Nazariy va tajribaviy tadqiqotlarning tahlili, xulosa va takliflarni shakllantirish
Yüklə 165,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Retrospektiv yendashish
«Retrospektiv (tarixiy) yendashish» tushunchasi tadkikot ob’ekti (predmeti)ning real xolatigacha bulgan jaraenlarni (genezisi, shakllanish boskichlari, tarkalishi, ma’lum bir butunlik, tizimlik kasb etishi) urganishga karatilgan usuldir. Ma’lumki, xar kanday ob’ekt (predmet) uzining tarixiga ega. Ijtimoiy borlikda xech nima xech nimadan paydo bulmaydi, yuzaga kelish, shakllanish, rivojlanish, sunish va boshka shaklga utish boskichlari mavjuddir. Shuning uchun tadkikotlarda retrospektiv (tarixiy yeki tarixiylik usuli) yendashishga, ob’ekt (predmet)ning real xolatiga bosib utgan boskichlarni taxlil kilishga katta e’tibor beriladi. Bunday yondashuv ob’ekt (predmet)ning asosiy xususiyatlari va belgilarini aniklashga, real xolatidagi muammo- larini bilishga yerdam beradi. Demak, retrospektiv yendashish ob’ekt (predmet): - kanday paydo buldi; - kaysi omillar ta’sirida shakllandi; - rivojlanish boskichlari nimalardan iborat; - kanday suna boshladi yeki tanazzulga yuz tutdi; - kanday shaklga utdi yeki utmokda kabi fundamental savollarga javob izlaydi. Kurinib turibdiki, mazkur savollarga javob izlash xronologik. Izchil tarzda amalga oshirilishi mumkin. Xronologik izchillik ob’ekt (predmet) xaetini turli boskichlarda, vaktda izchil- likda urganish imkonini beradi. Vakt (boskichlar, davrlar, pogonalar) retrospektiv yendashish- ning asosiy tushunchasidir, chunki ob’ekt (predmet)ning genezisidan to sunib, boshka shaklga utishigacha bulgan jaraenlar vaktda namoen buladi. Vakt uzluksizdir, ammo gnoseologik maksad uni, u bilan birga ob’ekt (predmet) xaetini boskichlar, davrlar va pogonalarga buladi. Bu urinda tadkikotchi vaktga va ob’ekt (predmet) xaetiga nisbatan tizimli yendashgani kuzga tashlanadi. Ijtimoiy xaetga taallukli ob’ekt (predmet)da evolyusion va revolyusion rivojlanishga xos xususiyatlar uchraydi. Evolyusion rivojlanish ob’ekt (predmet)ning immanent xususiyatlariga muvofik rivojlanishi jaraenlarini ifoda etadi. Tadrijiylik, izchillik, murosa undagi asosiy belgilardir. Ushbu belgilar buzilganda ob’ekt (predmet)da tartibsizlik, chekinish, boshboshdoklik yuzaga keladi. 38 Inkilobiy rivojlanish ichki xususiyatlarga muvofik kelmagan tashki tazyiklar ta’sirida, goxo kutilmagan omillar, uzgarishlar natijasi sifatida namoen buladi. Inkilob mudom xam ob’ekt (predmet)ni yemirilishga olib kelavermaydi, u tizim (sistema)ni boshka, ijobiy boskichga xam kutarishi mumkin. Inkilobning yemirishga, nigilizmga moyil kurinishidan kurkish lozim, agar u yangi munosabatlar va boyliklar yaratishga karatilsa, undan kurkmas- lik, balki unda katnashish kerak. Bozor munosabatlariga utish bizning jamiyatimiz uchun tarakkietni belgilovchi xodisa edi, shuning uchun xam unga «tub uzgarish», «tub burilish» kabi epitetlar kullaniladi. Shuni esda tutish kerakki, ijtimoiy xaet bir tekis yeki inkilobiy tarzda rivojlanmaydi, agar u bir tekis rivoj- lanishga moyil bulsa, u oxir-okibat stagnatsiyaga, turgunlikka, agar u mudom inkilobiy uzgarishlar kilishga intilsa, nigilizmga, radika- lizmga duchor buladi. Xa, ijtimoiy xaetning ayrim soxalari revolyusion tadbirlarga extiej sezadi (bunday extiej mudom mavjuddir), ammo u kolgan kupchilik soxaning evolyusion uzgarish- larga moyil ekanini inkor kilmaydi. Demak, bir tekis va inkilobiy rivojlanish ijtimoiy xaetga taallukli xodisalardir, retrospektiv yendashish ularni dialektik tarzda urganishi darkor. Inson rivojlanishining evolyusion konuni ijtimoiy xaetga nisbatan sotsial darvinizm deb ataladi. Oddiy xodisa va vokealarning intensiv yeki ekstensiv rivojlanishi, yeyilishi yirik murakkab xodisa va vokealarga aylanadi. Bu jaraen retrospektiv yendashishning tadkikot predmetidir. Rivojlanishda vorisiylik bilan an’anaviylik elementlari mavjud buladi, ulardan mutlak xoli tizim (sistema) yuk. Evolyusion, xatto revolyusion rivojlanish xam ular bilan xisoblashishga majburdir. Retrospektiv yendashish esa vorisiylik bilan an’anaviy- likning mavjudligini kayd etib yeki aniklab kolmaydi, ularning ob’ekt (predmet)ning rivojlanishiga kanday ta’sir etganini, ta’sir etishi mumkinligini kursatib beradi. Agar ob’ekt (predmet)- ning rivojlanish modeli xomxael, befoyda utopiya maxsuli bulmasa, uni retrospektiv yendashish orkaligina yaratish mumkin. Retrospektiv yendashish ob’ekt (predmet)ga taallukli real misollarni, jixatlarni urganadi, vorisiylik va an’anaviylik uning taxlili izchil, real, asosli bulishini ta’minlaydi. Istoritsizm va futurizm retrospektiv yendashishda u yeki kurinishda uchraydi. Moxiyatan istorizm utmishdagi vokea-xodisa- 39 larni kelajakka aynan kuchirishni anglatadi. Mazkur atamani ijtimoiy falsafaga ingliz faylasufi va sotsiologi K.Popper olib kirgan. Uning fikriga kura, istoritsizm gayrixaetiy usuldir, chunki utmishni orkaga kaytarishi mumkin emas. Birok ayrim tadkikotchi- lar neoistoritsizm, ya’ni utmishdagi vokea-xodisalarni, ideallarni oklash orkali ularga kaytishni taklif kiladilar. Ular utmishni kisman kelajakka kuchirmokchi, anikrok kilib aytganda, kelajakni utmishga kaytarmokchi buladilar. Fundamentalizmga moyil ushbu yondashuvlardagi «orkaga kaytarish» da’vati ilm- fan moxiyatiga ziddir. Ammo ulardagi utmishni intensiv urganishga intilishga pozitiv xol sifatida karasa buladi. Futurizm kelajakni urganuvchi, bashorat kiluvchi metoddir. U ijtimoiy xaet, insoniyatning kelajagi, tarakkiet yullarini tadkik etadi. X,ar bir ilmiy tadkikotda futurologik yendashish mavjud buladi, chunki uz tadkikot ob’ektining kelajagi bilan kizikmay- digan izlanish uchramaydi. X,atto tarixni, utmishni urganaetgan tadkikotchi xam ob’ektining axvolini kelajakka proeksiya (yunal- tirilganlik) kiladi, insoniyat tarakkiet uchun zarur tomonlarini ochib beradi. Realizm real borlikni ob’ektiv, bor ziddiyatlari bilan tadkik etish metodidir. U moddiy borlikka xam, ideal xodisalarga xam kullanilishi mumkin. Narsalarning ob’ektiv borligini tan olish sodda realizm deb ataladi, aslida ilmiy tadkikot bunday yendashish bilan cheklanib kolmaydi. U narsalarning zamon va makonda uzgarishini, boshka narsalar bilan alokalarini, ichki dinamizmni xam urganadi. Narsalarning ichki xususiyatlari va tashki alokalari kancha keng, tulik etish imkoni shuncha keng, tula buladi. Utopizm xael, uy, fantaziya yerdamida ob’ekt (predmet)ning modelini yaratish usulidir. Mazkur model real xaetda, ob’ektiv borlikda bulmasligi xam mumkin. Utopiya real xaetga tayansa, uni takomillashtirishga intilsa, ob’ekt (predmet)ni yangi sifatlar bilan boyitsa zararli emas. Ammo u real xaetdan, ijtimoiy borlikdan mutlak uzilgan, xomxaelga, fantaziyaga kurilgan bulsa, gayrixaetiy, gayriilmiy xususiyat kasb etadi. Masalan, «Avatar» filmida tasvirlangan mifologik obrazlar, ularning mamlakati ijodkorlarning xomxaeli, fantaziya maxsulidir. Videotexnika aklni xayratga soluvchi manzaralar, syujetlar yaratsa-da, ularning ilm-fanga xech kanday alokasi yuk. 40 Utopizm tadkikot ob’ekti (predmeti)ning ideal modelini yaratishi tufayli kizikish uygotadi. Ideal model real xaetga, ob’ektiv munosabatlarga tayanishi mumkin, shu nuktai nazardan utopizm ob’ekt (predmet)ni takomillashtirish yullarini izlovchi usuldir. Utopizmning gayrixaetiy, gayriilmiy bulgani emas, balki uning umuman yukligi ilmiy izlanishlarni kashshok kiladi. Retrospektiv yendashish tadkikot ob’ekti (predmeti)ning genezisi, shakllanishi, rivojlanish tarixini bilishni takozo etadi. Ilm-fanda u tarixiy yendashish yeki tarixiylik metodi deyiladi. Tarixiylik metodidan urinli foydalanish tarixiy jaraenlarni, tarixiy rivojlanish konunlarini, tarixni yaratuvchi, xarakatlan- tiruvchi sub’ektlarning tub manfaatlari va maksadlarini, evolyusion va revolyusion uzgarishlarni keltirib chikaruvchi ijtimoiy omillarni yaxshi bilishi darkor. Yangilik bilan eskilik, ezgulik bilan yevuzlik urtasidagi ziddiyatlarning, kurashlarning immanent konunlarini bilmay, uzlashtirmay retrospektiv yendashishdan unumli foydalanish kiyin. Tarixiy-madaniy meros va artefaktlar retrospektiv taxlil kilish kilinganida asosiy e’tibor ijod maxsuli va ijod sub’ektiga karatiladi. Tarixiy madaniy meros va artefaktlarning «tarixiy xaeti»ni tulik tiklash imkoni yuk, lekin retrospektiv yondashuv ijod maxsuli (artefaktlar, meros) va ijod sub’ekti (shaxs, xalk)ning ijtimoiy-tarixiy jaraenlardagi urnini ochib berishi mumkin. Ijtimoiy-tarixiy jaraenlarni davrlashtirish jamiyat tarak- kietidagi tub uzgarishlarga muvofik amalga oshirilishi ilm-fanda keng tarkalgan. Insoniyatning tarixi ibtidoiy tuzum, kuldorlik, feodalizm, kapitalizm va kommunizm kabilarga davrlashtiriladi. Lekin xar bir kit’a yeki xalk ushbu davrlarni turlicha bosib utadi. Mutaxassislarning fikricha, ibtidoiy davrni bosib utmagan etnos yuk, kolgan davrlar turlicha namoen buladi. Kommunizm umumiy tenglik prinsipiga asoslanadigan davrdir, ming afsuski, kishilar siesiy, xukukiy teng bulsalar-da (bu xam mutlak emas), iktisodiy, intellektual, jismoniy teng emaslar. Bular kommunizmni xomxael, fantaziya maxsuliga, utopiyaga aylan- tiradi. Birok kishilar, insoniyat ushbu utopiyadan mutlak voz kechgan emas. Davrlashtirish aloxida olingan vokea-xodisalarga nisbatan xam kullaniladi. Bunday takdirda ob’ekt (predmet)ning paydo bulishi 41 yeki yuzaga kelishi, ob’ekt (sub’ekt) sifatida shakllanishi, rivojlanish boskichlari, tanazzulga yuz tutishi yeki transformatsiyasi, yemirilishi yeki boshka shaklga utishi davrlashtiriladi. Xar bir davrning uziga xos, aloxida belgilari buladi, aynan ushbu belgilar davrlashtirishga asos kilib olinadi. Goxo ushbu belgi ob’ekt (predmet)ning tashki alokalaridan topiladi, izlanadi. Ammo ushbu tashki alokalarning ta’siri ob’ekt (predmet)ning ichki xaetida. Ichki tuzilishi yeki kismlari urtasidagi munosabatlarda aks etishi- ni xisobga olish zarur. Xalk, millat, shaxs tarixiy-madaniy tarakkiet sub’ektlari sifatida retrospektiv yendashishga sotsioantropologik moxiyat baxsh etadi. Inson va uning ijtimoiy jaraenlardagi urni, xalkning, millatning tarixiy-madaniy tarakkietga ta’siri masalalari mudom retrospektiv taxlil mavzusi bulib kelgan. Retrospektiv yendashish tarixiy-madaniy tarakkiet sub’ektlari- ning turmush tarzi, psixologiyasi, sotsium bilan alokalari, ijti- moiy institutlar faoliyatidagi ishtiroki kabilarni urganishga xam tadbik kilinadi. Tarixda shaxsning roli mavzusini urganish Plutarx davridan beri davom etib keladi, lekin bu borada baxslar kup. Xozirgi davrda yetakchilik kilaetgan fikr - tarixiy shaxs va xalk ommasining roli uygun karalishi darkor. Elitar yendashish kanchalik cheklangan bulsa, politar (ya’ni kupchilik. ommaviylik) yendashish xam shunday cheklangandir. Ilmiy tadkikot madxiyalar tukishga moyil publitsis- tika janri emas, u xaetga, inson faoliyatiga murakkab, ichki zid- diyatlarga tula vokelik sifatida karaydi, ularni yanada takomil- lashtirish yullarini kidiradi. U inson bilimlarining nisbiy- ligini, cheklanganligini unutmaydi. Ideal tarixiy shaxslar yuk («Beayb - parvardigor» degan naklni eslang), ammo ularni ideal kurishga intiluvchilar bor, odatda bunday kishilar xaetni ob’ektiv baxolashdan uzok buladilar. Dalil va manbalarga tayanishdan ular rivoyat, afsona va badiiy tukimalarga kuprok ishonadilar. Ilm-fan esa dalillarga, manbalarga, ularning tipologik xodisalar sifatida takrorlanishiga tayanadi. Dalil va manbalar ob’ekt (predmet)ning u yeki bu jixati, xususiyati, belgilariga oid umumiy konuniyatlarni kashf etishga olib kelishi zarur. Ayrim olgan dalil va manba, ayniksa, rivoyat, afsona, badiiy tukima bunday konuniyatlar yaratish- ga, kashf etishga olib kelmaydi. Lekin tadkikotchi ayrim dalil, manba uchrashidan kuz yumolmaydi, xuddi shuningdek, ulardan ob’ekt (predmet)ga oid umumiy konuniyatlar xam yaratolmaydi. 42 Falsifikatsiya tarixni soxtalashtirish, buzib kursatish usulidir. K.Popper uni ob’ekt (predmet)ni turlicha talkin kilish usuli sifatida karaydi. Bu urinda biz uni an’anaviy tarzda, ma’noda kullayapmiz. Falsifikatsiya ijtimoiy-tarixiy tarakkiet konunlarini bil- maslikdan, ayrim olgan vokea, xodisani umumiy konuniyatlar sifatida notugri talkin kilishdan kelib chikadi. Tarixni, utmishni ideallashtirish falsifikatsiyani avj oldi- radi, arzimas, ayrim olingan misol butun ijtimoiy-tarixiy jaraenga, boskichga xos vokelik sifatida maktaladi. Falsifikatsiya- da sanoxonlik, maddoxlik burtib turadi. Ular karor topgan muxitda ilmiy izlanishlar xam kompilyatsiyalar tukishga aylanadi. Umumiy konuniyatlarni topishga yerdam beradigan dalil, manba, eksperiment- largina falsifikatsiyalashtirishning gayriilmiy xususiyatlarini ochib tashlashi mumkin. Yüklə 165,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|