Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
94 Øaraøkada da sÿhÿr yemÿyinin vÿ sÿhÿr ÷ayûnûn vaxtû idi. Sÿhÿrdÿn qeyri-adi he÷ nÿ vÿd etmÿyÿn bugönkö gön ilk olaraq leytenant Øustermanûn hÿr øeyÿ iliømÿsi ilÿ yad- da qala caqdû: leytenant nþvbÿni tÿhvil vermÿyÿ hazûrla øûrdû vÿ“Галх!”komandasûverilÿndÿnsonrayatmaqistÿyÿnlÿrÿ mane olmaüa ÷alûøûrdû. Gÿzinti dÿ yaxøû alûnmamûødû: dönÿnki isti dÿn sonra gecÿ øaxta döømöødö vÿ tÿmizlÿnmiø gÿzinti cûüûrlarû tÿkrar buz baülamûødû. Dustaqlarûn ÷oxu hÿyÿ tÿ ÷ûxûr, bir dþvrÿ vurandan sonra yerin söröøkÿn oldu üu nu gþröb geri qayû dûr dûlar. Kameralarda kimisi alt, kimisi öst ÷ar pa yûda ayaq larûnû aøaüû sallayûb oturmuø dus taq lar isÿ yer lÿ rin dÿn durmaüa tÿlÿsmir, sinÿlÿrini qaøû yûr, ÿsnÿyir, bir-biri ilÿ hÿvÿssiz zarafatlaøûr, bötön mÿh bus la rûn sevimli mþv zusu sayûlan acû talelÿrinÿ istehza edir, yuxu la rûnû danû- øûr dû lar. Bu yuxularûn arasûnda bulanûq axûnûn östö ilÿ kþrpö- cökdÿn ke÷mÿk, uzunboüaz ÷ÿkmÿlÿri birtÿhÿr ayaüa ke÷ir- mÿk vÿ ÷oxlu baøqa øeylÿr dÿ vardû – yuxularda olma yan bircÿ øey – sörö ilÿ yatabla gþndÿrilmÿk idi. Soloqdin hÿmiøÿki kimi sÿhÿr tezdÿn odun doüramaüa getmiødi. Axøam pÿncÿrÿni aralû saxlamûødû, sÿhÿr kame ra- dan ÷ûxanda isÿ onu bir az da geniø a÷dû. Baøû pÿncÿrÿyÿ tÿrÿf uzanmûø Rubin Soloqdinlÿ kÿlmÿ kÿsmirdi. Bu gecÿ dÿ yuxusuzluqdan ÿziyyÿt ÷ÿkmiødi, yerinÿ gec uzanmûødû, pÿncÿrÿdÿn vuran soyuüu aydûn hiss etsÿ dÿ, xÿtrinÿ dÿymiø adamûn iøinÿ qarûømaq istÿmÿdi, qulaqlû xÿz papaüûnû, sûrûq- lûsûnû geyindi, bu vÿziyyÿtdÿ dÿ yorüanû baøûna ÷ÿkib bözöødö, Øustermanûn sþzlÿrinÿ vÿ otaqda yaranmûø sÿs-köyÿ fikir vermÿdÿn, sÿhÿr yemÿyinÿ getmÿdÿn mörgölÿmÿyÿ, yuxu saatlarûnû uzatmaüa ÷alûødû. Potapov birincilÿr sûrasûnda durmuø, birincilÿr sûrasûnda gÿzintiyÿ ÷ûxmûø, birincilÿr sûrasûnda sÿhÿr yemÿyini yeyÿ- rÿk, ÷ayûnû i÷ÿrÿk artûq ÷arpayûsûnû paralelepiped øÿklindÿ yûüûødûrmûødû vÿ oturub qÿzet oxuyurdu, bötön qÿlbi ilÿ iøÿ 906 can atûrdû (bu gön þzönön dözÿltdiyi maraqlû bir cihazû saz- lamalû idi). Sÿhÿr yemÿyinÿ darû sûyûüû verirdilÿr, buna gþrÿ dÿ ÷oxu yemÿyÿ getmÿmiødi. Gerasimovi÷ isÿ ÿksinÿ, sûyûq kvantlarûnû sÿliqÿ ilÿ vÿ tÿlÿsmÿdÿn aüzûna qoyaraq, yemÿkxanada xeyli oturdu. Qûraq dan baxanda bu adamûn saray ÷evriliølÿri nÿzÿriyyÿ÷isi olmasû he÷ kÿsin aülûna gÿlmÿzdi. Yarûboø yemÿkxananûn o biri köncöndÿ oturmuø Ner jin ona baxûr, dönÿn bu adama verdiyi cavablarûn döz gön lö yönö bir dÿ araødûrûrdû. Øöbhÿ idrakûn vicdanlû olmasû demÿk dir, lakin bu øöbhÿlÿrindÿ adam hansû hÿddÿ kimi ÷ÿkilÿ bilÿrdi? Doürudan da, ÿgÿr dönyanûn he÷ bir yerin dÿ azad sþz qal ma- ya caqsa, “Tayms” itaÿtkarlûqla “Prav da”nû tÿkrar la ya caq sa, Zam bezidÿ zÿncilÿr istiqraza yazûla caq larsa, Luara kol xoz- ÷ularûÿmÿkgönцlÿrinÿgþrÿbellÿrinibökÿcÿklÿrsÿ,partiya donuz larû on qat ÷ÿpÿr arxa sûn da Kali for niya baülarûnda istira hÿt edÿ cÿk lÿrsÿ, bÿs nÿyin naminÿ yaøa maq qalûrdû? Nÿ vaxta kimi “bilmirÿm”lÿ can qurtarmaq olardû? Sÿhÿr yemÿyini hÿvÿssiz yeyÿn Nerjin boø vaxtûnûn son on beø dÿqiqÿsini ke÷irmÿk ö÷ön yuxarû – ÷arpayûsûna dûrmaødû, uzanûb tavanûn qöbbÿsinÿ baxmaüa baøladû. Otaqda Ruskanûn baøûna gÿlmiø hadisÿnin mözakirÿsi davam edirdi. Ruska gecÿlÿmÿyÿ otaüa gÿlmÿmiødi vÿ demÿli, hÿbs olun muødu. Hÿbsxana qÿrargahûnda balaca qaran lûq bir otaq ayûr mûø dûlar, o da, yÿqin, hÿmin otaüa salûn mûødû. A÷ûq danûømûrdûlar, onu ucadan ikiözlö adlandûrmasalar da, hÿr halda, bu da nÿzÿrdÿ tutulurdu. Bu mÿnada danûøûr- dûlar ki, Ruskanûn daha ÿlavÿ möddÿt yapûødûrmaüa yeri qal- ma yûb – ÿclaflar tÿsnifatû dÿyiømÿsÿlÿr – iyirmi beø il ÈßD-ni 1
iyirmi beø il tÿkadamlûq kamera ilÿ ÿvÿzlÿmÿsÿlÿr, yaxøû idi (hÿmin il tÿkadamlûq kameralardan ibarÿt hÿbsxanalar tik- mÿ yÿ baø la mûø dûlar vÿ tÿkadamlûq kamerada saxlanmaüa mÿh kum etmÿ get dikcÿ daha ÷ox dÿbÿ minirdi). ßlbÿttÿ, 1 ÈßD – Èslah-ÿmÿk dцøÿrgÿsi Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 907
Øikin riyakarlûqla baülû iø a÷mayacaqdû. Lakin insanû, doü- ru dan da, gönahkar olduüu ÿmÿldÿ ittiham etmÿk dÿ zÿruri deyildi: ÿgÿr sarûøûndûrsa, onu qaraøûn olmaqda ittiham etmÿk, ona da sarûøûna ÷ûxarûlan hþkmö vermÿk olardû. Qleb Ruskanûn Klara ilÿ mönasibÿtlÿrinin hara kimi gedib ÷ûxdûüûnû bilmirdi, bilmirdi ki, qûzû sakitlÿødirmÿk lazûmdûrmû vÿ buna cörÿt edÿ bilÿcÿkmi? Bir dÿ, bÿs bunu necÿ edÿcÿk? Rubin yorüanûnû östöndÿn atdû, xÿz papaqda vÿ sûrûqlûda hamûnûn gþzö qarøûsûnda yorüanûn altûndan ÷ûxdû, bununla da otaqda qÿhqÿhÿyÿ sÿbÿb oldu. Kimsÿ øÿxsÿn onun þzönÿ gölÿn dÿ, bundan incimirdi, tÿkcÿ sosializmÿ gölÿnlÿri baüûø- la ya bilmirdi. Papaüûnû ÷ûxardaraq, lakin sûrûqlûsûnû soyun- ma dan vÿ ayaqlarûnû geyinmÿk ö÷ön aøaüû sallamadan (indi bunu etmÿ yin mÿnasû yox idi, ÷önki yuyunma, sÿhÿr yemÿyi vÿ gÿzinti vaxtû ÷oxdan bitmiødi), Rubin ona bir stÿkan ÷ay söz mÿ lÿrini xahiø etdi. Saqqalû pûrtlaøûq halda ÷arpayûsûnda otu rub he÷ nÿ hiss etmÿdÿn östönÿ yaü yaxûlmûø aü ÷þrÿyi aüzû na qoyur, isti mayedÿn i÷irdi. Fikri stÿkanla yanaøû ÿlin dÿ tut du üu Epton Sinklerin romanûnda idi. ßhvalû lap xarab idi. Øaraøkadasÿhÿryoxlamasûke÷irилирdi,Ki÷iciknþvbÿni qÿbul edirdi. O, baølarû sayûr, elanlarû isÿ Øusterman edirdi. Yarûm dairÿvi otaüa girÿrÿk, Øusterman o biri otaqlarda oldu üu kimi elanûnû etdi: – Diqqÿt! Dustaqlara elan olunur ki, øam yemÿyindÿn sonra he÷ kÿs qaynanmûø su gþtörmÿk ö÷ön mÿtbÿxÿ buraxûlmayacaq – bu mÿsÿlÿ ilÿ baülû qapûlarû dþymÿyin vÿ nþvbÿt÷ini ÷aüûrmayûn. – Bu, kimin sÿrÿncamûdûr? – ikimÿrtÿbÿli ÷arpayûlardan yaranmûø maüaradan ÷ûxan Pryan÷ikov vÿhøi kimi qûøqûrdû. – Hÿbsxana rÿisinin, – Øusterman qÿtiyyÿtlÿ cavab verdi. – Nÿ vaxt verib bunu? – Dönÿn. Pryan÷ikov arûq vÿ nazik ÿllÿri östöndÿ bitmiø yumruq la- rûnû yeri vÿ gþyö øahidliyÿ ÷aüûrûrmûø kimi baøû özÿrindÿ yellÿdi.
908 – Bu ola bilmÿz!! – etiraz etdi. – Øÿnbÿ gönö axøam nazir Abakumovun þzö mÿnÿ vÿd etdi ki, gecÿlÿr qaynanmûø suyumuz olacaq! Mÿntiqlÿ belÿ olmalûdûr! Biz axû gecÿ saat on ikiyÿ kimi iølÿyirik! Cavabû isÿ dustaqlarûn sörÿkli qÿhqÿhÿsi oldu. – Sÿn dÿ saat on ikiyÿ kimi iølÿmÿ, gicbÿsÿr! – Dvo ye- tyo sovun qalûn sÿsi eøidildi. – Biz gecÿ aøpazû saxlaya bilmÿrik. – Øusterman tÿm- kinlÿ izah etdi. Sonra da ki÷iciyin ÿlindÿki siyahûnû gþtöröb özöcö sÿslÿ elanlarûnû davam etdi. Hamû sakitlÿødi: – Diqqÿt! Èndi iøÿ ÷ûxmayûb yataba hazûrlaømalû olanlarûn siyahûsûnû oxuyuram... Sizin otaqdan: Xorobrov! Mixaylov! Nerjin! Syomuøkin!.. Hÿbsxanaya mÿxsus øeylÿri tÿhvil ver- mÿk ö÷ön hazûr saxlayûn! Yoxlayanlar otaqdan ÷ûxdûlar. ×ÿkilmiø dþrd ad tufan kimi otaqda hÿr øeyi bir-birinÿ qatdû. Ènsanlar ÷ay i÷mÿlÿrini, yeyilmÿmiø yaü-÷þrÿklÿrini bir kÿnara qoydular, bir-birinÿ vÿ gedÿnlÿrÿ tÿrÿf atûldûlar. Èyirmi beø nÿfÿrdÿn dþrdö – bu, qeyri adi, ÷oxsaylû qurban demÿk idi. Hamû birdÿn danûømaüa baøladû, hÿyÿcanlû sÿslÿr döø- kön lÿø miø, nifrÿt dolu, þtkÿm sÿslÿrÿ qarûømûødû. Bÿzilÿri öst ÷ar pa yû lar da ayaq östÿ durub ÿl-qol atûr, baøqalarû baø la rûnû tut muø du, o birilÿri sinÿlÿrinÿ dþyÿrÿk qûzüûnlûqla nÿyi isÿ söbut etmÿyÿ ÷alûøûrdûlar, dþrdöncölÿri yastûqlarû özlök lÿ rin i÷in dÿn ÷ûxarûrdûlar: bir sþzlÿ, bötön otaq kÿdÿr, itaÿt kar lûq, hiddÿt, qÿtiyyÿt, øikayÿt vÿ hesablaøma yûünaüûna dþn möø- dö vÿ bötön bunlar bir ne÷ÿ mÿrtÿbÿ øÿklindÿ dar bir yerdÿ top lan mûødû. Rubin olduüu kimi, ÿynindÿ sûrûqlû, amma alt øalvarûnda ÷arpayûsûndan durdu vÿ zil sÿslÿ baüûrdû: – Øaraøkanûn tarixi gönö! Strelets 1 edamûnûn sÿhÿri! Vÿ ömumi mÿnzÿrÿ qarøûsûnda ÿllÿrini yanlara a÷dû. Onun bu cör canlanmasû he÷ dÿ yataba sevindiyi ö÷ön deyildi. 1 Strelets – Qÿdim Rusiyada пийада ÿсэÿр; 1698-ъи илдÿ Москвада стрелетс алайларûнûн цсйанû вÿ бу гийам÷ûларûн кцтлÿви едамларûна иøарÿдир. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 909
Þz gedi øinÿ dÿ eyni tÿrzdÿ gölÿrdi. Onun sþzlÿri qarøûsûnda he÷ nÿ davam gÿtirÿ bilmÿzdi. Yatab dustaüûn hÿyatûnda, ÿsgÿrin hÿyatûnda yaralanma kimi taleyöklö bir hÿddir. Yaralanmanûn aüûr, ya da yöngöl, möalicÿ olunan vÿ ya þlömcöl olmasû kimi, yatab da yaxûn, ya da uzaq, ÿylÿncÿ, ya da þlöm ola bilÿr. Dostoyevskidÿ katorqa hÿyatûnûn xÿyali dÿhøÿtlÿrinin tÿsvirini oxuyarkÿn heyrÿtlÿnmÿyÿ bilmirsÿn: onlar ö÷ön möddÿtlÿrini ÷ÿkmÿk necÿ dÿ asan olub! Axû on il ÿrzindÿ bircÿ yatablarû belÿ olmamûødû! Dustaq daim eyni bir yerdÿ yaøayûr, þz yoldaølarûna, iøinÿ, rÿislÿrinÿ þyrÿøir. Nÿ qÿdÿr tamahkar da olmasa, qa÷ûl maz øÿkildÿ ÿmlakû yûüûlûr: azadlûqdan gþndÿrilmiø, ya da döøÿr- gÿdÿ dözÿldilmiø fibra ÷amadanû olur. Qûzûnûn vÿ ya arva dû- nûn øÿklini saldûüû ÷ÿr÷ivÿsi, iødÿn sonra barakda geyin diyi, göndözlÿr isÿ axtarûødan gizlÿtdiyi ÿski øap-øap larû mey dana ÷ûxûr; ola bilÿr ki, iplik par÷adan toxunmuø artûq øalvar da saxlaya bilib, kþhnÿ ayaqqabûlarûnû da tÿhvil ver mÿ yib; bötön bun lar inven tar laømadan inventarlaømaya kimi giz lÿ dilir, yer lÿri dÿyiø dirilir. Dustaüûn artûq þz iynÿsi olur, döy mÿ lÿ rini mþh kÿm tikir, hÿlÿ bir-iki ÿdÿd ehtiyat döymÿ dÿ sax la yûr. Kisясинdÿ hÿmiøÿ tÿnbÿkisi olur. ßgÿr frayerdirsÿ 1 , östÿ lik, diø fûr ÷asû da olur vÿ hÿrdÿnbir diølÿrini dÿ tÿmizlÿyir. Yaxûn- la rûn dan aldûüû bir topa mÿktubu yûüûlûr, þz kitabû olur vÿ bu kitabû dÿyiø mÿklÿ döøÿr gÿdÿki bötön kitablarû oxuya bilir. Ancaq onun qûsa hÿyatû özÿrindÿ birdÿn, hÿr dÿfÿ dÿ gþzlÿnilmÿdÿn, qÿfildÿn vÿ ÿn son dÿqiqÿdÿ yaxalamaüa hesab lanmûø yatab øimøÿyi ÷axûr. Budur, ayaqyolunun dar qÿfÿ sindÿ yûüdûüû mÿktublarû tÿlÿsik cûrûr. ßgÿr yatab qûr mûzû heyvan vaqonlarûnda hÿyata ke÷irilÿcÿksÿ, möhafizÿ onun bötön döy mÿlÿrini kÿsib gþtörÿcÿk, tÿnbÿkisini vÿ diø tozu- nu kölÿyÿ verÿcÿk, ÷önki bunlarûn kþmÿyi ilÿ dus taq möha fi- zÿ ÷ini kor edÿ bilÿr. ßgÿr yatab dustaqlarûn daøûnmasû ö÷ön 1 Frayer – cavan, cinayÿtkarlar silkinÿ mÿnsub olmayan, bu sÿbÿbdÿn dÿ lazûmsûz iølÿr gþrÿn tÿcrцbÿsiz oьru (rus. hябсхана jarqonu) 910 tÿchiz olunmuø sÿrniøin vaqonlarû vasitÿsi ilÿ hÿyata ke÷iri- lÿ cÿksÿ, kame ranûn dar qapûsûndan ke÷mÿyÿn ÷ama danû, onunla bir yer dÿ isÿ i÷inÿ øÿkil salûnmûø ÷ÿr÷ivÿ ayaq lar altûn da qalûr, sûnûr. Hÿr iki halda kitablarû (yolda oxu maq olmaz),iynÿнi(onunlabarmaqlûüûkÿsÿvÿyadakimöha- fi zÿ ÷ini þldö rÿ bilÿr lÿr) dustaüûn ÿlindÿn alûr, øap-øaplarûnû lazûmsûzÿsэikimitullayûrlar.Yalnûzpambûqøalvardöøÿrgÿ- nin nÿfinÿ mösadirÿ edilir. Mölkiyyÿt,oturaqhÿyatameyиllilik,meøøansayaüûrahat- lûüa can atma (vaxtilÿ hÿlÿ ×exovun damüaladûüû) kimi gönah lar dan azad olmuø, dostlarûndan, ke÷miøindÿn ayrû salûn mûø dustaq vÿ dþrd sûralûq cÿrgÿdÿ (“bir addûm saüa, bir addûm sola – möhafizÿ xÿbÿrdarlûq etmÿdÿn atÿø a÷ûr!”) ÿllÿri arxa sûnda, itlÿrlÿ vÿ möhafizÿ÷ilÿrlÿ ÿhatÿyÿ alûnmûø hal da vaqona tÿrÿf addûmlayûr. Dÿmiryol stansiyalarûnda hamû bu mÿnzÿrÿnin øahidi olub, hamû da qorxaqcasûna baøûnû yerÿ dikmÿyÿ, sadiq tÿbÿÿ kimi özönö ÷evirmÿyÿ ÷alûøûb ki, möhafizÿ leytenantû onu nÿdÿsÿ øöbhÿli bilib saxlamasûn. Dustaq vaqona girir vÿ onun vaqonu po÷t vaqonuna qoøulur. Hÿr iki tÿrÿfdÿn sûx barmaqlûqla þrtölmöø, plat for- malardan gþrönmÿyÿn vaqon cÿdvÿl özrÿ gedir, þz qapalû vÿ havasûz darûsqallûüûnda yözlÿrlÿ insanûn xatirÿlÿrini, ömid- lÿrini vÿ hÿyÿcanlarûnû aparûr. Hara aparûrlar? Bunu elan etmirlÿr. Yeni yerdÿ dustaüû nÿ gþzlÿyir? Mis mÿdÿnlÿri? Meøÿ qûrûlmasû? Ya da ÿn arzu- olunan øey – kÿnd tÿsÿrröfatû ezamiyyÿti; elÿ bir xoøbÿxt yer ki, orada dustaq bÿzÿn köldÿ kartof biøirÿ, kþpöncÿ øalüam yemÿklÿr yeyÿ bilir? Bÿlkÿ dÿ, elÿ ilk aylardaca sinqa vÿ distrofiya dustaüûn belini qûracaq? Bÿlkÿ dÿ, ona kimÿsÿ röøvÿt vermÿk, tanûøû ilÿ rastlaømaq möyÿssÿr ola- caq vÿ nþvbÿt÷i, sanitar vÿ hÿtta kaptenarmus kþmÿk÷isi dözÿlÿ bilÿcÿk? Tÿzÿ yerdÿ ona mÿktub yazmaüa icazÿ verÿ- cÿklÿrmi? Yoxsa uzun illÿr ÿrzindÿ mÿktublarûnûn arasû kÿsi- lÿ cÿk, doümalarû da onu þlölÿrin siyahûsûna salacaqlar?.. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 911
Bÿlkÿ dÿ, he÷ tÿyinat yerinÿ gedib ÷ûxmayacaq? Mal vaqonunda dizenteriyadan, ya da ki eøelonun altû sutka dayanmadan getmÿyi sÿbÿbindÿn acûndan þlöb gedÿ cÿk? Bÿlkÿ dÿ, kiminsÿ qa÷dûüûna gþrÿ ÷ÿkiclÿ vurub þldö rÿ cÿk- lÿr? Bÿlkÿ dÿ, yolun sonunda qûzdûrûlmayan vaqondan dus- taq larûn donmuø cÿsÿdlÿrini odun atan kimi atacaqlar? Qûrmûzû eøelonlar Sovet limanûna kimi bir aya gedirlÿr... Èlahi, gedib ÷ûxa bilmÿyÿnlÿrÿ rÿhm elÿ! Øaraøkadan asanlûqla buraxsalar da, ilk hÿbsxanaya kimi ölgöclÿrini dÿ þzlÿrindÿ saxlasalar da – bötön bu sual- lar ÿbÿdi aüûrlûqlarû ilÿ otaqlarûn sÿhÿr yoxlanûøû zamanû yatab ö÷ön elan edilmiø iyirmi dustaüûn örÿklÿrini sûxûrdû. Øaraø ka dustaqlarûnûn qayüûsûz yarûsÿrbÿst hÿyatû onlar ö÷ön artûq baøa ÷atmûødû. 95 Nerjinin baøû yataba hazûrlaømaüa qarûøsa da, sonda mayor Øikini yerinÿ oturtmaq istÿyi göclÿndi. Èyirmi nÿfÿrÿ yataqxanada qalmaq vÿ nÿzarÿt÷ini gþzlÿmÿk ÿmr olun muø- du, lakin zÿng vurulan kimi Nerjin dÿ o biri on doqquz nÿfÿr kimi qapûya cumdu. Az qala, qa÷a-qa÷a ö÷öncö mÿrtÿ bÿ yÿ qalxdû vÿ Øikinin qapûsûnû dþydö. Onu i÷ÿri ÷aüûrdûlar. Øikin qaøqabaqlû, tutqun halda masanûn arxasûnda otur- muødu. Dönÿndÿn sonra i÷indÿ, sanki, nÿ isÿ tÿrpÿnmiødi. Ayaüûnûn birini artûq u÷urumun östönÿ atmûødû vÿ indi dayaqsûz qalmaüûn nÿ demÿk olduüunu baøa döøördö. Onun bu adama qarøû nifrÿtinin birbaøa vÿ qûsa ÷ûxûøû yox idi! Øikinin ona edÿ bilÿcÿyi ÿn bþyök (vÿ þzö ö÷ön dÿ ÿn tÿhlökÿsiz) øey Doronini karserlÿrdÿ ÿldÿn salmaq, xasiyyÿtnamÿsini mÿmnuniyyÿtlÿ lÿkÿlÿyib batûrmaq vÿ geri, Vorkutaya qaytarmaq idi. Belÿ xasiyyÿtnamÿ ilÿ o, rejimli briqadaya döøÿcÿk vÿ tezliklÿ dÿ gÿbÿrÿcÿkdi. Son nÿti cÿ mÿhkÿmÿnin hþkmönÿ ÿsasÿn göllÿlÿnmÿ ilÿ eyni olacaqdû.
912 Yola salûnanlar arasûnda möxtÿlif etiraz vÿ maneÿlÿrin gþzlÿnilmÿsi sÿbÿbindÿn bu gön sÿhÿr Doronini dindirmÿyÿ ÷aüûrmamûødû. È÷ÿri girÿn Nerjini gþrÿndÿn sonra Øikin döz hÿrÿkÿt etdiyinÿ bir daha ÿmin oldu Mayor Øikinin bu þzönö mþhkÿm tutan, qanunlarû lap cikinÿ kimi bilÿn arûqtÿhÿr, hikkÿli dus taq dan hÿmiøÿ zÿhlÿsi getmiødi. ×oxdan idi ki, Nerjinin yatabla yola salûnmasû ilÿ baülû Yakonovu dilÿ tuturdu vÿ indi i÷ÿri girÿn ada mûn özöndÿki döømÿn÷ilik ifadÿsinÿ mÿm nu niyyÿtlÿ baxûrdû. Nerjindÿ øikayÿtini fikirlÿømÿdÿn bir ne÷ÿ kÿskin sþzdÿ birlÿødirmÿk vÿ onlarû kameranûn pÿncÿrÿsinin a÷ûldûüû qûsa saniyÿlÿr ÿrzindÿ birdÿfÿlik izhar etmÿk, ya da ki hÿbs xa na- larda yazûlû ÿrizÿlÿr ö÷ön verilÿn bir qûrûq tualet kaüû zûn da yerlÿødirÿ bilmÿk bacarûüû vardû. Yatdûüû beø il ÿrzin dÿ þzö ö÷ön rÿislÿrlÿ danûømaüûn xösusilÿ sÿrt bir tÿr zini forma- laø dûrmûødû ki, buna da dustaqlarûn dilindÿ mÿdÿni øÿkildÿ yûxûb-sörömÿ deyirdilÿr. O ancaq nÿzakÿtli sþzlÿrdÿn isti- fadÿ edirdi, lakin tonu bþyöklÿrin þzlÿrindÿn ki÷ik adam- larla danûødûüû tÿkÿbbörlö-ironik ton olurdu ki, buna da he÷ cör qulp qoymaq mömkön deyildi. – Vÿtÿndaø mayor! – Nerjin kandardaca danûømaüa baø- ladû. – Mÿn qanunsuz olaraq alûnmûø kitabûmû istÿmÿyÿ gÿl- miøÿm. Belÿ hesab etmÿyÿ ÿsasûm var ki, altû hÿftÿ Mos kva øÿhÿri øÿraitindÿ ona senzura tÿrÿfindÿn icazÿ veril diyinÿ ÿmin olmaq ö÷ön yetÿrli möddÿtdir. – Kitabû? – Øikin tÿÿccöblÿndi (÷önki belÿ tezliklÿ aüûllû bir øey döøönÿ bilmÿdi). – Hansû kitabû? – Hÿm dÿ, – Nerjin davam etdi, – döøönörÿm ki, sþh- bÿtin hansû kitabdan getdiyini bilirsiniz. Sergey Yeseninin se÷ilmiø øeirlÿrindÿn. – Ye-se-ni-nin?! – sþhbÿtin nÿdÿn getdiyi ancaq indi yadû na döømöø vÿ bu qadaüan olunmuø adûn ÷ÿkilmÿsin dÿn sarsûl mûø mayor Øikin kresloda dikÿldi. Onun ÷allaømaüa baøla mûø baøûnûn kirpisi ikrah vÿ hiddÿt ifadÿ edirdi. – Yese- nini soruømaüa sizin diliniz necÿ gÿlir? Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 913
– Niyÿ dÿ yox? O bizdÿ, Sovet Èttifaqûnda nÿør edilib. – Bu azdûr! – Bundan baøqa, o, min doqquz yöz qûrxûncû ildÿ nÿør edilib, yÿni qadaüan olunmuø min doqquz yöz on yeddinci, tire min doqquz yöz otuz sÿkkizinci illÿr dþvrönÿ aid deyil. Øikin öz-gþzönö turøutdu. – Siz bu dþvrö haradan gþtörmösönöz? Nerjin elÿ tez cavab verirdi ki, sanki, bötön cavablarû qabaqcadan ÿzbÿrlÿmiødi: – Döøÿrgÿ senzorlarûndan biri lötfkarlûqla mÿnÿ bunu baøa saldû. Bayramqabaüû axtarûø zamanû mÿndÿn Dalûn “Èzahlû löüÿt”ini aldûlar, ÿsas da o oldu ki, kitab 1935-ci ildÿ ÷ap olunub vÿ buna gþrÿ dÿ ciddi yoxlanmalûdûr. Mÿn sen- zora gþstÿrÿndÿ ki löüÿt 1881-ci il nÿørinin foto-surÿtidir, o, kitabû mÿmnuniyyÿtlÿ mÿnÿ qaytardû vÿ izah etdi ki, inqi- lab dan ÿvvÿlki nÿørlÿrÿ etiraz etmirlÿr, ÷önki “o vaxt hÿlÿ xalq döø mÿn lÿri yox idi”. Baxûn, belÿ bir xoøagÿlmÿz vÿziy- yÿt: Yese nin 1940-cû ildÿ nÿør edilib. Øikin tÿmkinlÿ susurdu. – Qoy olsun. Bÿs siz, – zÿhmlÿ soruødu, – siz bu kitabû oxumusunuz? Siz onu bötþvlökdÿ oxumusunuz? Siz bunu yazûlû surÿtdÿ tÿsdiqlÿyÿ bilÿrsiniz? – RSFSR CM-nin doxsan beøinci maddÿsinÿ ÿsasÿn indiki halda mÿnim dilimdÿn kaüûz almaüa höquqi ÿsasû- nûz yoxdur. Øifahi olaraq isÿ tÿsdiqlÿyirÿm: mÿnim þz øÿxsi möl kiyyÿtimdÿ olan kitablarû oxumaq vÿ ÿksinÿ, yalnûz oxu- duüum kitablarû saxlamaq kimi pis bir vÿrdiøim var. Øikin ÿllÿrini yana a÷dû. – Sizin ö÷ön bir az da pis! O,÷oxmÿnalûpauzavermÿkistÿdi,lakinNerjinonдан ÿl ÷ÿkmÿdi: – Belÿliklÿ, xahiøimi yekun olaraq bir dÿ tÿkrar edirÿm. Hÿbsxana qaydalarûnûn B bþlmÿsinin yeddinci bÿndinÿ ÿsa- sÿn, mÿndÿn qanun suz olaraq gþtörölmöø kitabûmû qay- tarûn.
914 Bu sþz axûnûnûn altûnda ÿsÿn Øikin ayaüa durdu. Masa- nûn arxasûnda oturarkÿn onun yekÿ baøûnûn balacaboy ada- ma mÿnsub olduüu bilinmirdi, ayaüa durandan sonra isÿ o daha da balacalaøûrdû, ayaqlarûnûn vÿ ÿllÿrinin ÷ox qûsa olduüu özÿ ÷ûxûrdû. Sifÿti qapqara qaralmûø Øikin økafa yaxûn laødû, qapûsûnû a÷dû vÿ Yeseninin özlöyönÿ aücaqayûn yar paq larû ÷ÿkilmiø ki÷ik formatlû cildini gþtördö. Kitabûn vÿrÿqlÿri arasûna bir ne÷ÿ kaüûz qoyulmuødu. Nerjinÿ hÿlÿ dÿ oturmaüû tÿklif etmÿyÿn Øikin kreslosunda yerini rahatladû vÿ tÿlÿsmÿdÿn niøanlanmûø sÿhifÿlÿrÿ bax- maüa baøladû. Nerjin dÿ sakitcÿ oturdu, ÿllÿrini dizlÿrinÿ sþy kÿdi vÿ aüûr baxûølarûnû Øikinÿ zillÿdi. – Budur, buyurun, – mayor kþksönö þtördö, øeiri xÿmir kimi ÿzib yoüura-yoüura hissiyyatsûz bir tÿrzdÿ oxumaüa baøl adû: Siz ey cansûz, siz ey yad ÿllÿr! Mÿnim nÿьmÿlÿrim, bilin he÷ zaman Sizinlÿ bir yerdÿ yaøamayacaq. Mÿnim qûzûl zÿmim, øux sцnbцllÿrim ßvvÿlki sahib ц÷цn, bil, darûxacaq. Burada hansû sahibdÿn danûøûlûr? Bunlar kimin ÿllÿridir? Mÿhbus ÿmÿliyyat mövÿkkilinin dolu aü ÿllÿrinÿ baxdû. – Yesenin sinfi cÿhÿtdÿn mÿhdud olub vÿ ÷ox øeyi baøa döømÿyib, – sûxûlmûø dodaqlarû ilÿ baøsaülûüû verirmiø kimi dedi. – Puøkin kimi, Qoqol kimi... Nerjinin sÿsindÿ elÿ bir ÷alar sÿslÿndi ki, Øikin ona ehtiyatla baxdû. Birdÿn mayorun östönÿ atûlar, itirmÿli bir øeyi qalmayûb. Øikin hÿr ehtimala qarøû durub qapûnû araladû. – Bÿs bunu necÿ baøa döøÿk? – kreslosuna qayûdan Øikin soruødu:
Geniø ÷ÿmÿnlÿrin aь ÷i÷ÿyini Qara qurbaьaya vermÿk istÿdim... Vÿ bundan da sonra... Nÿyÿ iøarÿ edilir?
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 915
Mÿhbusun uzanmûø boynu ÿsdi. – Bu ÷ox sadÿdir,– cavab verdi. – Hÿqiqÿtin aü ÷i÷ÿyini cinayÿtin qara qurbaüasû ilÿ barûødûrmaüa ÷alûømamalû! Qûsaqol, yekÿbaø, qarasifÿt kirvÿ qara qurbaüa kimi onun qarøûsûnda oturmuødu. – Ancaq, vÿtÿndaø mayor, – Nerjin tÿlÿsik, bir-birinin dalûn ca dabanbasma gÿlÿn sþzlÿrlÿ danûømaüa baøladû, – mÿnim sizinlÿ ÿdÿbi araødûrmalar aparmaüa vaxtûm yox- dur. Möha fizÿ mÿni gþzlÿyir. Altû hÿftÿ bundan qabaq bÿyan etdi niz ki, Baø ßdÿbiyyat Èdarÿsinÿ 1 sorüu gþndÿrÿcÿksiniz. Gþndÿr diniz? Øikin ÿsÿbi tÿrzdÿ ÷iyinlÿrini ÷ÿkdi vÿ kitabû þrtdö. – Mÿn sizin qarøûnûzda hesabat vermÿyÿ borclu deyilÿm. Kitabû sizÿ qaytarmayacaüam. Onsuz da onu ÷ûxarmaüa qoy mayacaqlar. Gþzlÿrini Yesenindÿn ÷ÿkmÿyÿn Nerjin hirslÿ yerindÿn durdu. Bu kitabû nÿ vaxtsa arvadûnûn þz øÿfqÿtli ÿllÿri ilÿ tut du- üu nu, onun i÷inÿ “ ...bötön itirilÿnlÿr belÿcÿ sÿnÿ qayû da caq! ” sþzlÿrini yazdûüûnû tÿsÿvvörönÿ gÿtirdi. Sþzlÿr he÷ bir sÿy tÿlÿb etmÿdÿn dodaqlarû arasûndan göllÿ kimi a÷ûlmaüa baøladû: – Vÿtÿndaø mayor! Ömid edirÿm ki, iki il sÿrasÿr Dþv- lÿt Tÿhlökÿsizliyi Nazirliyindÿn mÿndÿn gþtörölmöø, iyirmi dÿfÿ tÿzÿdÿn hesablanaraq qÿpik-quruøa dþndÿrilmiø Poløa zlo tû la rûnû tÿlÿb etmÿyimi vÿ sonda Ali Sovet vasitÿsi ilÿ onlarû geri alma üûmû unutmamûsûnûz! Ömid edirÿm ki, mÿnim hor raya qatûl malû olan beø qram unu tÿlÿb etmÿyim yadû nûz- dan ÷ûx mayûb. Mÿnÿ gölördölÿr, amma hÿmin beø qramû ala bil dim! belÿ misallar ÷oxdur! Mÿn sizi xÿbÿrdar edirÿm ki, bu kitabû sizÿ vermÿ yÿ cÿ yÿm! Kalûmada þlmÿli olsam belÿ, ora dan da dar tûb onu sizdÿn alacaüam! Mÿn MK-nûn vÿ Nazir lÿr Sove ti nin bötön yeøiklÿrini øikayÿtlÿrimlÿ doldu ra- ram. Xoøluqla verin! Vÿ dþvlÿt tÿhlökÿsizliyi mayoru bu mÿhkum olunmuø, höquq suz, lÿng þlömÿ gþndÿrilÿn dustaq qarøûsûnda davam 1 Baø ßdяbiyyat Èdarяsi – sovetlÿr dþnÿmindÿ dþvlÿt senzurasû orqanû 916 gÿti rÿ bilmÿdi. O, doürudan da, Baø ßdÿbiyyat Èdarÿsinÿ sorüu gþndÿrmiødi vÿ nÿ qÿdÿr tÿÿccöblö olsa da, cavab gÿl miødi ki, kitab formal olaraq qadaüan edilmÿyib. Formal ola raq!! Peøÿ his siy yatû Øikinÿ bunun bir diqqÿtsizlik oldu- üunu deyirdi, kitab mötlÿq qadaüan olunmalû idi. Amma Øikin gÿrÿk þzö nö dÿ bu yorulmaq nÿ olduüunu bilmÿyÿn dedi-qodu ÷u nun irad larûndan qoruyaydû. – Yaxøû, – mayor geri ÷ÿkildi. – Mÿn onu sizÿ qaytarû- ram. Amma kitabû aparmaüa imkan vermÿyÿcÿyik. Nerjin sevimli kitabûnûn sarû cildini kþksönÿ sûxaraq, tÿntÿnÿ ilÿ pillÿkÿnin östönÿ ÷ûxdû. Bu, hÿr øeyin daüûlûb get- diyi bir anda uüur rÿmzi idi. Pillÿkÿn meydan÷asûnda baø verÿn hadisÿlÿri mözakirÿ edÿn bir qrup dustaüûn yanûndan þtöb ke÷di. Onlarûn arasûnda Siromaxa natiqlik edirdi (amma mödi- riy yÿtin eøidÿ bilmÿyÿcÿyi bir tÿrzdÿ): – Nÿ edirlÿr?! Belÿ uøaqlarû yatabla gþndÿrirlÿr! Nÿyÿ gþrÿ? Bÿs Ruska Doronini? Hansû ÿclaf onu satdû, hÿ? Nerjin, nÿ qÿdÿr ki onun östönÿ nÿzarÿt÷i qoymayûblar, Akus tika laboratoriyasûna, qeydlÿrini mÿhv etmÿyÿ tÿlÿsirdi. Yata ba yazûlanlara øaraøkada sÿrbÿst hÿrÿkÿt etmÿyÿ icazÿ veril mÿ mÿli idi. Nerjin þz qûsamöddÿtli azadlûüûna gþrÿ yata- bûn ÷oxsaylû olmasûna, Ki÷iciyin yumøaqlûüûna vÿ onun xid mÿt- dÿ daim diqqÿtsizliklÿrÿ yol vermÿsinÿ minnÿtdar olmalû idi. O, laboratoriyanûn qapûsûnû taybatay a÷dû vÿ qarøûsûnda økafûn a÷ûq dÿmir qapûlarûnû, onlarûn arasûnda isÿ yaraøûqsûz zolaqlû don geymiø, ÷iyinlÿrinÿ ke÷i tököndÿn yaylûq atmûø Simo÷kanû gþrdö. Simo÷ka Nerjini gþrmÿdi, lakin onu duydu, þzönö itirdi, økafdan nÿ gþtörmÿk istÿdiyini unudubmuø kimi donub qaldû. Nerjin isÿ döøönmördö, gþtör-qoy etmirdi – dÿmir qapû- larûn arasûndakû boøluüa girdi vÿ pû÷ûltû ilÿ dedi: – Serafima Vitalyevna! Dönÿnkindÿn sonra sizÿ möra- ciÿt etmÿk insafsûzlûqdûr. Amma ÷oxillik ÿmÿyim mÿhv olur. Onu yandûrûm? Siz gþtörmÿzsiniz? Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 917
Simo÷ka Nerjinin gedÿcÿyini artûq bilirdi. Qÿmli, yuxu- suz gþzlÿrini qaldûrdû vÿ dedi: – Verin. È÷ÿri kimsÿ girirdi, Nerjin þzönö irÿli atdû, masasûnûn yanûna ke÷di vÿ mayor Roytmanla rastlaødû. Roytmanûn özöndÿ ÷aøqûnlûq ifadÿsi vardû. Utancaq bir tÿbÿssömlÿ dedi: – Qleb Vikenti÷! ×ox tÿÿssöflÿnirÿm! Mÿni xÿbÿrdar etmÿdilÿr... He÷ aülûma da gÿlmirdi... Bu gön isÿ artûq he÷ nÿyi dÿyiømÿk mömkön deyil. Nerjin soyuq, tÿÿssöf dolu gþzlÿrini qaldûrûb bu gönÿ qÿdÿr sÿmimi hesab etdiyi insana baxdû. – Adam Veniaminovi÷, mÿn axû birinci gön deyil bura- dayam. Belÿ øeylÿr laboratoriya rÿislÿrindÿn xÿbÿrsiz edil- mir. – Vÿ masanûn gþzlÿrini boøaltmaüa baøladû. Roytmanûn sifÿtindÿ aürû vardû: – Amma inanûn, Qleb Vikenti÷, mÿn bilmirdim, mÿndÿn soruømadûlar, mÿni xÿbÿrdar etmÿdilÿr... Roytman bunu bötön laboratoriyanûn qarøûsûnda ucadan deyirdi. Alnûna tÿr damcûlarû ÷ûxmûødû. Mÿnasûz bir baxûøla Nerjinin yûr-yûüûø etmÿyini izlÿyirdi. Onunla, doürudan da, mÿslÿhÿtlÿømÿmiødilÿr. – Artikulyasiya özrÿ materiallarû Serafima Vitalyevnaya tÿhvil verim? – Nerjin qayüûsûzlûqla soruødu. Roytman ona cavab vermÿdÿn sÿssizcÿ otaqdan ÷ûxdû. – Qÿbul edin, Serafima Vitalyevna, – Nerjin ucadan dedi vÿ qovluqlarû, cÿdvÿllÿri onun masasûna tÿrÿf daøûmaüa baøladû.
Þz sÿrvÿtini – ö÷ bloknotunu – qabaqcadan qovluqlar- dan birinÿ qoymuødu. Lakin hansûsa bir daxili hiss Nerjini tÿrÿddöd etmÿyÿ mÿcbur edirdi. Èrÿli uzadûlmûø ÿllÿri hÿrarÿtli olsa belÿ, qûzûn sÿdaqÿti ÷ox mu davam edÿ bilÿrdi? Bloknotlarû cibinÿ qoydu, qovluqlarû isÿ Simo÷kanûn masa sûnûn yanûna daøûmaüa baøladû.
918 Èskÿndÿriyyÿ kitabxanasû yanmûødû. Monastûrlarda qoru- nan ÿlyazmalarû yanmûødûlar, lakin tÿslim olmamûødûlar. Bir dÿ Lubyanka borularûnûn hisi – yandûrûlan kaüûzlarûn, kaüûz- la rûn, kaüûzlarûn töstösö hÿbsxana damûndakû qutuya gÿzin- tiyÿ ÷ûxarûlan dustaqlarûn östönÿ ÷þkördö. Bÿlkÿ dÿ, bÿyan edilÿnlÿrdÿn daha bþyök fikirlÿr yan- dû rûlûb... ßgÿr baø salamat qalarsa, yÿni bir dÿ onlarû tÿkrar edÿ bilmÿz? Nerjin kibrit qutusunu ÷ûqqûldadûb otaqdan ÷þlÿ ÷ûxdû. On dÿqiqÿdÿn sonra rÿngi qa÷mûø, hÿr øeyÿ biganÿ vÿziy yÿtdÿ geri qayûtdû. Bu arada Pryan÷ikov laboratoriyaya gÿldi. – Bu necÿ ola bilÿr? – þzöndÿn ÷ûxdû. – Biz quruyub qal- mûøûq! Biz he÷ hiddÿtlÿnmirik! Yatabla gþndÿrmÿk! Baqajû gþndÿrmÿk olar, insanlarû gþndÿrmÿyÿ kim ixtiyar verib?! Valentulyanûn qûzüûn moizÿsi dustaqlarûn örÿklÿrindÿ rÿübÿtlÿ qarøûlanûrdû. Yatabdan hÿyÿcanlanmûø laboratoriya dustaqlarûndan he÷ biri iølÿmirdi. Yatab – hÿmiøÿ xatûr lat- ma, “hamûmûz orada olacaüûq” anû olur. Yatab onunla ÿla- qÿsi olmayan dustaqlarû belÿ taleyin faniliyi, hÿyatlarûnûn QULaq baltasûna qurban edildiyi barÿdÿ döøönmÿyÿ mÿc- bur edir. He÷ nÿdÿ gönahû olmayan dustaqlarû belÿ möd dÿt- lÿrinÿ bir-iki il qalmûø øaraøkadan ÷ûxarûrdûlar ki, bil dik lÿrini unutsunlar, hÿr øeydÿn uzaq olsunlar. Yalnûz iyir mi beø il ÷i lÿ- rin möddÿtlÿrinin sonu olmurdu vÿ ÿmÿliyyat hissÿsi onlarû øaraøkaya gþtörmÿyi xoølayûrdû. Dustaqlar möxtÿlif vÿziyyÿtlÿrdÿ, bÿzilÿri isÿ mÿqamûn ucalûüûnû vurüulayûrmûø kimi, stul ÿvÿzinÿ masalarûn östönÿ oturaraq, Nerjini ÿhatÿyÿ almûødûlar. Onlar melanxolik vÿ fÿlsÿfi ÿhvala kþklÿnmiødilÿr. Dÿfn mÿrasimlÿrindÿ yaxøû øeylÿr xatûrlanan kimi, indi onlar Nerjini tÿriflÿyir, onun haqqûnû qoruyan olmasûnû, ne÷ÿ dÿfÿlÿrlÿ ömummÿhbus maraqlarûnû mödafiÿ etdiyini xatûr la- yûrdûlar. Bu sûrada horra unu ilÿ baülû mÿøhur ÿhvalat da var idi. O vaxt Nerjin Hÿbsxanalar Èdarÿsini, Daxili Èølÿr Nazir liyini Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 919
øÿxsÿn þzönÿ göndÿlik verilmÿli olan beø qram unla baülû øika yÿt lÿrlÿ bezdirmiødi. (Hÿbsxana qaydalarûna gþrÿ kol- lek tiv øika yÿt vÿ nÿyinsÿ hamûya verilmÿmÿsi ilÿ baülû øika- yÿt edilÿ bilmÿzdi. Dustaq sosializmÿ doüru islah edil mÿli olsa da, ömumi iøin qeydinÿ qalmaq ona qadaüan olunurdu.) O vaxt øaraøka dustaqlarû hÿlÿ tox deyildilÿr vÿ beø qram un uürunda möbarizÿ beynÿlxalq hadisÿlÿrdÿn daha ciddi qarøûlanûrdû. Olduqca bþyök maraüa sÿbÿb olmuø epopeya Nerjinin qÿlÿbÿsi ilÿ baøa ÷atdû: “tuman kapitanû” – hÿbsxana rÿisinin tÿsÿrröfat iølÿri özrÿ möavini iødÿn ÷ûxa- rûldû, alûnan undan bötön øaraøka ÿhli hÿftÿdÿ iki dÿfÿ ÿlavÿ ÿriøtÿ biøirmÿyÿ baøladû. Bu zaman Nerjinin bazar gönö gÿzintilÿrinin vaxtûnûn uzadûlmasû uürunda möbarizÿsini dÿ xatûrladûlar. Bu möbarizÿ isÿ uüursuzluqla bitmiødi. Nerjinin þzö bu epitafiyalara qulaq asmûrdû. Onun ö÷ön hÿrÿkÿt anû gÿlib ÷atmûødû. Ola bilÿcÿk ÿn pis øey artûq baø vermiødi, ÿn yaxøûsû isÿ yalnûz þzöndÿn asûlû idi. Artikulya siya materiallarûnû Simo÷kaya, mÿxfi sÿnÿdlÿri isÿ Roytmanûn kþmÿk ÷isinÿ tÿhvil vermiø, kitabxanadan aldûqlarûnû bir ne÷ÿ topaya yûümûø Nerjin indi dÿ yeøiklÿrindÿn olan-qala nûnû ÷ûxardûr vÿ uøaqlara baüûølayûrdû. Artûq onun fûrla nan sarû stulunun, yûüûlan pÿrdÿlÿri olan alman masasûnûn, mörÿk- kÿb qabûnûn, Lorents firmasûnûn rÿngli vÿ mÿrmÿr kaüûzûnûn kimlÿrÿ ÷atacaüû möÿyyÿn olunmuødu. Þlmöø adam øÿn bir tÿbÿssömlÿ þz mirasûnû þzö paylayûrdû, varislÿr isÿ ona kimi iki, kimi dÿ ö÷ qutu papiros gÿtirirdi. (Øaraøkada qayda belÿ idi: bu dönyada papiros bol idi, o biri dönyada isÿ o, ÷þrÿkdÿn dÿ qiymÿtli idi.) Tam mÿxfi qrupdan Rubin dÿ gÿlib ÷ûxdû. Gþzlÿri qÿmli idi, alt gþz qapaqlarû sallanmûødû. Kitablarû nÿ edÿcÿyi haqqûnda döøönÿn Nerjin ona dedi: – ßgÿr Yesenini sevmiø olsaydûn, indi onu sÿnÿ baüûøla- yardûm. – Ala bildin yÿni? – Amma o, proletariata yetÿrincÿ yaxûn deyil. 920 – Sÿndÿ öz fûr÷asû yoxdur, – Rubin cibindÿn dustaq anla mûna gþrÿ ÷ox yaxøû, pardaxlanmûø plastik dÿstÿkli öz fûr ÷asû ÷ûxartdû, – mÿn isÿ onsuz da, bÿraÿt alacaüûm gönÿ kimi özömö qûrxmayacaüûmû ÿhd etmiøÿm, gþtör bunu! Rubin he÷ vaxt “azad olunacaüûm gön” demirdi, ÷önki bu, möd dÿtinin tÿbii yolla baøa ÷atmasû demÿk olardû, – hÿmi øÿ “bÿraÿt alacaüûm gön” sþzlÿrini iølÿdirdi vÿ bu gönÿ nail olmaüû qarøûsûna mÿqsÿd qoymuødu! – Saü ol, dostum, amma sÿn þzönö elÿ itirmisÿn ki, döøÿrgÿ qaydalarûnû da unutmusan. Kim qoyar ki, döøÿrgÿdÿ özömö þzöm qûrxûm?.. Sÿn mÿnÿ kitablarû tÿhvil vermÿyÿ kþmÿk etmÿzsÿn? Kitablarû vÿ jurnallarû yûümaüa baøladûlar. O birilÿri daüû lûødûlar. – Hÿ, sÿnin hamiliyindÿ olan necÿdir? – Qleb sakitcÿ soruødu. – Deyirlÿr, gecÿ hÿbs ediblÿr. ßsas iki nÿfÿri. – Bÿs iki nÿfÿri niyÿ? – Øöbhÿlilÿri. Tarix qurbanlar tÿlÿb edir. – Bÿlkÿ, lazûm olanû he÷ ÿlÿ ke÷mÿyib? – Döøönörÿm ki, tutublar. Nahara yaxûn dindirilmÿnin maqnit lentlÿrini gÿtirmÿyi vÿd ediblÿr. Möqayisÿ edÿcÿyik. Nerjin qalaüû gþtöröb belini dözÿltdi. – Qulaq as, atom bombasû Sovet Èttifaqûnûn nÿyinÿ lazûm- dûr axû? Bu oülan bir o qÿdÿr dÿ aüûlsûz hÿrÿkÿt etmÿyib. – Moskva pijonlarûndan, xûrda hÿriflÿrdÿn biridir, inan. Kitab cildlÿri ilÿ yöklÿnÿrÿk, onlar laboratoriyadan ÷ûxdûlar vÿ ÿsas pillÿkÿnlÿ qalxdûlar. Yuxarû dÿhlizin tax÷asûna ÷atan da döøÿn kitablarû dözÿltmÿk vÿ nÿfÿs almaq ö÷ön dayandûlar. Nerjinin bötön yûr-yûüûø vaxtû xÿstÿ bir parûltû ilÿ alûøûb- yanan gþzlÿri indi sþnöklÿømiø vÿ hÿrÿkÿtsizlÿømiødi. – Budur, dostum, – sÿsini uzada-uzada dedi, – he÷ ö÷ il bir yerdÿ olmadûq, hÿmiøÿ möbahisÿ etdik, bir-birimizin ÿqidÿlÿrinÿ istehza etdik, indi isÿ sÿni, bÿlkÿ dÿ, ÿbÿdi itir di- yim bir anda elÿ aydûn hiss edirÿm ki, sÿn mÿnÿ ÿn... Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 921
Onun sÿsi qûrûldû. Rubinin ÷oxlarûnûn yadûnda qÿzÿb qûüûlcûmlarû sa÷an kimi qalmûø iri qonur gþzlÿri xeyirxahlûq vÿ utancaqlûq iøûüû ilÿ iøûqlanmûødû. – Hÿr øey elÿ yaxøû gÿlmiødi, – baøûnû yellÿtdi. – Gÿl þpö- øÿk, qÿddar insan. Vÿ Nerjinin baøûnû þz pirat saqqalûna oxøayan qara saq- qalûna bÿlÿdi. Bundan dÿrhal sonra, kitabxanaya girÿn kimi, Soloqdin þzönö onlara ÷atdûrdû. ×ox qayüûlû gþrönördö. Bil- mÿdÿn, øöøÿ qapûnû bÿrk ÷ûrpdû, qapû cingildÿdi, kitab xana÷û arvad isÿ narazûlûqla baøûnû qaldûrdû. – Belÿ! Qleb÷ik! Belÿ! – Soloqdin dedi. – Bitdi. Sÿn gedir sÿn. Yanlarûndakû “Bibliya fanatiki”ni gþrmörmöø kimi, Soloq din ancaq Nerjinÿ baxûrdû. Rubin dÿ þzöndÿ “zÿhlÿtþkÿn hidalqo”ya qarøû barûø dû- rûcû bir hiss tapmayaraq, gþzlÿrini ÷ÿkdi. – Hÿ, sÿn gedirsÿn. Tÿÿssöf. ×ox tÿÿssöf. Onlar odun doürayarkÿn nÿ qÿdÿr danûømûødûlar, gÿzin- tilÿrdÿ nÿ qÿdÿr möbahisÿlÿr etmiødilÿr! Èndi isÿ Soloqdinin Qlebÿ þtörmÿk istÿdiyi vÿ ÷atdûra bilmÿdiyi döøöncÿ vÿ hÿyat qaydalarûnûn yeri vÿ zamanû deyildi. Kitabxana÷û rÿflÿrin dalûna ke÷di. Soloqdin zÿif sÿslÿ dedi: – Hÿr halda, skeptisizmindÿn ÿl ÷ÿk. Bu, möbarizÿ apar- mamaq ö÷ön, sadÿcÿ, rahat ösuldur. Nerjin dÿ eyni sakitliklÿ cavab verdi: – Amma dönÿn þzönö itirmiø þlkÿ haqqûnda dedik lÿrin... bunlar ondan da rahatdûr. Mÿn he÷ nÿ baøa döømörÿm. Soloqdininmavigюzlÿrivÿdiølÿriparûldadû: – Biz sÿninlÿ ÷ox az danûømûøûq, sÿn inkiøafûnda geri qalûr san. Amma eøit, zaman – puldur. Hÿlÿ gec deyil. Tex- niki hesablamalarla mÿøüul olmaüa razûlûq ver vÿ mÿn, bÿlkÿ dÿ, sÿni saxlaya bildim. Burada bir qrupda (Rubin tÿÿc cöblÿ Soloqdinÿ baxdû.) – Amma iølÿmÿk lazûm gÿlÿcÿk, qabaq ca- dan xÿbÿrdar edirÿm.
922 Nerjin nÿfÿsini dÿrdi. – Saü ol, Mitya. Mÿnim belÿ imkanûm olub. ßgÿr hÿmi- øÿ iølÿmÿk lazûm gÿlÿcÿksÿ, bÿs nÿ vaxt inkiøaf edim? Nÿ ö÷önsÿ mÿn þzöm dÿ artûq eksperimentÿ kþklÿnmiøÿm. Misal var: dÿryanû ke÷ÿn damlada batar. Èstÿyirÿm mÿn dÿ bir dÿr yaya ÷ûxam. – Hÿ? Bax, þzön bax. Tÿÿssöf, ÷ox tÿÿssöf, Qleb÷ik. Soloqdin qayüûlû idi, tÿlÿsirdi, ancaq þzönö tÿlÿsmÿmÿyÿ mÿcbur edirdi. Onlar ö÷ö dÿ belÿcÿ durub sa÷larû, dodaqlarû rÿnglÿnmiø vÿ bolluca pudralanmûø DTN leytenantû olan kitabxana÷ûnûn Nerjinin kitabxana formulyarûnû yoxlamaüûnû gþzlÿyirdilÿr. Dostlar arasûndakû nifaqdan xÿbÿrdar olan Qleb sakit sÿsi ilÿ kitabxananûn sökutunu pozdu: – Dostlar! Barûømaq lazûmdûr! Nÿ Soloqdin, nÿ dÿ Rubin ona fikir vermÿdi. – Mitya! – Qleb tÿkid edirdi. Soloqdin mavi vÿ soyuq baxûølarûnû Nerjinÿ tÿrÿf qal- dûrdû:
– Mÿnÿ niyÿ möraciÿt edirsÿn? – tÿÿccöblÿndi. – Lyova! – Qleb tÿkrar etdi. Rubin darûxûrmûø kimi ona baxdû. –Bilirsÿn,atlarniyÿ÷oxyaøayûr?–вябиразаравер- дикдянсонраizahetdi:–оnagþrÿki,he÷vaxtбашгасынын цзцнядурубmöбащисяетмирляр. Xidmÿti ÿmlakû vÿ xidmÿti iølÿri ilÿ baülû qayüûlarûnû bitir miø vÿ nÿzarÿt÷ilÿr tÿrÿfindÿn hÿbsxanaya qayûtmaüa, yûr-yûüûø etmÿyÿ mÿcbur edilÿn Qleb ÿlindÿ bir topa papi ros qutu su dÿhlizlÿ gedÿrkÿn qoltuüunda balaca bir yeøik harasa tÿlÿ sÿn Potapovla rastlaødû. Èødÿ Potapov gÿzinti vaxtû gÿz- diyi kimi gÿzmirdi: axsamaüûna baxmayaraq, iti yeriyir, boy- nu nu gÿrginliklÿ ÿvvÿl qabaüa, sonra isÿ dala ÿyir, gþzlÿri vÿ baøû ilÿ artûq cavanlûq yaøûnû ke÷miø ayaqlarûnû qabaqla ma üa ÷alûøaraq, harasa irÿli baxûrdû. Potapov mötlÿq hÿm Ner jinlÿ, hÿm dÿ øaraøkadan gedÿn baøqa dustaqlarla vida laø malû idi, Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 923
lakin sÿhÿr laboratoriyaya girÿn kimi iøin daxili mÿn tiqi ona hakim kÿsilmiø vÿ bötön digÿr fikir vÿ qay üû larûnû unut dur- muødu. Hÿyatû tamamilÿ unudaraq, bötþv lökdÿ iøin tÿsiri altûna döømÿsi onun azadlûqda olduüu illÿr dÿ qazan mûø oldu- üu bötön möhÿndis uüurlarûnûn ÿsa sûn da durur, bu adamû beøilliklÿrin ÿvÿzsiz robotuna ÷evirir, hÿbs xa na da isÿ bötön iztirablara sinÿ gÿrmÿkdÿ ona kþmÿk edirdi. – Hÿr øey bitdi, Andreyi÷, – Nerjin onu saxladû. – Mÿr- hu mun kefi kþk idi vÿ gölömsönördö. Potapov diqqÿt etdi. Gþzlÿrindÿ insani ifadÿ canlandû. Boø ÿlini peysÿrini qaøûmaq istÿyirmiø kimi baøûnûn arxasûna uzatdû.
– Ku-ku-u... – Yesenini sizÿ baüûølayardûm, Andreyi÷, amma siz Puø- kindÿn baøqa... – Biz dÿ orada olacaüûq, – Potapov sarsûlaraq dedi. Nerjin ah ÷ÿkdi. – Èndi harada gþröøÿcÿyik? Kotlas yatab törmÿsindÿ? Èndiqirka mÿdÿnlÿrindÿ? Ènanmaq olmur ki, biz addûmla- rûmûzû sÿrbÿst ata, øÿhÿr sÿkisindÿ gþröøÿ bilÿcÿyik. Hÿ?.. Potapovgþzlÿrininkÿnarlarûnûqûyaraq,øeиroxudu: Boø xцlyalardan mÿn ÷ÿkdim gþzцmц, Èndi dÿ ki ancaq uzaq цmidlÿr Rahatsûz edirlÿr tÿnha kþnlцmц. Yeddincinin qapûsûnda cuøa gÿlmiø Markuøevin baøû gþröndö:
– Nÿ oldu, Andreyi÷? Hanû filtrlÿr? Èø dayanûb! – ÿsÿbi sÿslÿ qûøqûrdû. “Buddanûn gölöøö”nön hÿmmöÿlliflÿri naqolay øÿkildÿ qucaqlaødûlar.“Belоmor”qutularûyerÿtþköldö. – Siz ki baøa döøörsönöz, – Potapov dedi, – körö tþkö- rök, hÿmiøÿ tÿlÿsirik. “Körö tþkmÿk” dedikdÿ Potapov Marfino institutun- da, elÿ cÿ dÿ þlkÿnin bötön tÿsÿrröfatûnda bÿrqÿrar olmuø, 924 qÿzetlÿrin dÿ istÿr-istÿmÿz boyunlarûna almalû olduqlarû, “höcum ÷u luq” vÿ “qÿrarsûzlûq” adlandûrdûqlarû daimi vur- nux madan, hay-köy ÷ö lök dÿn, mÿsuliyyÿtsiz tÿlÿskÿnlik dÿn baøqa bir øey olma yan iø öslubunu nÿzÿrdÿ tuturdu. – Mÿktub yazarsûnûz! – Potapov ÿlavÿ etdi vÿ hÿr ikisi göldö. Vidalaøarkÿn belÿ demÿkdÿn tÿbii bir øey yox idi, lakin hÿbsxanada bu istÿk adamû ÿlÿ salmaq kimi sÿslÿnirdi. QULaqûn adalarû arasûnda yazûøma olmurdu. Filtr yeøiyini yenidÿn qoltuüuna vuran Potapov baøûnû yuxarû vÿ geri ataraq, demÿk olar ki, axsamadan dÿhlizlÿ qa÷dû.
Nerjin dÿ yarûmdairÿvi kameraya tÿlÿsdi vÿ ÿvvÿlcÿ Mar- finoda, sonra isÿ Butûrkada onu gþzlÿyÿn ømonlarûn döø mÿn axarûnû þncÿdÿn möÿyyÿn etmÿyÿ ÷alûøaraq, øeylÿ rini yûü ma- üa baøladû. Nÿzarÿt÷i onu tÿlÿsdirmÿk ö÷ön iki dÿfÿ gÿlmiødi. Adlarû ÷ÿkilÿnlÿrin hamûsû artûq hÿbsxana qÿrargahûna getmiø, ya da aparûlmûødûlar. Nerjinin yûr-yûüûøûnûn lap axûrûnda hÿyÿtin tÿmiz havasûna börönmöø Spiridon beli kÿndirli sûrûqlûsûn- da otaüa girdi. Yekÿqulaq boz papaüûnû soyundu vÿ Ner- jinÿ yaxûn ÷arpayûlardan birindÿki aü dþøÿkaüûna bökölmöø dþøÿ yin kÿnarûnû ehtiyatla qatlayaraq, kirli pambûq øalvarû ilÿpoladtorunöstönдÿoturdu. – Spiridon Danilû÷! Bir bax! – Nerjin ÿlindÿki kitabû ona tÿrÿf uzatdû. – Yesenin artûq buradadûr! – Qaytardû, ilan? – Spiridonun tutqun, bu gön xösusilÿ qûrûø basmûø özöndÿ iøûq øöasû parladû. – Mÿnÿ kitabdan da ÷ox, Danilû÷, – Nerjin izah etmÿyÿ baøladû, – vacib odur ki, özömözÿ töpörmÿsinlÿr. – Bÿli! – Spiridon baøû ilÿ tÿsdiqlÿdi. – Gþtör, gþtör onu! Sÿnÿ xatirÿ kimi verirÿm. – Apara bilmÿzsÿn? – Spiridon ÷aøqûnlûqla soruødu. – Dayan, – Nerjin kitabû ondan aldû, a÷dû vÿ lazûmi sÿhi- fÿni axtarmaüa baøladû. – Èndi sÿnin ö÷ön taparam, bax, buranû oxuyarsan... Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 925
– Get, Qleb, – Spiridon qÿmginliklÿ xeyir-dua verdi. – döøÿrgÿdÿ necÿ yaøamaq lazûm olduüunu bilirsÿn: örÿk istehsalat ö÷ön aürûyûr, ayaqlar isÿ sanitar hissÿsinÿ ÷ÿkir. – Èndi daha tÿzÿ deyilÿm, qorxmuram, Danilû÷. Èølÿmÿyÿ cÿhd etmÿk istÿyirÿm. Bilirsÿn, deyirlÿr dÿryanû özöb ke÷ÿn damlada bata bilÿr. Yalnûz indi, Spiridona diqqÿtlÿ baxdûqdan sonra, Nerjin gþrdö ki, onun halû ÿmÿlli-baølû, dostu ilÿ ayrûlmaüûnûn tÿsi- rindÿn ola bilÿcÿyindÿn daha ÷ox þzöndÿ deyil. Yadûna döø- dö ki, dönÿn hÿbsxana mödiriyyÿti tÿrÿfindÿn yeni sûxûø- dûr malarûna, ÷uüullarûn iføa edilmÿsinÿ, Ruskanûn hÿbsinÿ, Simo÷kayla, Gerasimovi÷lÿ izahatlara baøû qarûødûüûndan Spiridonun evdÿn mÿktub almalû olduüunu tÿmiz unudub. – Mÿktubu necÿ?! Mÿktubu aldûnmû, Danilû÷? Spiridon ÿlini cibindÿki mÿktubun östönÿ qoymuødu. O, iki qatlanmûø, artûq qat yerindÿn sörtölmöø zÿrfi ÷ûxartdû. – Budur... Amma sÿnin axû vaxtûn yoxdur... – Spiridonun dodaqlarû titrÿdi. Dönÿndÿn sonra bu zÿrf ÷ox a÷ûlmûø vÿ yenidÿn qatlan- mûødû!
Önvan Spiridonun qûzûnûn beøinci sinifdÿn qalma iri vÿ naøû xÿtti ilÿ yazûlmûødû (Vera beøinci sinifdÿn sonra oxuya bilmÿmiødi). Spiridonla qÿbul etdiklÿri qaydaya gþrÿ, Nerjin mÿktubu bÿrkdÿn oxumaüa baøladû: “Mÿnim ÿziz atam! Daha nÿinki sizÿ mÿktub yaza, hÿtta bundan sonra yaøaya da bilmirÿm. Yer özöndÿ nÿ pis adamlar var imiø; nÿ deyirlÿrsÿ, yalan deyirlÿr, aldadûrlar...” Nerjinin sÿsi zÿiflÿdi. Baøûnû qaldûrûb Spiridona baxdû, onun qûllû körÿn qaølarû altûndan a÷ûq, demÿk olar ki, artûq kor, hÿrÿkÿtsiz gþzlÿrini gþrdö. Lakin bircÿ saniyÿ belÿ fikirlÿømÿyÿ, doüru vÿ tÿskinlikverici sþz tapmaüa vaxtû ÷at- madû, qapû a÷ûldû vÿ hirsli Nadelaøin i÷ÿri soxuldu: 926 – Nerjin! – qûøqûrdû. – Sizinlÿ yaxøû danûøanda adamûn baøûna ÷ûxûrsûnûz? Hamû yûüûøûb, siz axûrûncûsûnûz! Nÿzarÿt÷ilÿr yataba yazûlanlarû nahar fasilÿsindÿn qabaq qÿrargaha yûümaq istÿyirdilÿr ki, daha he÷ kÿslÿ gþröøÿ bilmÿsinlÿr. Nerjin bir ÿli ilÿ Spiridonun qalûn tök basmûø boynunu qucaqladû. –Gÿlin!Gÿlin!Dahabirdÿqiqÿdÿolmaz!–Кi÷ikcÿonu tÿlÿsdirirdi. – Danilû÷-Danilû÷, – Nerjin körÿn dalandarû qucaqlayaraq deyirdi.
Spiridon sinÿsi ilÿ xûrûldadû vÿ ÿlini yellÿtdi. – ßlvida, Qleba. – Hÿmiøÿlik ÿlvida, Spiridon Danilû÷! Onlar þpöødölÿr. Nerjin øeylÿrini gþtöröb nþvbÿt÷inin möøayiÿti altûnda tÿlÿsik ÷ûxûb getdi. Spiridon isÿ daha yuyulub tÿmizlÿnmÿsi mömkön olma- yan, ÷oxillik kirin dÿrisinÿ iølÿdiyi ÿllÿri ilÿ ÷arpayûnûn östön- dÿn cildinÿ aücaqayûn yarpaqlarû sÿpÿlÿnmiø a÷ûq kitabû gþtördö, qûzûnûn mÿktubunu onun arasûna qoydu vÿ otaüûna getdi. Dizi ilÿ töklö papaüûnû necÿ yerÿ saldûüûnû da hiss etmÿdi, papaq dþøÿmÿnin östöndÿcÿ qaldû.
Yüklə 6,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|