Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

5-jadval
Don uyumi xususiyatlarining tashqi muhit bilan o ‘zaro
bog‘liqIigini
В ulam ing barchasi donlarni saqlashda ularni alohida-alohida 
joylashtirishni talab etadi. Shuningdek don va u rug‘larning navdorlik 
xususiyatlariga barcha turdagi x o ‘jaliklarda hisobga olinadi va
34

---

shunga k o ‘ra uning tovar narxi belgilanadi. Yuqori sifatli kafolatli 
doqlarga ustam a haq ham belgilanadi.
Donni saqlash omborlari xo'jaliklardan yuqori sifatli elita don- 
larini sotib oladilar. Qabul qilingan donlar u ru g 'lik va oziq-ovqat 
maqsadlari uchun saqlanadi. D onlarni iste’molchilarga, shuningdek 
urug‘lik uchun saqlangan donlarni yetkazib berish uchun korxo- 
nalarga nav xususiyatlami, saqlash rejimlarini mukammal biladigan 
malakali m utaxassislarni talab qiladi.
0 ‘sim likning o ‘sishi va rivojlanishi sharoitlari, shuningdek 
donning shakllanishi, hosil sifatiga va m iqdoriga katta ta ’sir k o ‘rsata- 
di. Donchilik va o'sim likshunoslik kursidan bizga m a ’lumki, tashqi 
muhit omillari o ‘simliklarni rivojlanishi va hosilning shakllanishiga 
ta ’sir etadi. Shuni nazarda tutish lozimki, turli iqlim va tuproqlarga 
ekilgan u ru g‘lar turlicha rivojlanib, turli xil hosil berishi mumkin. 
Bunga mos holda ularning kim yoviy tarkibi, tuzilishi, to ‘liqligi 
yirikligi va boshqa texnologik sifat ko'rsatkichlari har xil b o ‘ladi. 
Don sifatiga o ‘g ‘itlash ham katta ta ’sir k o ‘rsatadi.
M avsum iy iqlim sharoitlari ham don sifatiga keskin ta ’sir 
k o ‘rsatadi. M asalan y ig ‘im-terim oldidan va terim vaqtida nam lik 
k o ‘p b o ‘lsa, yo g ‘ingarchilik m e ’yoridan ortiq b o ‘lsa donning nam li­
gi ortib ketadi va saqlanuvchanlik ko'rsatkichlari keskin tushib 
ketadi. A ksincha qurg‘oqchilik b o ‘lsa don haddan tashqari qurib 
ketadi, yoki nam lik yetishm asligidan donlar to ‘liq yetilm ay qoladi.
Donning sifati zararkunanda va kasalliklar ta ’sirida ham 
o'zgaradi. Ayniqsa zararkunandalar donning nonvoylik xususiyatini 
ham da sifatini keskin tushiradi. K asallik va zararkunandalar ham 
sifatini va miqdorini pasaytirib yuboradi.
Shuningdek don sifati va hosildorlikka begona o ‘tlar ham katta 
l a ’sir 
ko'rsatadi. Begona o ‘t bilan ifloslangan dalalarda don ekinlari 
yuxshi o “sib 
rivojlanmaydi. H osildorlik keskin pasayadi va uning 
sifati 
buziladi.
B egona o ‘tlar urug‘lari y ig ‘im -terim davrida asosiy o ‘simlik 
donlariga q o ‘shilib ketadi va don m assasini ifloslantirib yuboradi, 
don m assasining sifati pasayadi. Shuni alohida ta ’kidlash lozimki,
35

---

begona o ‘t urug‘larining k o ‘pchiligi zaharli b o ‘lishi mumkin. 
Shuning uchun donlar saqlashga joylashtirilishidan oldin yaxshilab 
tozalanishi lozim.
Donning sifati va saqlanuvchanligi k o ‘p jihatdan y ig ‘im -terim 
jarayonlariga ham b o g ‘liqdir. M azkur jarayonlar qanchalik sifatli 
tashkillashtirilsa, hosil sifati va m iqdori shuncha yuqori b o ‘ladi. 
Y ig‘im-terim ishlarini o ‘z vaqtida v a qisqa m uddatda tu g ‘allash, 
nobudgarchilikning oldini olish, don ekinlaridan m o ‘l hosil yetish- 
tirishning asosiy garovidir.
D on ekinlari 2 xil usulda y ig ‘ib olinadi:
- to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri;
- avval o ‘rib, keyin y ig ‘ib olish.
D on ekinlari hosilini avval o ‘rib keyin y ig ‘ib olish asosiy usul 
hisoblanadi. Bunda donlar m um pishiqlik davrida о ‘ruvchi m ashinada 
yerdan 15 sm balandlikda o ‘rilib, quritish uchun a n ‘gizga tashlab 
ketiladi.
D onning to ‘la pishib yetilishi quritish paytiga to 'g 'r i keladi. 
Q uritilgan don m axsus m exanizatsiyalar yordam ida y ig ‘ishtirib 
olinadi va yanchiladi. H osilni oldin о ‘rib keyin y ig‘ib olish usulining 
afzalligi shundaki, bunda o ‘rim to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri y ig ‘ishga nisbatan
5 -6 kun erta boshlanadi, nobudgarchilik keskin kam ayadi. D on 
ekinlari hosili oldin o ‘rib keyin y ig ‘ib olinganda, 
urug‘lik va 
nonvoylik sifatlari to ‘g ‘ridan - to ‘g ‘ri o ‘rib, yanchilgan donnikiga 
qaraganda ancha yaxshi b o ia d i.
Ayniqsa qalin va baland b o ‘yli, shuningdek begona o ‘t bosgan, 
bir tekis yetilm agan yerga yotib qolgan don ekinlari hosilini y ig ‘ib 
olishda bu usul yaxshi natija beradi. K o ‘pgina don turlarida, shu­
ningdek o ‘rim m uddati kechikkanda o ‘simliklar past b o ‘yli va 
siyrak c h iq q an d ato ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri o ‘rib yanchish am alga oshiriladi, 
hosilni to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri y ig ‘ib olish uchun ekinzorlar mumkin 
qadar begona o ‘tlardan tozalangan b o iish i, b u g ‘doy va o ‘sim liklar 
bir tekis o ‘sgan b o iis h i va hosili bir vaqtda pishib yetilgan b o iis h i 
lozim. To‘g ‘ridan - to ‘g"ri y ig ib olish usulida terim m uddatini 
m um kin qadar qisqartirish lozim, bu esa yuqori hosil garovidir.
36

---

Terim muddati qanchalik cho‘zilib ketsa, donlar to ‘kila boshlaydi va 
nobudgarchilik shuncha ortadi.
Donli ekinlar asosan m exanizatsiya yordam ida y ig ish tirib
olinadi. M exanizatsiya turi, ishlash prinsiplari va m arkalari donning 
sifati va xususiyatlariga katta ta ’sir k o ‘rsatadi. Donni iloji boricha 
mexanik shikast yetkazmay, begona aralashm alarsiz y ig ‘ib olish 
lozim.
Hozirgi kunda m am alakatim izda donni sifatli y ig ‘ishtirib olish 
uchun zam onaviy ilg ‘or texnologiyalar jo riy qilingan. G ‘allani 
qayta ishlash korxonalariga topshirishdan oldin don dastlabki 
saqlash uchun x o ‘jalik lar om borxonalariga yoki xirm onlarga 
joylashtiriladi. B u bosqich don partiyasiga b o g ‘liq holda bir necha 
soat v a sutkadan bir oygacha v a undan ortiq b o ‘lishi mumkin. 
Donni dastlabki saqlashda zararkunandalar bilan zararlanishi, 
nam lanib qolishi va m ikroorganizm lar rivojlanishidan ju d a ham 
ehtiyot qilish lozim.
D onning zararlanishiga k o ‘pincha xirm onlarda, dala sharoitlari- 
da, o ‘tgan yilgi qoldiqlardan yaxshi tozalanm agan omborxonalarda 
saqlash sabab b o ia d i. Bunday donlar keyinchalik yaxshi nazorat 
qilinmasa, nam iqib va o ‘z-o‘zidan qizishi mum kin. Bu holat yangi 
o ‘rilgan donni darhol joylashtirish va donni qizib turgan holida 
joylashtirishlarda ham kuzatiladi.
Don massasi sifatining pasayishi uni tashish jarayonida ham 
kuzatilishi mum kin. D on m assasining sifati va saqlanuvchanligi 
ko‘p jihatdan y ig ib olingan zahoti joylashtirilgan joyning sharoitiga 
b o g iiq . D on y ig ib olingan zahoti darhol belgilangan m anzilga 
yetkazilishi lozim. Donning m exanizatsiya vositalari bunkerlarida 
qolib ketishi uning sifatini pasayishiga olib keladi. Yuqoridagilarga 
b o g iiq
holda don ishlab chiqarish korxonalariga turli holat va 
sifat ko‘rsatkichlariga ega b o ig a n holat keltiriladi. K eltirilgan 
don m assasiga 
m as’uliyatli m unosabatda b o iis h talab etiladi. 
Qabul qilingan don to ‘g ‘ri analiz qilinishi v a sifati b o ‘yicha aniq 
ajratilishi lozim. Bundan tashqari ularga hujjatlarni rasm iylashtirish 
lozim. Saqlashda to ‘g ‘ri rejimlarni q o ila s h va zam onaviy ishlov
37

---

berish tizim larini joriy qilish lozim. Bu esa don korxonalarining 
iqtisodiyotini yanada oshirishga olib keladi.
D on uyum ida haroratning o ‘zgarish tezligi donni saqlash usuli 
va omborxona turiga b og‘liqligini nazarda tutm oq kerak. Oddiy 
om borlarda don uyumining balandligi unchalik yuqori emas donlarga 
atm osfera havosi у etarlicha ta ’sir etadi. Bunga bog‘ liq holda bu yerda 
harorat o ‘zgarishi nisbatan jadaldir. Elevator xirm onlarida atmosfera 
ta ’siri sust, chunki yom on issiq o ‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega 
b o ‘lgan devorlar bilan him oyalangan b o ‘ladi.
D on m assasining sifatiga va xususiyatlariga donning navi, turi, 
shuningdek ekiladigan u rug ‘ sifatiga ham da g ‘ovakliligi ayrim 
hollarda sochiluvchanlikka ham b o g ‘liq holda o ‘zgarib turadi. 
D ukkaklilar va o ‘simlikning turli xil navgaxos b o ‘lgan donlar ham da 
dukkaklilar saqlash jarayonida turli fiziologik faollikni nam oyon 
etishi, shuningdek turli nafas olish jadalligiga ega b o ‘lishi 
mumkin.
38

---