Nazariy va tajribaviy tadqiqotlarning tahlili, xulosa va takliflarni shakllantirish
Yüklə 165,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Nazariy va tajribaviy tadqiqotlarning tahlili, xulosa va takliflarni shakllantirish «Tizim» («sistema»), «ob’ekt», «predmet» shunday immanent xususiyatlarga va permanent alokalariga egaki, ularni urganmay, ob’ekt (predmet, sistema, tizim) xakida biror yangi fikrga, xulosaga kelish kiyin. Tizimli funksional yondashuv tadkikotchining xoxish, istak va intilishlarining maxsuli emas, u ob’ekt (predmet, tizim, sistema) xususiyatlarining talabidir. Tugri, ushbu talabni tadkikotchi cheklab utishi, xatto rad etishi mumkin, ammo ratsional fikr- lovchi, ob’ekt (predmet)ni ob’ektiv urganmokchi bulgan xar bir izlanuvchi ularni xisobga olishga, tizimli funksional yondashuvga tayanishi shart. «Tizim» umumiy funksional alokalarga ega ob’ekt (predmet)- larning majmui, birligidir. Funksional alokalariga ega bulmagan ob’ekt (predmet)lar ajralish, parchalanish xususiyatiga ega, ularni tizim sifatida karash eklektik yendashishni keltirib chikaradi. Eklektika tizimli funksional yondashuvga ziddir. Tizimli funksional yondashuv: - ob’ekt (predmet)larning (kism, bulaklarning) funksional boglik; - tizimga oid kism, bulaklarning mustakilligi relyativistik kurinishga ega; - kismlar, bulaklar uzining maksad va vazifalarini tizim (butun, sistema)ning strategik maksadlaridan olishi, agar lozim bulsa, ushbu maksad va vazifalarini uzgartirishi, yangi maksad va vazifalar tanlash imkoniga ega bulishini talab etadi. «Tizimli funksional yondashuv» tushuncha sifatida yukoridagi talablarga javob berishga tayer ob’ekt (predmet)largagina kullaniladi. Xatto ob’ekt (predmet) yangi maksad va vazifalar tanlaganida xam tizimning strategik maksadidan chetga chikolmaydi, aks xolda u nazarda tutilaetgan tizimdan chikadi. 33 «Tizim» va «tizimli funksional yondashuv» turli tushuncha- lardir. Tizim real ob’ektdir, tizimli funksional yondashuv esa, tadkikotchi kullanadigan metod, sub’ektiv goya, karash ifodasidir. Ular ichida tizim, uning real ob’ektligi birlamchi, tizimli funksional yondashuv esa, ikkilamchidir. Demak, tizimli funksional yondashuvni tadkikot ob’ekti (predmeti) talab etadi. Tizimga taallukli kismlar, bulaklar urtasidagi funksional munosabatlar, alokalar tizimli-funksional yondashuvning pred- metidir. Mazkur munosabatlar, alokalar: - tizim (butun, sistema) talablariga muvofik; - kismlar, bulaklar ixtieriga muvofik; - tashki tazyiklar ta’siriga, zurloviga muvofik tashkil etilishi mumkin. Tizim (butun, sistema) uzini asrash, rivojlantirish uchun barcha kismlariga, bulaklariga ma’lum bir talablar kuyadi. Shunday talablar kuya olmagan va ularning bajarilishini ta’minlay olmagan tizim (sistema, butun) samarali faoliyat kursatolmaydi yeki inkirozga, tanazzulga uchraydi. Tizimli funksional yondashuv ushbu salbiy, fojiali xol yuzaga kelmasligining oldini oladi, tizim (butun, sistema)ni inkirozga, tanazzulga yetaklovchi omillardan xabar etadi. Shu bilan birga, u tadkikot ob’ekti (predmeti) real xolatidagi tizimning rivojlanishiga muvofik keladigan xollarni, an’ana- larni aniklaydi va tizim (butun, sistema)ni ularni kullab-kuvvat- lashga da’vat etadi. Tizimli funksional tadkikot metodining tav- siyalarini inobatga olmaslik yeki mensimaslik tizim uchun nomakbul xoldir. Tizim (butun, sistema)ning immanent alokalari kismlar, bulaklar ixtieri orkali xam sodir buladi. Demokratik kadriyatlar karor topgan tizimda kismlarning, bulaklarning ixtieriy alokalari rang-barang, rivojlangan buladi. Tizimli funksional yondashuv ushbu alokalarning ixtieriyligini, demokratik prinsiplarga kanchalik muvofikligi va butunning, sistemaning ideal xolatga kutarilishiga kanchalik yerdam berishi mumkinligini, imkoniyat- larini aniklashga yerdam beradi. Tizim (butun, sistema)ning yaxlit- ligini asrash va rivojlantirish yullarini topish tizimli funksional yondashuv oldidagi asosiy maksaddir. Demokratik kadriyatlar umuminsoniy tarakkiet mezonlaridan biriga aylanaetgan xozirgi paytda xech bir tizim (butun, sistema) 34 boshka tizimlar bilan integratsiyaga kirishmay, permanent aloka- lariga ochiklik, plyuralizm baxsh etmay yashay olmaydi. Tizimning permanent alokalari uni tashki tazyiklarga ochik kiladi, lekin ushbu tazyiklardagi salbiy tomonlarni, zurlov elementlarini tizimli funksional yondashuv aniklab berishi zarur. Mazkur intensionalizm tizimli funksional yondashuvni uzini uzi tankidiy baxolashga, tizimdagi permanent alokalarni umumiy maksadga muvofik urganib, kuzatib borishga imkon beradi. Tankidiy inten- siyasiz tizim rivojlana, ichki imkoniyatlaridan unumli foydalana olmaydi. Tizimli funksional yondashuv tizim (butun, sistema) va uning kismlari, bulaklari urtasidagi funksional bogliklikni mustaxkamlash, rivojlantirish yullarini izlaganida tankidiy intensiyaga tayanadi, uni kullab-kuvvatlaydi. Tizimli funksional yondashuv butun va kismlar, ular urtasidagi alokalardan tashkari «maksad», «ierarxiya», «uyushganlik», «tashkil- langanlik», «element», «regulyatsiya», «barkarorlik», «turgunlik», «dinamiklik», «mobillik», «shakllanganlik», «rivojlanish» kabi tushunchalar va xodisalar bilan xam boglikdir. Mazkur tushunchalar va xodisalar butun (tizim, sistema) va kismlar, kismlar va kismlar urtasidagi alokalarning muxim jixatlaridir. Ob’ekt (predmet)- ning ichki tuzilishi, strukturasini ularsiz urganib bulmaydi. Tizimli funksional yondashuv ob’ekt (predmet)ni uzining ichki (immanent) va tashki (permanent) alokalariga ega tizim (sistema) sifatida karaydi, bu esa uni avvalo tizim (sistema) nima, degan savolga javob izlashga undaydi. Tizim (sistema) kanday xususiyatlarga, belgilarga, alokalarga ega, ularning ob’ekt (predmet) funksiyasidagi urni kanday, tizim (sistema) boshka tizim (sistema)lardan nimasi bilan fark kiladi, uni boshka ob’ekt (predmet) bilan almashtirish mumkinmi yeki mumkin emasmi, tizim (sistema)ni xarakatlantiruvchi kuchlar, omillar nimalardan iborat kabi savollarga javob berish xam talab etiladi. Tizim (sistema)ning tuzilishi, strukturasini aniklash kanchalik muxim bulsa, ularda kechadigan ierarxik alokalarni, koordinatsiya- ning uziga xos xususiyatlarini, mobillik imkoniyatlari va rivojlanish yullarini bilish xam shunchalik zarurdir. Ba’zan ilmiy tadkikot maksadi tizimli funksional yondashuv ob’ekti (predmeti) sifatida karaladi. X,a, maksadda tizim (sistema)ning funksional moxiyati uz ifodasini topadi. Birok maksad tizim (sistema)ning uziga xos, xatto unda tizim (sistema)ga xos belgilar aks etsa-da, u 35 xech kachon ob’ekt (predmet)ning uzi bulolmaydi. Tizimli funksional yondashuvni tadkikotchi shakllantiradi, tizim (sistema) esa «uzi uzi uchun» mavjuddir. Tan olish kerakki, ba’zan inson ongini, tasavvurlari va karashlarini, bilimini tizim (sistema) sifatida karash lozim buladi. Bu paytda ularni insondan tashkaridagi «uzi uzi uchun» mavjud ob’ekt (predmet), deb karash mumkin emas. Struktura (tuzilish)ga tashkillashtirilganlik, regulyatsiya (irregulyatsiya), dinamiklik (statitlik), rivojlanish (turgunlik yeki yemirilish) xos. Tadkikotchi ularning strukturada namoen bulishiga dikkatini karatadi. Xamma struktura xam pozitiv alokalarga ega bulavermaydi, tashkillashtirish ma’lum bir tashkillashtirilganlik yeki destruktiv alokalar maxsulidir, regulyatsiya irregulyator omil- lardan usib chikishi mumkin. Tizimli funksional yondashuv ayrim olgan ob’ekt (predmet)ni emas, balki uning strukturasiga kirgan kismlar, bulaklar urtasi- dagi munosabatlarni urganadi. Ikki yeki undan kup ob’ekt (predmet) bulishi shart. qismlar, bulaklar xam ikki yeki undan ortik bulishi darkor. Ikki yeki undan ortik ob’ekt (predmet), kismlar yeki bulaklar mavjud joyda esa munosabatlar rang-baranglashadi, murak- kablashadi. Ushbu rang-barang, murakkab munosabatlarning struktura (tuzilish)da, ob’ekt (predmet) ichida namoen bulishi tizim (sistema)- ni dinamik xolda karashga undaydi. Ob’ekt (predmet)lar funksional yakinligiga karab klassifikatsiya kilinadi, sistemalashtiriladi (tizimlashtiriladi). Masalan, zielilar sinfi deganda akliy- intellektual mexnat egalari nazarda tutiladi. Ukituvchilar, olimlar, ijodkorlar shunday mexnat bilan shugullanuvchi axoli katlamidir. Goxo asosiy belgi kilib demografik xususiyatlar (yeshlar - maktab ukuvchilari, kollej yeki litsey talabalari, oliy ukuv yurtlarida ta’lim olaetganlar, umuman 30 yeshgacha bulgan axoli katlami), asosiy faoliyat (ishchi-xizmatchilar - korxona ishchilari, texnik xodimlar, ijtimoiy mexnat soxasida xizmat kilaetganlar), til (uzbek tili - uguz laxjasi, Fargona laxjasi, Toshkent dialekti va boshkalar), turlar (ijod - texnika- viy, badiiy, ilmiy) olinadi. Mazkur axoli katlamlariga xos belgilar, faoliyat turlari, milliy xususiyatlar tizim (sistema)ning strukturasiga kiradi, aynan shu nuktai nazardan ular tizimli funksional yondashuv ob’ekt (predmet)lariga aylanadi. Ba’zi adabietlarda ular tashki belgilar deb ataladi. Shuningdek, ob’ekt (predmet) ichki belgilariga xam ega. Masalan, ijodiy faoliyat ichki 36 belgilariga kura intensiv, impulsiv, ekstensiv kechishi nuktai nazaridan tizimlashtirilishi mumkin, bu urinda ijodiy faoliyat- ning psixologik belgilari xisobga olinmokda. Ijodni sub’ektlari (olimlar, shoirlar, musavvirlar, aloxida shaxs, omma, guruxlar), ob’ektlari (jamiyatni, bozor munosabatlarini, davlat va uning institutlarini, milliy xukuk tizimini, siesiy partiyalarni urganishga karatilgani) orkali xam tizim (sistema) sifatida urganish mumkin. Tizimli funksional yondashuvdagi murakkab, kupincha shaxsiy- sub’ektiv yondashuv ustunlik kiladigan jixat ob’ekt (predmet)ning ichki belgilarini tizimli urganishdir. Bu urinda ob’ektivlikdan chekinish xollari mavjud. Shuni esda tutish lozimki, ichki belgilar- ni ob’ekt (predmet) uzidan, uning immanent belgilari va permanent alokalaridan olish lozim, ana shunda tadkikotning ijtimoiy extiejlarni kondirishga karatilgani, amaliy axamiyati namoen buladi. Tizimli funksional yondashuv kolgan tadkikot metodlari bilan xam boglikdir. Masalan, eksperiment tadkikot ob’ekti (predmeti)ga xos xususiyatlarning ideal xolatini, intervyu respondentlarning tizim (sistema)ga munosabatlarini, kiesiy taxlil funksiyalarni boshka boskichlardagi yeki boshka predmetlardagi kurinishlariga solishtirib urganishga yerdam beradi. Tizimli funksional yondashuv bilan kompleks yondashuv urtasida uzviy aloka, yakinlik mavjud. Ba’zan kompleks yondashuvni tizimli funksional yondashuv bilan aynanlashtirish mumkin. Bu tabiiy xol, chunki birinchisi ob’ekt (predmet)ga xar tomonlama yendashishni tizimli amalga oshiradi. Ammo bu urinda shunchaki tizimlash- tirishga intilish emas, balki kismlar, bulaklarning funksional boglikligini aniklash nazarda tutilyapti. Kompleks yondashuvda funksional boglik bulmagan ob’ekt (predmet)lar guruxlashtiri- lishi, klassifikatsiyalashtirilishi mumkin, tizimli funksional yondashuvda esa kismlar, bulaklar bir-biriga funksional boglik bulishi shart. Agar bunday yondashuv xar xil kismlar, bulaklarga xam tadbik etilsa yeki ularga kieslab urganilsa, kompleks yondashuvga aylanishi mumkin. Kompleks yondashuv universalligi, tizimli funksional yondashuv esa tizimliligi bilan ajralib turadi. Ammo ijtimoiy- gumanitar soxalar urganadigan barcha ob’ekt (predmet)lar kupkirrali, kupomilli ekanini unutmaslik zarur. 37 Yüklə 165,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|