Abu rayhon beruniy nom id ag I to sh k en t da vlat texn ika u n IV er site ti m. X. Aripova

и (V, V,t) = 0
(1)
bu yerda, V - bazis koordinatalar vektori; 
V = d V /d t;
t - vaqt.
Bazis koordinatalari sifatida elektron sxemaning elektrik holatini 
to ‘la xarakterlovchi tok va kuchlanishlar to ‘plami tanlanishi 
mumkin.
1-tenglama oddiy matematik model hisoblanib, o ‘tish jarayon­
larini va statik holatlami analiz qilish imkoniyatiga egadir. Statik 
holatlami analiz qilish uchun ham oddiy MMdan foydalanish 
mumkin.
F(V)
= 
0
(2)
107

---

Shunday qilib, maxsus matematik ta’minot sxemotexnik 
darajada analiz qilishda quyidagi bo‘limlardan tashkil topadi:
- (1), (2) oddiy va tugallangan differensial tenglamalami sonli
yechish uslublari;
- elektron sxema elementlarining matematik modellari va ulami
tashkil qilish uslublari;
- elektron sxemalami modellashtirish uslublari.
Oddiy chiziqli tenglamalami yechish uchun Gause uslublaridan 
va ulaming turli ko‘rinishlaridan foydalaniladi.
Elektron sxema matematik modeli o ‘z tarkibiga topologik va 
komponentli tenglamalami kiritadi. Komponentli tenglamalar 
komponentlarning elektrik xususiyatlarini izohlaydi. Misol qilib 
rezistr, kondensator va 
induktivlik tenglamalarini 
ko‘rishimiz 
mumkin:
UR = I
r
R , IС = С d U c /d t, UL
= 
LdIL/dt -
bu yerda 
R,C,L
-
qarshilik, sig‘im, induktivlik, 
U
va 
I
- kuchlanish tushishi va 
komponentdagi tok.
Murakkab komponentlarning modellari bir nechta tengla- 
malardan tuzilgan bo‘ladi. Shu modellar yordamida chiziqli va 
chiziqli b o ‘lmagan ikki qutbli elementlardan tuzilgan ekvivalent 
sxemalami tashkil qilish mumkin.
Loyihalashning funksional-mantiqiy bosqichida REAning tar- 
kibidagi 
qurilmalarning 
funksional 
va 
prinsipial 
sxemalari 
loyihalanadi. Radioelektron apparatlarini loyihalashda bu sxemalar 
ishlatilgan mikrosxemalar tarkibini va ular orasidagi bog‘lanishlami 
aks ettirishi kerak. Mikrosxemalar o lrtasida kam darajali sxemalar 
(mantiqiy ventillar, triggerlar), o ‘rta darajadagi sxemalar va katta 
darajadagi sxemalar (registr, hisoblagich, PLM, multipleksorlar) 
bo‘lishi mumkin.
Katta integral sxemalami 
loyihalashda yaratilayotgan sxema 
elementlari bo‘lib, funksional elementlar hisoblanadi (ventil,- i,- ili, 
ili-ne, i-ili-ne, saqlovchi elementlar, triggerlar, anologli sxemalar, 
operatsion kuchaytirgichlar va boshqalar). Qurilmalarning funk­
sional va prinsipial sxemalarini yaratish, analiz va sintez masalasini 
hal qilishni taqozo etadi. Sintez masalasini ikkita sababga ко ra 
avtomatik (paketlar) rejimda hal qilib boim aydi:
108

---

- sintez qilishda bajarilishi kerak bo‘lgan hamma protseduralar 
shakllantirilgan emas;
- bir nechta shakllantirilgan sintez protsedurasi uchun sifatli 
algoritmlar topilmagan.
K o‘pgina sintez algoritmlari uchun sintez qilinayotgan obyektlar 
murakkabligi oshib ketishi bilan mashina vaqti xarajati oshib ketadi. 
Bunday algoritmlar faqat real bloklaming oddiy fragmentlarini 
sintez qilish uchun ishlatiladi. Ulardan foydalanish uchun oldindan 
bu bloklami yoki ular bajaradigan funksiyalami shu oddiy 
fragmentlar uchun dekompozitsiya qilish kerak b oiad i. Sintez 
masalasini avtomatlashtirilgan holda bajarilsa, loyihalanilayotgan 
apparaturaning loyihalash vaqti, uning hajmini oshib ketishi hiso­
biga, q o id a bajarishga qaraganda 2-3 marta oshib ketishi kuzatiladi. 
Bu esa funksional va prinsipial sxemalarni sintez qilishda ALS 
lardagi uslub va algoritmlardan cheklangan holda foydalanish 
mumkinligini ko‘rsatadi.
FMLning kompyuterlarda yechiladigan asosiy masalasi zamo­
naviy ALS lar yordamida analiz masalasini hal qilishdan iboratdir. 
Analiz qilishdagi 
bosh masala taklif qilingan sxema variantini 
sifatini baholashdan iborat. Bu baholash ko‘p 
qadamli boMishi 
mumkin. Birinchi navbatda sxemani, signallaming ushlanishlami 
e ’tiborga 
olmasdan 
berilgan 
fimksiya 
asosida, 
cheklangan 
elementlar bazasi va turli destabilizatsiya qiluvchi faktorlar asosida 
tekshirish kerak bo‘ladi. Bunday tekshirish kam mashina vaqti sarf 
qilinib, sintez qilishdagi xatoliklami aniqlash imkonini beradi. 
Xatoliklami tuzatilgandan so‘ng analiz masalasini davom ettirish 
mumkin, ya’ni blokning to ‘laroq modelidan foydalanish mumkin. 
Masalan: elementdagi ushlanishlami hisobiga oluvchi yoki turli 
faktorlarga ta ’sir ko‘rsatuvchi modellar. Bunday analiz signallaming 
kritik ahvolini va boshqa uzilishlami sabablarini sinxron va asinxron 
sxemalar uchun ko‘rsatish imkonini beradi.
Analiz bir qancha variantlami taqqoslab, ulaming ichidan eng 
yaxshisini, masalan tezlik pozitsiyasiga qarab aniqlash bo‘lsa, analiz 
asosida sxemalarni sintez qilish masalasi ham hal qilinadi.
Funksional sxemani loyihalash protsedurasi ketma-ketligi 5.9- 
rasmda ko‘rsatilgan. Rasmdan ko‘rinib turibdiki, sxemani to ‘la 
sintez qilish, formal sintez qilish, analiz qilish va sxemaga analiz
109

---

asosida o ‘zgartirishlar kiritishdan iborat. Funksional sxemani analiz 
qilish ko‘p bosqichli bo‘lishi mumkin. Dastlabki bosqichlardagi 
formal bo‘lmagan sintez qilish interatsiyasida analiz uchun oddiyroq 
modellardan foydalanilsa, keyingi interatsiyalarda murakkabroq 
modellardan foydalaniladi. Bunday holda formal sintezni bajarish 
loyihalashni boshlang‘ich interatsiyalarida amalga oshiriladi.
Sintez protsedurasidagi operatsiyalar loyihalovchilar tomonidan 
amalga oshirilsa, analiz uchun kompyuterdan foydalanish kerak 
bo‘ladi. Zamonaviy ALS larda FML bosqichni amalga oshiruvchi 
qism sistemalar, algoritmlar va amaliy dasturlar paketlari tashkil 
qilingan.