy taxlil ratsionallikka va ob’ektivlikka asoslanganida ilmiy xususiyat
kasb etadi. Tugri, kieslash mantikiy xususiyat kasb etishi mumkin. Masalan,
Platonning ideal davlati, shaxri bilan Forobiyning fozil odamlar shaxri fakat
goyaviy-nazariy karashlar yerdamidagina takkoslanishi mumkin. Lekin bu kies
ratsionallikka, ob’ektiv borlik talablariga tayanishni rad kilmaydi. Ratsionallik va
ob’ektivlik barcha ilmiy izlanishlar tayanadigan usullar ekan, ular kiesiy taxlil
uchun xam majburiydir.
qiyosiy taxlilda katta va kichik, uzun va kiska, cheksiz va cheklangan, yangi
va eski, yumalok va chuzik, tez va sekin, tirik va ulik, ongli (aklli) va ongsiz
(beakl), yaxshilik va yemonlik, ijobiy va salbiy kabi xodisalarning ikki, antinomik
tomonlarini ifoda- lovchi tushunchalar kullaniladi. Yukorida aytganimizdek,
mazkur tushunchalar ob’ekt (predmet)ning ye tashki belgilari yeki ichki sifatlarini
ifodalaydi. qiyoslash uchun ye tashki kurinishdagi farklarni yeki ichki sifatlardagi
farklarni topish, ularni takkoslab ma’lum bir xulosalar chikarish muximdir.
Xulosalar takkoslanaetgan ob’ekt (predmet)larning uzidan, ularni kieslashdan
keltirib chikariladi. Xulosa gipoteza tarzida oldindan tayerlanib, kieslash jaraenida
tuldirilishi, aniklashtirilishi mumkin, lekin u ob’ekt (predmet)ga sun’iy tarzda,
zurlab yepishtirilmasligi lozim. X,atto kieslash boshkacha xulosaga, goxo
gipotezani mutlak rad etuvchi pastulatga olib kelganida xam ob’ekt (predmet)ni
xulosaga buysundirish notugridir.
Xulosa, fikr kieslashning maxsuli bulganida ilmiy izlanishda ob’ektivlik va
ratsionallik saklanadi, tadkikotning kimmati oshadi.
qiyoslash bilish jaraenida ye fikran yeki eksperiment orkali amalga oshiriladi.
Fikran amalga oshiriladigan kieslash kuzatuv jaraenlarida tuplangan tajribaga,
mantikiy fikrlashda xosil bulgan xulosalarga tayanadi. Bunday takkoslashda
xaelga, fantaziyaga berilish oson ruy beradi, natijada tadkikot jaraeniga utopik
elementlar kushiladi. Umuman xaelga, utopiyaga berilish u yeki bu darajada
deyarli barcha ilmiy izlanishlarda uchraydi, lekin ular kiesiy taxlildagi mantikiy
fikrlashni befoyda, ob’ekt (predmetna zid, utopiyalarga aylantirmasligi kerak.
Masalan, Platon jamiyatda adolatsizlikni, gayriinsoniy va gayriaxlokiy illat- larni
bartaraf etish yullarini izlaganida real xaetiy talablardan kelib chikkan, bu
ratsional fikr, xulosa edi. Ammo u ideal davlat, shaxar goyasini ilgari surganida
utopiyaga beriladi, uning ideal
44
davlatni, shaxarni faylasuflar boshkarishi zarur, degan fikri, xulosasi amalga
oshmas utopiyadir.
qiyoslash duch kelgan narsalar, eklektik xodisalar urtasida emas, balki
ma’lum bir funksiyalari yeki sifatlarida yakinlik mavjud ob’ekt (predmet)lar
urtasida amalga oshiriladi. Tugri, ba’zan kieslash bir-biriga yakin bulmagan,
umumiyligi yuk, xatto zid ob’ekt (predmet)lar urtasida xam amalga oshirilishi
mumkin. Masalan, odamni tokka, uyni dengizga, gilamni samoletga kieslagan- da
ilmiy ratsionalizmga emas, badiiy mubolagaga tayaniladi. qiyosiy taxlil, ilmiy
metod sifatida, eksperiment orkali asoslashga imkon beradi, yukoridagi misollarda
esa eksperiment utkazish imkoni yuk.
qiyosiy taxlilda keng kullaniladigani tavsiflash usulidir. Tavsiflash ob’ekt
(predmet)ga ta’rif berish, undagi sifatlarni ilmiy maksad nuktai nazaridan
baxolashdir. Xar kanday kieslash tavsiflashga olib keladi, tavsiflar orkali ob’ekt
(predmet) kanday sifatlarga ega ekani ochib beriladi. qieslanmagan tavsiflash
ilmiy yendashishdan uzok buladi, u kupincha shaxsiy, asoslanmagan, tor fikr
doirasida kolib ketadi. Tugri, ba’zi tavsiflar ilmiy asosga ega bulmasa-da,
translyatsiya sifatida asrlar osha saklanib keladi. Masalan, paygambarlar, avlielar,
mistiklar xakidagi tavsiflar shundaydir. Bu tavsiflarda ilmiy ratsional yendashish,
eksperimen- tal asoslash emas, balki rivoyat, afsona, badiiy tukimalar asosiy rol
uynaydi.
qiyosiy taxlilda chizma va sxemalardan foydalanish muxim axamiyatga ega.
Ular tadkikotchining ob’ekt (predmet)dan nimalar yeki kanday sifatlar izlaetganini
anik kursatib turadi. Chizma va sxemalar takkoslanaetgan ob’ekt (predmet)larning
real xolatini kursatib turadi, fikr, xulosa ushbu xolatdan kelib chikariladi. Chizma
va sxemalar argumentni, dalil va misollarni kurgazmali kiladi, fikr, xulosaga anik
yunaltirilganlik, mantikiylik baxsh etadi.
qiyosiy taxlil dalil, misol va guvoxlarga xam tayanadi. Dalil ogzaki, yezma
yeki kurgazmali bulishi mumkin. Ogzaki dalil kieslana- yetgan ob’ekt
(predmet)larning real xolatidan yeki genezisidan yaxshi xabardor kishidan olinadi.
Muammoga oid ilmiy izlanishlar olib borgan mutaxassis kursatmasiga tayanish
tadkikot kimmatini oshira- di. Lekin mazkur dalil mutlak xakikat, dogma sifatida
karalmas- ligi lozim.
Goxo ogzaki dalil sifatida intervyu, suxbat usullaridan xam foydalaniladi.
45
Yozma dalil ikkinchi yezma manba bilan yeki boshka kishining fikri bilan
kieslanganda kiesiy taxlil xisoblanadi. Agar ayrim olgan yezma manbaning uzi
keltirilsa, boshka manbalarga kieslan- masa, u tarixiy-sotsiologik yeki asiologik
yondashuvga aylanadi.
Kurgazmali dalillarga turli tavsiflar, xronik xujjatlar, kinolavxalar,
videomateriallar, fotosuratlar kabilar kiradi. Lekin ular xam uziga yakin, umumiy
belgilariga ega xujjatlar, kurgazmali dalillar bilan takkoslanishi zarur.
qiyosiy taxlil utmishdagi vokea, xodisalarni xozirgi davrdagi jaraenlar bilan
takkoslashni xam amalga oshiradi. Mazkur xolda tarixni ideallashtirish yeki
falsifikatsiyalash imkoni paydo buladi. Bizning fikrimizcha, ularning ikkalasi xam
ilmiy izlanish uchun nomakbul xoldir, chunki ijtimoiy xaetning murakkab, zid-
diyatli xususiyati uni ideallashtirishni xam, falsifikatsiyalash- tirishning xam
xatoligini kursatadi. Tarixni xech kachon tula tiklash mumkin bulmaganidek,
xozirgi jaraenlarni xam tula, ob’ektiv urganish mumkin emas. Retrospektiv
yondashuv kiesiy taxlilga utmishdan, tarixdan mavzu, dalil, misol topib beradi,
ushbu manbalarning zamonga nisbatan baxolanishini esa kiesiy takkoslash usuli
amalga oshiradi. Goxo retrospektiv yendashishning uzi kiesiy taxlil usuliga
tayanadi, bu aslida ikki tadkikot metodining bir-biriga boglanib kelishidan darak
beradi.
qiyosiy taxlil metodi analiz va sintez, tizimli funksional yondashuv, empirik
va dala materiallarni yigish, kontekt-analiz (manbalar, xujjatlarni urganish),
modellashtirish kabi usullar bilan xam boglikdir. Lekin u ikki yeki undan ortik
ob’ekt (predmet)larni takkoslashdan iboratdir. qaerda takkoslash ilmiy nazariy,
mantikiy fikr, xulosa bilan yakunlansa, shu yerda kiesiy taxlil metodi kullanilgan
buladi.
qiyosiy taxlilda ob’ekt (predmet)ning aynanligi, uzi uzi uchun mavjudligi
tayanch nukta kilib olinadi va ikkinchi, kieslanaetgan ob’ekt (predmet)ning xam
aynanligi unga kieslanadi. Agar ob’ekt (predmet)ning dinamik xususiyatlari
urganilmokchi bulsa, kieslanaetgan ob’ekt (predmet)ning xam dinamik
xususiyatlari kuzatiladi. Ob’ekt (predmet)ning statik, turgun xolati ikkinchi ob’ekt
(pred- met)ning dinamik xolatiga kieslansa, shubxasiz, noob’ektiv fikr, xulosa
kelib chikadi. Genezis genezisga, shakllanish jaraeni shakl- lanish jaraeniga,
yuksalish yuksalishga, transformatsiya jaraenlari transformatsiya jaraenlariga
kieslanganda, ob’ekt (predmet) xakida ob’ektiv xulosa chikariladi. Ba’zi
tadkikotchilar uzi yashaetgan
46
davrni maktash uchun utmishdan kamchilik, xato kidiradilar, vaxo- lanki, ikki
davr anik dalillar, misollar va xaet soxalari orkali takkoslanishi lozim.
qiyosiy taxlilda ba’zan konstatatsiya bilan chegaralanish kuzga tashlanadi.
X,yech kanday dalilsiz, misolsiz ob’ekt (predmet)ni maktash yeki uni tankid kilish
ilmiy izlanishlar utkazishni siyka- lashtirishdir. Maktov yeki tankid xam
kieslashga tayanganida, ob’ektiv, ilmiy ratsional buladi. Dalilsiz, asossiz maktov
tilegma- likni, tankid esa takabburlikni keltirib chikaradi. Shu bois kiesiy metodda
konstatatsiya va farklash yenma-yen kullanilsa maksadga muvofikdir.
qiyosiy taxlil mudom mezoniy xarakterga ega, ya’ni ob’ekt (predmet)ni
baxolash, ulchash, pozitiv yeki negativ sifatlarini ochib berishdir. Fikr, xulosa ana
shunday mezondir.
Distinksiya kieslashtirilaetgan ob’ekt (predmet)lar urtasida uziga xosliklarni,
farklarni ochib berish jaraenini bildiradi. qieslanaetgan ob’ekt (predmet)lar mutlak
aynan bulolmaydi, xech bulmaganda ular shaklan farklanadi. Lekin mazkur
farklanish kiesiy taxlil kilishga xalakit bermaydi. Masalan, yezuv stoli bilan
oshxona stoli bir-biridan shaklan fark kiladi, bu fark ularni kiesiy taxlil kilishga
xalakit bermaydi. Distinksiyasiz kiesiy taxlilni amalga oshirib bulmaydi.
Analogiya kieslanadigan ob’ekt (predmet)lar urtasidagi boglik- likni,
yakinlikni yeki ma’lum bir farklarni topish usulidir. Anolog esa kieslanadigan
ob’ekt (predmet)ga yakin nusxa, shakl, xususiyatdir. Analogsiz kieslash yuk,
shuning uchun analog substrat (substansiya)ga uxshash, kieslanadigan ob’ekt
(predmet)dir.
«Izomorfizm» kieslanaetgan ob’ekt (predmet)larning shaklan yakinligini,
tengligini, aynanligini ifodalaydigan tushunchadir. Izomorfizm shaklan yakinlikni
ifodalasa-da, ichki xususiyatlardagi polimorfizmni rad etmaydi. Analog bilan
izomorfizm urtasida uxshashlik kup, lekin analogda shaklan farklar bulishi
mumkin.
Dostları ilə paylaş: |