T. T. Jum aqulov iqtisod fanlari doktori, professor

5-MAVZU. M ULK C hlLIK MUNOSABATLARI
1-§. Mulkchilik munosabatlarining mohiyati.
Mulk obyektlari va subyektlari
Mulkchilik m unosabatlari 
- bu mulkka egalik qilish, undan foydalanish 
va uni tasarruf etish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlardir.
Mulkchilik ham iqtisodiy va ham huquqiy kategoriya hisoblanadi.
Mulkka egalik qilish 
- mulkdbrlik huquqining uning egasi qo ‘lida 
s a q la n ib tu r is h in i b ild ira d i va y a ra tilg a n b o y lik la rn i 
o zlashtirishning ijtim oiy shaklini ifodalaydi.
M ulk ta d b irk o rlik fa o liy a tin in g b iro r-b ir tu ri o rq a li ro 'yo b g a
chiqarilmasa, ya’ni iqtisodiy faoliyatda foydalanilmasa, bunda u 
«huquqiy» kategoriya sifatida qoladi.
Mulkdan foydalanish 
- bu mol - mulkning iqtisodiy faoliyatda 
ishlatilishi yoki ijtim oiy hayotda qo’llanishidir. Bundan daromad 
olish yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish maqsadi ko'zda tutiladi.
Mulkni tasarruf etish 
- bu mol - mulkning taqdirini mustaqil hal 
qilishdir. Bu m ulk obyektlarini sotish, m eros qoldirish, hadya 
qilish, ijaraga berish kabi yo’llar bilan ro’y beradi.
Mol - mulk ishlab chiqarish jarayonida foydalanilsa va o’z egasiga 
darom ad keltirsa, yoki uning iste’molini qondirishga xizm at qilsa, 
u iqtisodiy munosabatlarni ifodalab, iqtisodiy kategoriya sifatida 
chiqadi.
Mulkchilikning huquqiy m e’yorlarini quyidagilar belgilab beradi:
- ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy ne'matlarning 
muayyan shaxslarga tegishli ekanligi;
- mulk egalarining qonun bilan himoyalanadigan vakolatlari;
- mol - mulkni himoya qilish usullari.
35

---

M ulkchilik m unosabatlarining iqtisodiy m azm uni (egalik qilish, foydalanish va tasarruf 
etish) bitta m ulk shakli doirasida ham ro'yobga chiqarilish usullariga qarab farq qilishi 
mumkin:
• m ulkchilik m ehnatga m ajbur qilish yo'li bilan ro'yobga chiqarilsa quldor 
yoki feodal xususiy m ulki vujudga keladi;
*
• m ulkchilikni ro'yobga chiqarish m ulkdorning o'z m ehnati yordam ida 
amalga oshirilsa, m ayda tovar ishlab chiqarish uchun xarakterli xususiy 
m ulk paydo bo'ladi;
• mulk ob’ekti yollanma mehnatga asoslanib harakatga keltirilsa, korporativ 
(kapitalistik) xususiy m ulk paydo bo'ladi.
*