Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi
Yüklə 14,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
HID BILISH MEXANIZMI
Hidni sezish uchun turli-tuman hidli moddalaming molekulalari nafasga olinadigan havo bilan burun bo‘shlig‘iga kirishi va yuqoriga ko‘tarilib, hid bilish soxasidagi retseptorlami qo‘zg‘atishi kerak. Odam tez-tez va chuqur nafas olsa, hidli moddalarning molekulalari havo bilan hid bilish sohasiga tez va ko‘p yetib boradi, oqibatda retseptorlami kuchliroq qo‘zg‘atadi. Hid sezish retseptorlarining qo‘zg‘alish darajasi hidli moddaning xarakteriga, kimyoviy strukturasiga, havodagi konsentra- tsiyaga va retseptorlaming flziologik holatiga bog‘liq. Hidli moddalaming ta ’siri tufayli hid sezuvchi retseptorlaming qo‘zg‘alishi markazga intiluvchi nerv tolasi orqali markaziy asab tizimidagi hidlov traktining oldingi qismiga, u yerdan bodomsimon yadroga va oxirida bosh miya yarim sharlarining po‘stlog‘iga uzatiladi. Nerv impulsiga aylangan qo‘zg‘alish miya po‘stlog‘ida analiz va sintez qilinib, tegishli hid sezgisini keltirib chiqaradi. Po‘stloqning hid bilish analizatori qismiga boradigan bu asosiy y o ‘ldan tashqari hidlash traktining oldingi qismida joylashib, ikkinchi neyron aksonlarini oraliq, orqa va o ‘rta miyaning turli yadrolari bilan boglab, turadigan yo‘llar ham bor. Hid sezish retseptorlarining ta’sirlanishi tufayli yuz beradigan harakat va sekretor reaksiyalar ana shu yoMlar ishtiroki bilan yuz beradi. Hid sezish retseptorlari adaptatsiyalana oladi. 420 Shu sababli hidli moddaning havodagi konsentratsiyasi kaUa bo igan binoda bir necha vaqtgacha bo‘lgan odam shu hidni kam sezadigan b o iib qoladi. Hozircha hidlarning aniq klassifikatsiyasi yo‘q. Xenning hidli moddalaming kimyoviy strukturasiga qarab barcha hidlami klassifikatsiya qilishni taklif qildi. Ammo tekshirishlarda muayyan strukturaga ega b o igan moddalaming turli hid taratishi mumkinligi m aiu m boidi. Keyinchalik D.Eymur turli-tuman hidlarni o‘rganib, asosan 7 xil hid borligini (kamfora hidli, gul hidli, efir hidli, o ‘tkir hidli, chirik hidli va boshqalar) va bu hidlarning hidli modda molekulalarining shakliga bogiiqligini aniqladi. Ammo hidning modda molekulasi bilan birga elektrik holatiga ham b o g iiq b oiish i keyinchalik isbotlandi. Chunonchi, molekulalari elektr manfiy b oigan moddalaming o ‘tkir, elektr musbat boiganlari esa, chirik hid taratishi aniqlandi. Biroq, hidlarning bu xildagi klassifikatsiyasi ham nisbiy b o iib , haqiqatda uchrashi mumkin b o igan hid xillarini to ia qamrab olmaydi. 61-rasm. 1-Hidlov miya. Hozirgi vaqtda hid sezishni tushuntiradigan ikkita nazariya bor. Birinehi kimyoviy nazariyadir. Bu nazariyaga ko‘ra, hidli moddalar muayyan molekulalardan tashkil topgan, y a’ni hidli har bir moddaning molekulasi o ‘ziga xos tuzilishga ega. Shu sababdan hidli har bir moddaning molekulasi hid sezuvchi retseptorlaming o ‘z tuzilishiga mos keladigan xilini qo‘zg‘atadi. Oqibatda shu moddaning hidiga xos reaksiya yuz beradi. Ikkinchi nazariya fizikaviy nazariyadir. Bu nazariyaga ko‘ra, muayyan hidni bilish hidli moddadan tarqaladigan elektromagnit toiqinlariga bogiiq. Har ikkala nazariya ham hid bilish mohiyatini to ia tushuntirib berolmaydi. Hid bilish sohasidagi epiteliy hujayralar oqsillari sulfgidril guruhining hid bilishda katta ahamiyatga ega ekanligi keyingi vaqtda aniqlandi. Har xil hidli moddalar sulfgidril guruhini tegishlicha o‘zgartiradi va shunga ko‘ra, sezuvchi retseptor qo‘zg‘alganda paydo boiadigan impulslaming xarakteri ham moddaning hidiga guyo mos tushadi. 421 |