1-nashr O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi

Ekologik omillar. 
M
uhitning tirik organizm,
 
populatsiya, tabiiy 
jamoalarga ta’sir ko‘rsatadigan fizik-kimyoviy, biologik shart-sharoitlari 
(elementlari) 
ekologik omillar
deyiladi. 
Ekologik omillar 
abiotik, biotik va antropogen
omillarga ajratiladi. 
Аbiotik omillar 
– tirik organizmlarning hayot faoliyati va tarqalishiga 
ta’sir qiladigan anorganik tabiat tarkibiy qismlari sanaladi. Abiotik omillar 
to‘rt guruhga bo‘linadi: 
iqlim omillari
– yashash muhitining iqlimini 
shakllantiruvchi omillar (yorug‘lik, namlik, harorat, havo tarkibi, atmosfera 
bosimi, shamol tezligi va b.); 
edafik omillar
(yunoncha 
«edafos»
– 
tuproq) – tuproqning xususiyatlari (namligi, zichligi, mineral tarkibi, organik 
moddalarning miqdori); 
topografik omillar
(relyef omillari) – joy relyefining 
o‘ziga xos jihatlari. Ularga balandlik (dengiz sathiga nisbatan) qiyalikning 
tikligi, qiyalikning ekspozitsiyasi (dunyo tomonlariga nisbatan joylashuvi) 
kabi omillar kiradi; 
fizik omillar
– tabiatdagi fizik hodisalar (Yerning 
tortish kuchi, Yerning magnit maydoni, ionlashtiruvchi va elektromagnit 
nurlanishlar va b.).
Biotik omillar
 
– tirik tabiat omillari. Biotik omillar fitogen (o‘simliklarning 
ta’siri), zoogen (hayvonlarning ta’siri), mikogen (zamburug‘larning ta’siri) 
mikrobiogen (mikroorganizmlarning ta’siri) omillarga ajratiladi.
Аntropogen omillar
 
– inson faoliyati bilan bog‘liq omillar bo‘lib, 
ularga boshqa tirik organizmlarning yashash muhitlariga va bevosita 
ularning hayotiy faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi inson faoliyati turlari (atrof-

---

40
muhitning ifloslanishi, hayvon hamda baliqlarni ovlash, o‘rmonlarni kesish, 
yerga ishlov berish, foydali qazilmalarni qazib olish va b.) kiradi. 
Birga yashayotgan organizmlar hayotida bitta ekologik omil turlicha 
ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, ochiq yerlarda yashaydigan 
yirik hayvonlar uchun kuchli shamol salbiy ta’sir ko‘rsatsa, uyalariga va qor 
ostiga yashirinadigan mayda hayvonlarga bu omil katta ta’sir ko‘rsatmaydi. 
Tuproqning mineral tuzlar tarkibi o‘simliklar uchun muhim omil hisoblansa-
da, 
Y
er yuzida yashaydigan hayvonlar uchun bu omil ahamiyatga ega emas.
Muhitning ba’zi ko‘rsatkichlari, turlarning evolutsiyasida uzoq davr 
mobaynida nisbatan doimiy holatda o‘zgarmasdan qoladi. Masalan, 
Y
erning 
tortish kuchi, quyosh doimiyligi, okean suvlarining tuz tarkibi, atmosferaning 
xususiyatlari kabi omillar nisbatan o‘zgarmasdir. 
Ko‘pchilik ekologik omillar – harorat, namlik, shamol, yog‘ingarchilik 
miqdori, oziq miqdori, yirtqichlar va parazitlar soni kabilar o‘zgaruvchan 
omillar hisoblanadi. Bu omillarning o‘zgaruvchanlik darajasi muhitning 
xususiyatlari bilan bog‘liq. Masalan, quruqlikda tez-tez o‘zgarib turadigan 
havo harorati okean qa’rida va g‘orlarning tubida deyarli o‘zgarmaydi. 
Yirtqich sutemizuvchilar tanasida parazitlik qiladigan organizmlar uchun 
oziq zaxirasi yetarli bo‘lsa, erkin yashovchi yirtqichlar uchun oziq zaxirasi 
o‘ljasining soniga bog‘liq bo‘ladi.