Abu rayhon beruniy nom id ag I to sh k en t da vlat texn ika u n IV er site ti m. X. Aripova

2.4-rasm. 
RS-6000 ALSning texnik vositalari kompleksi.
Ko‘rsatib o ‘tilgan barcha ISlari, ShKlar va boshqa sinf EHMlari, 
ALS lar sohasida samarali foydalanish uchun hisoblash tarmoqlari 
orqali birlashtiriladi. Bu esa ALSning imkoniyatlaridan foydalanish
38

---

kengligini oshiradi (har bir foydalanuvchi uzoqdagi ma lumotlar 
bazasidan yoki dastur vositasidan foydalanish imkoniyatiga ega 
bo‘ladi), turli EHMlar o ‘rtasida masalalarni taqsimlashni optimal- 
lashtiradi, qimmat turadigan tashqi qurilmalardan kollektiv bo‘lib 
foydalanish imkoniyatini yaratadi, ALS texnik vositalarining 
ishlashi puxtaligini oshiradi.
Hozirda lokal, regional va global hisoblash tarmoqlaridan 
foydalaniladi. Lokal hisoblash tarmoqlari bitta tashkilot yoki firma 
territoriyasidagi ISlari, ShKlar va serverlarni bog‘laydi. 2.4-rasmda 
IBM korporatsiyasi tomonidan yaratilgan RS-6000 ALSning texnik 
vositalari kompleksi ko‘rsatilgan. Kompleksda EHM-shlyuzi sifa­
tida o ‘rta sinfga tegishli ES-9000 dan foydalanilgan. Uning vazifasi 
regional tarmoq orqali quvvatli super EHMga chiqish hisoblanadi. 
Firma chegarasida alohida bo‘limlar va loyihalovchilar guruhlari 
Ethernet turidagi LHT orqali bog‘langan. Bu tarmoqda bogManish 
kanali sifatida uzatish tezkorligi lOMbit/s bo‘lgan koaksial 
kabelidan foydalanilgan.
2.3. ALS larning tashqi q u rilm alari
ISlari, ShKlar va boshqa EHMlardan tashqari ALS lami tashkil 
qilish uchun yana qimmat turadigan tashqi qurilmalar ham kerak 
bo‘ladi. ALS larning tashqi qurilmalari deb, EHMni foydalanuvchi 
va tashqi muhit bilan bog‘lanishini, undan tashqari axborotlami 
saqlash, kiritish va chiqarish uchun tayyorlash va o ‘zgartirishni 
amalga oshimvchi texnik va dasturli vositalari to ‘plamiga aytiladi.
Tashqi qurilmalar ikkita gumhga bo‘linadi:
-
lokal, EHM yoniga o ‘matiladigan yoki bevosita unga ula- 
nadigan vositalar;
- terminal (uzoqdagi) vositalar.
Bajaradigan funksiyasiga qarab lokal va terminal qurilmalar 
saqlovchi, teleishlov beruvchi va axborotlami kiritish-chiqarishni 
amalga oshiruvchi vositalarga bo‘linadi. Foydalanuvchi bilan o ‘zaro 
muloqot qiluvchi vositalar axborotlami grafikli shakllarda tasvirlash 
va kiritish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak.
Dasturli xizmat ko‘rsatilishiga qarab ALS lar tashqi qurilmalari 
ikkita, rastrli va koordinatali (vektorli) sinfga boMinadi.
39

---

Rastrli qurilmalarda tasvirlar piksellar deb ataluvchi 
alohida 
nuqtalardan tashkil topgan mozaykali rasmlar k o ‘rinishida chiqa- 
riladi. Bunda 
mozayka elementlarini tanlash ketma-ket amalga 
oshiriladi. Tasvirlarni chiqarish vaqti doimiy b o ‘lib, rasmlaming 
murakkabligiga bog‘liq bo‘lmaydi, faqat mozayka elementlari soni 
(piksellar) va ulami tanlash tezligi bilan aniqlanadi.
Vektorli qurilmalarda tasvirlarni tashkil qiluvchi chiziqlarni 
chizish ketma-ket amalga oshiriladi. Murakkab tasvirlarni chiqarish 
vaqti yetarlicha cho‘zilib ketishi mumkin.
Zamonaviy ALSlarda bu ikki turdagi qurilmalardan juda keng 
foydalaniladi. Barcha tashqi qurilmalar uchta asosiy guruhga 
bo‘linadi:
- mashina tashib yuruvchilariga axborotlami kiritish-chiqarish 
vositalari;
- hujjatlami kiritish-chiqarish vositalari;
- EHM bilan bevosita aloqa qiluvchi vositalar.
Birinchi guruh vositalari o ‘z tarkibiga TXQlari hisoblangan, 
magnit disklarda va magnit lentalarda axborot yig‘uvchilami 
kiritadi.
Hujjatlarni kiritish-chiqarish vositalari matnlar va grafikli axbo­
rotlami chiqarishning o ‘ziga xos spetsifikatsiyasiga egadir. Ularga 
turli chop etish qurilmalari (printerlar), grafquruvchilar, planshetlar,
skanerlar va boshqalar kiradi.
EHM bilan bevosita aloqa qiluvchi vositalarga turli displeylar, 
axborotlami akustik kiritish-chiqarish qurilmalari, real obyektlar 
bilan bog‘lovchi qurilmalar (datchiklar), axborotlami qo Ida kiritish 
vositalari, alfavitli-raqamli klaviaturalar, turli planshetlar, manipu-
lyatorlar va boshqalar kiradi.
Juda ko‘p tarqalgan, axborotlami tasvirlovchi elektron qurilma 
bo ‘lib displey hisoblanadi. Ko‘pgina IS va ShKlaming zamonaviy 
displeylari 
asosan grafikli adapter (grafikli protsessor) platasi 
asosida yaratilgan. ALSlarda grafikli tasvirlarning sifatiga bo lgan 
talab juda muhim hisoblanadi. Shuning uchun oddiy VGA (640x480 
nuqtali, 256 ta va undan kam rangli) standartidagi ShKning grafikli 
adapterlari tasvirlarni vizuallashga to ‘g ‘ri kelmaydi. ALS paket- 
larida bir qancha k o ‘rinishdagi tasvirlar mavjuddir:
40

---

- yuqori sifatli oq-qora, ikki o ‘lchovli tasvirlar (chizmalar,
eskiz va boshqalar);
- rangli yoki yarimrangli ikki o ‘lchovli tasvirlar (KIS topo-
logiyasi, bosma platalar va boshqalar);
- konstruktorlik chizmalar va eskizlaming karkasli uch о 1- 
chovli proyeksiyalari, ko‘rinmaydigan chiziqlami olib tashlangan va
olib tashlanmagan holatlari;
- yuzasi bo‘yalgan uch o‘lchovli tasvirlar proyeksiyalari ,
- obyektlar yuzasining qaytaruvchanlik xarakteristikalarini 
hisobga olingandagi va rangli soyalari shakllantirilgan tasvirlarning 
realistik uch oMchovli proyeksiyasi.
Nisbatan oddiyroq oq-qora tasvirlar va karkasli uch oichovli 
tasvirlar vektorli uslublardan foydalanib yaratilishi mumkin. Boshqa 
ko‘rinishdagi tasvirlar yuqori ruxsatli va rangli palitrali rastrli rangli 
(yarim soyali) grafikani talab etadi. 0 ‘rtacha sifatli tasvirlash uchun 
1024x768 nuqtadan kam bo‘lmagan ruxsatli, 256 rangli 
SVGA 
tipidagi quvvatli ShKlaming grafikli adapterlari va unchalik qimmat 
bo‘lmagan IS adapterlari, masalan, 1152x900 ruxsatli, 256 rangli 
SUN oilasiga mansub ISlaridan foydalanish mumkin. Murakkab 
obyektlar va ko‘p qavatli topologiyaga ega bo‘lgan katta integral 
sxemalar konstruksiyalarining realistik uch o ‘lchovli tasvirlarim 
vizuallash uchun yuqori tezkorlikka va grafikli adapterlar talab 
etiladi. Bunday grafikli adapterlami grafikli protsessorlar deb 
ataladi. Grafikli protsessorlarga va yuqori ruxsatli, dioganal bo‘yi- 
cha katta o‘lcham!i (19 dyum va undan yuqori) rangli momtorlarga 
ega ISlarini grafikli ishchi stansiyalari deb ataladi. IBM firmasining 
PS-730 grafikli ISsida 1280x1024 nuqtali ruxsatni, 4 milliard 
ranglaming turlarini ta’minlab beruvchi grafikli protsessor platasi 
qo‘llaniladi. Tasvirlami vizuallashda bunday grafikli stansiyalarmng 
tezkorligi sekundiga 990 ming uch oMchovli grafikli o ‘zgar- 
tirishlami tashkil etadi. Bu esa sekundiga 120 ming uch oMchovh 
uchburchaklami bo‘yab, qabul qilishga ekvivalent hisoblanadi.
Hozirda suyuq kristalli, yuqori sifatli monitorlardan ALS larda 
foydalanish tasvirlar sifatini yuqori bo‘lishligini ta ’minlamoqda. 
Undan tashqari 
tasvirlami katta yassi ekranlarda vizuallashda, 
yuqori 1024x1024 nuqtagacha ruxsatli lazerli proyeksiyali tizimlami 
qoMlash tezkor rivojlanib bormoqda.
41

---