Abu rayhon beruniy nom id ag I to sh k en t da vlat texn ika u n IV er site ti m. X. Aripova

A=x
0
,yo,Zo
(6.1,a - rasm), to ‘g ‘ri chiziq kesimi konturi matrisa-ustun 
bloki ko‘rinishidagi kontuming qismlari nuqtalarining matrisa -
kordinatasi ko‘rinishida tasvirlanadi (6.1,b-rasm).
4 '
X j az „ '
L =
A
=
X
, 
r,
z,
A .
_X
2
y
2
Z
2
Nuqta va kontum ing koordinatalarini o ‘zgartirish matrisani ko‘- 
paytirish orqali izohlanadi.
Ai= A0T yoki Li=L0Ti 
(6.2)
122

---

bu yerda Ao va Lo - nuqtaning va kontuming o ‘zgartirilguncha 
bo lgan mos koordinatalari matrisalari, Ai va Li — o ‘zgartirilgandan 
keyingi koordinata matrisalari, T — o ‘zgartiruvchi matrisa
с d
(6.3)
^ 
[xo 
y0z0!
Y2
A, 
X0Y0
L - A'
=
X' Y'
A, 
X J
2
A ] [XyYy
x0 
X ,
x2 
x
3
X
b)
6.1-rasm. Nuqtaning (a) va kontuming (b) tasvirlanishi.
Bunday holda nuqtani umumiy o ‘zgartirish quyidagicha izohla­
nadi:
T o‘g'ri chiziq kesmasini o ‘zgartirishda dastlab (6.2), (6.4) 
formula bo‘yicha kesmani oxirining koordinatalari hisoblanadi, 
so‘ngra yangi kesma o ‘tkaziladi. Bunda chizmalaming parallelligi 
buzilmaydi, berilgan kesmaning kesishish nuqtasi yangi chiziqning 
kesishish 
nuqtasiga 
o‘tadi. 
Xuddi 
shu 
tartibda 
geometrik 
shakllaming o ‘zgartirishni matematik izohlash mumkin.
(6.4)
123

---

Mashina grafikasining imkoniyatlari asosan uning apparatli qis- 
miga bog‘liq hisoblanadi. M a’lumki mashina grafikasining apparatli 
vositalari juda tezkorlik bilan rivojlanib bormoqda, bu esa ularning 
dasturiy ta ’minotini ham kengaytirish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Keyingi yillarda grafikli adapterlar uchun beshta asosiy 
standartlar yaratildi. Ular grafikli displeylarga xizmat ko‘rsatuvchi 
maxsus elektron platalar hisoblanadi:
- MDA, monoxrom displey adapteri (matnli rejimda 80 x 25
belgiga ruxsatli);
- CGA, rangli grafikli adapter (rangli rejimda 320 x 200 nuqtaga 
ruxsatli, 16 rangli palitiadan 4 ta rangli va monoxromada 640 x 
200);
- HGG, Hercules firmasining adapteri (monoxrom rejimda 720 
x 348 ruxsatli);
- EGA, kengaytirilgan grafikli adapter (640 x 350 nuqtalami 16
rangda tasvirlashga ruxsatli);
- PGA, professional grafikali adapter (16 rangda tasvirlashda 
1024 x 768 nuqtalarga ruxsatli).
Keyingi yillarda VGA (Videografikli adapter) adapteridan juda 
keng foydalanilmoqda. VGA standarti 16 ta rangda tasvirlanadigan 
640 x 480 nuqtaga ruxsatni ta ’minlaydi va oldingi formatlami 
(CGA,EGA) qo‘llab-quvvatlaydi. VGA adapterining muhim afzal- 
liklaridan biri bo‘lib, uning ertangi kun videoadapteri bilan mos 
tushishligi hisoblanadi. Bu adapterni takomillashtirib Super VGA 
videoplata hosil qilinadi. Super VGA 
adapteri ruxsat berish 
xususiyati bo‘yicha Hercules firmasi standartlarini, ya ni MDA, 
CGA, EGA rejimlarini qo‘llab-quvvatlaydi. Undan tashqari, bu 
adapter VGA ning barcha rejimlarida ishlaydi va 256 rangda 640 x 
480, 512 x 512 hamda 800 x 600 nuqtaga, 16 rangda 1024 x 768 
nuqtaga, 
1024 Kbayt xotiraga ega bo‘lganda 256 rangda 
tasvirlashga ruxsatni ta’minlaydi.
Zamonaviy grafikli adapterlaming bufer xotiralari 16 К baytdan
1 yoki 2 M baytni tashkil etadi.
Mashina grafikasining dasturiy ta’minoti pastdan yuqoriga mos 
tushishlik tamoyili bo‘yicha yaratiladi. Mashina grafikasi vositalari
6.3. M ashina grafikasining dasturiy vositalari
124

---

monoxromli va rangli, ikki o ‘lchovli va uch o ‘lchovli turlarga 
bo‘linadi. Ikki va uch oMchovli mashina grafikasi vositalari ko‘proq 
hisoblash resurslarini talab etadi, shuning uchun ulardan supermikro 
sinfiga tegishli shaxsiy EHMlarda foydalaniladi.
Keyingi yillarda grafikli axborotlami rastrli chiqarish qurilma- 
laridan juda keng foydalanilmoqda (displeylar, printerlar, skanerlar 
va boshqalar). Shuning uchun interaktiv mashina grafikasining 
dasturiy ta’minoti va rastrli grafikani chiqarish uchun tezkor 
algoritmlar yaratish juda muhim hisoblanadi.
Grafikli axborotlami tasvirlovchi sistemalar (tillar) ichida 
GRAFOR - Fortranning grafikli kengaytmasi yuqori o'rinni 
egallaydi. Bu sistema ilmiy hisoblashlar natijalarini tasvirlash, ya’ni 
grafiklami, diagrammalami, sxema va chizmalarni yaratishda juda 
qulay hisoblanadi. GRAFOR sistemasining kutubxonasida 400 dan 
ortiq dasturlar bo‘lib, ulaming har biri grafikli primitivlami (to‘g‘ri 
chiziq, aylani yoyi, markerlar va boshqalar) 
chiqarish uchun 
m o‘ljallangan bazis darajaga yoki funksional guruhlardan biriga 
tegishli bo‘lishi mumkin. Sistemada turlicha masalalami yechish 
mumkin: 
grafiklami 
yaratish, 
funksiyalami 
Fure 
qatorlari, 
Chebishev va Beze polinomlarini qo‘llab approksimatsiyalash va 
tekislash, ikki o ‘zgaruvchili funksiya asosidagi chiziqlami chizish, 
uch o ‘lchovli obyektlami tasvirlarini yaratish va boshqalar.
70-yillaming o ‘rtalariga kelib aniq texnik vositaga, dasturlash 
tiliga va aniq qo‘llanish sohasiga ega grafikli sistemalami yaratish 
bo‘yicha tezkor ishlar amalga oshirila boshlandi. 
Bunday 
sistemalarga misol qilib GKS (grafikli asosli sistema) sistemani 
keltirishimiz mumkin. Bu sistema uchun, uni boshqa sistemalar 
bilan bogManishini ta’minlaydgan standart grafikli interfeyslar va 
ko‘pgina 
dasturlash 
tillarida 
(Fortran, 
PL-1, 
Paskal, 
SI) 
shakllantirilgan amaliy masalalami yechish uchun yetarli bo‘lgan 
asosiy grafikli funksiyalar to‘plamlari yaratilgan.
GKS sistemasini rivojlantirish asosida PHIGS (Dasturlovchili 
iyerarxik interaktiv grafikli sistema) yaratildi. Bu sistema grafikli 
sistemaning ishlashini boshqaruvchi amaliy dastur va grafikli 
sistema o ‘rtasidagi interfeys rolini bajaradi hamda ko‘p darajali 
foydalanuvchi modeliga mos keluvchi grafikli m a’lumotlaming 
iyerarxik strukturasini yaratish imkoniyatiga ega hisoblanadi.
125

---

PHIGS sistemasi dinamikli, yuqori darajadagi interaktiv grafikli 
ilovalarda foydalanishga yo‘naltirilgan bo‘lib, avtomatlashtirilgan 
loyihalash sistemalarida qo‘llaniladi.
Keyingi yillarda grafikli tasvirlarni turlicha kiritish va chiqarish 
imkoniyatiga ega bo‘lgan, maxsuslashtirilgan servis xizmat ко rsa- 
tuvchi mashina grafikasi paketlaridan juda keng foydalanilmoqda. 
Shaxsiy kompyuterlar uchun yaratilgan paketlardan ba’zilarini 
ko‘rib chiqamiz.
Microsoft firmasining Chart sistemasi k o ‘p funksiyali bo‘lib, 
mashina grafikasining ko‘rgazmali dasturlarini bir qancha standart- 
larda (CGA, HGC, EGA) loyihalashga m oijallangandir. Sistemada 
k o ‘pgina MBBSlari va dinamikli elektron blankalar bilan bog‘lanish 
uchun interfeyslar mavjuddir.
Ashton-Tate firmasi tomonidan bir qancha mashina grafikasi 
dasturlari to ‘plamlari yaratilgan. Chart-Master sistemasi ko‘p sonli 
ishchi diagrammalami ko‘rgazma qilish maqsadida xizmat qiladi. 
Diagram-Master sistemasi ishchi grafikalami, ya’ni blok-sxema, 
Ganta diagrammasi, slaydlami tasvirlarini yaratishga m o‘ljallan- 
gandir. Map-Master sistemasi geografik kartalami yaratishga 
m o‘ljallangan bo‘lib, unda tasvirlarni kattalashtirish imkoniyatlari 
ham ko‘rib chiqilgan.
Lotus Development Corporation firmasining Freelance Pltis 
sistemasi menejerlar, kotibalar, ilmiy xodimlar uchun m o‘ljallangan 
bo‘lib, unda ko‘pgina m a’lumotlar bazalarida saqlanadigan axbo­
rotlami grafikli tasvirlash imkoniyatlari yaratilgandir.
Eng sodda dastur paketlari bo‘lib 4-Point Grafics (4PT) sistemasi 
hisoblanadi. Bu sistema kompyuterdan 
foydalanishni boshlov- 
chilarga m o‘ljallangan bo‘lib, u to ‘rtta rejimga, ya’ni oddiy grafikli 
primitivlami (to‘g ‘ri chiziq, aylana, parabola va ellipislar) chiqarish, 
bufer bilan ishlash, grafikli tasvirlarni o ‘zgartirish, ko‘rgazmali 
fayllarni yaratish va chiqarish, maxsus taymerlar yordamida 
harakatlanuvchi tasvirlarni yaratish imkoniyatiga egadir.
Kompyuterlarda loyihalash ishlarini bajarishda matnli va grafikli 
muharrirlardan foydalanish juda keng tarqalgan. K o4pincha matnli 
va grafikli ishlov berish uchun integrallashgan tizimlardan 
foydalaniladi. Masalan, matnli muharrir ko‘p oynali grafika, ya’ni
126

---

MBBT, elektron dinamikali jadvallar va boshqa dasturlar bilan 
biriktirilgan bo‘ladi.
Integrallashgan dastur paketlarini rivojlantirish natijasi ekspert 
sistemalar va sun’iy intellekt sistemalarini yaratilish imkoniyatlari 
yuzaga keldi. Ekspert sistemalarining ishlashi bir guruh malakali 
dasturlovchilar ishlashlarini imitatsiya qilib, asosan bilimlarga 
tayanadi. Sun’iy intellekt sistemalarida esa murakkab, katta hajmli 
masalalami yechish imkoniyati mavjud bo‘lib, insonlami ortiqcha 
ishlami bajarishdan ozod etib, faqat ijodiy ishlar bilan shug‘ullanish 
imkoniyatlarini yaratadi.
Mikro Data Baze Systems firmasining Guru integrallashgan 
paketi juda qiziqarli sun’iy intellektli sistema hisoblanib, o ‘z 
tarkibiga MBBS, dinamikli elektron jadvallar, matn protsessori, 
ishchi grafikasi qismsistemasi, instrumental dasturlash tili, ekspert 
sistemasi va tabiiy til interfeysi kabilami kiritadi. Paketga Lisp va 
Fort tillari xususiyatlarini birlashtirgan va makrobuyruqlar asosida 
yaratilgan dasturlashning maxsus protsedurali tillari kiritilgan. Bu 
sistema yordamida bilimlar bazalarini oson yaratish mumkin va 
sistema juda ko‘p funksional imkoniyatlarga ega hisoblanadi.
127

---

6-bo‘lim uchun savol va topshiriqlar
1. Mashina grafikasi qurilmalariga qanday vositalar kiradi?
2. Mashina grafikasi qurilmalarida qanday masalalar yechiladi?
3. Kompyuterlarda mashina grafikasi vositalarida masalalami 
yechishning qanday yo‘nalishlari mavjud?
4. Grafikli sistemalaming 
dasturiy va texnik vositalarini 
tushuntirib bering.
5. REVlarini 
loyihalashda 
mashina 
grafikasining 
asosiy 
obyektlari bo‘lib nimalar hisoblanadi?
6. Mashina grafikasining matematik asoslari deganda nimalami 
tushunasiz?
7. Mashina grafikasining apparatli vositalarini ishlashi uchun 
kerakli grafikli adapterlaming qanday turlari mavjud?
8. VGA (Videografikli adapter) adapteri qanday 
funksional
imkoniyatlarga ega?
9. PHIGS (Dasturlovchili iyerarxik interaktiv grafikli sistema) 
ishlash tamoyilini tushuntirib bering.
10. Shaxsiy kompyuterlar uchun yaratilgan qanday grafikli 
qurilmalar dastur paketlarini bilasiz?
128

---

7-BO‘LIM. RADIOELEKTRON APPARATLARNI 
LOYIHALASHNING AMALIY DASTUR PAKETLARI
REVlarini loyihalashni avtomatlashtirishga m o‘ljallangan dastur 
sistemalarini ikkita guruhga bo‘lish mumkin: sxemotexnik loyiha­
lash sistemalari va konstruktorlik loyihalash sistemalari. Loyiha­
lashni avtomatlashtirish sistemalarini bunday guruhlarga bo‘linishi 
shartli boMinish hisoblanadi, ayniqsa, mikroelektron apparatu- 
ralarini, o ‘ta yuqori chastota va nurlantiruvchi qurilmalami 
loyihalashda. Oxirgi yillarda bu ikki turdagi radioqurilmalami 
loyihalashni avtomatlashtiruvchi dastur paketlarini jamlashtirishga 
harakat qilinmoqda.
REVlarini loyihalashni avtomatlashtirish sistemalarining asosiy 
dastur paketlaridan tashqari, bir qancha yordamchi paketlardan, 
ya’ni matematik paketlar, m a’lumotlar bazasi, grafikli va matnli 
muharrirlar va elektron jadvallardan ham foydalaniladi.
7.1. REVlarini sxemotexnik loyihalashni avtom atlashtirish 
uchun dastur paketlari
Radioelektron qurilmalarini sxemotexnik loyihalashni amalga 
oshirish uchun moMjallangan juda ko‘p dastur paketlari yaratilgan 
b o iib , ular asosan ishchi stansiyalari va shaxsiy kompyuterlardan 
foydalanishga asoslanadi. Juda keng qo‘llaniladigan shunday dastur 
paketlaridan ba’zi birlarini ko‘rib chiqamiz.
Analogli va raqamli qurilmalami modellashtirish va bosma 
platalami loyihalash uchun m o‘ljallangan Design Center va Design 
Lab sistemasi MikroSim korporatsiyasi tomonidan yaratilgan. Bu 
sistemalaming 
yaratilishiga, 
birinchi 
versiyasi 
70-yillarda 
Kalifomiya universitetida yaratilgan taniqli PSPICE sistemasi asos 
bo‘ldi. Ulaming imkoniyatlari operatsion sistemaning variantlariga 
juda b o g iiq hisoblanadi.
Xususiy hollarda sistema analogli, analogli-raqamli va raqamli 
radioqurilmalami, dasturlanuvchi mantiqli integral sxemalar baza-
129

---

sida modellashtirish, real bosma platalarga xos parazit sig‘im va 
induktivlikni 
hisobga 
olgan 
holda, 
ulami 
modellashtirish 
imkoniyatiga egadir.
Design Center va Design Lab sistemalari REVlari prinsipial 
sxemalarining grafikli muharrirlariga ega bo‘lib, bu muharrir bir 
vaqtda sistemaning dastur modullarining barcha bosqichlarini ishga 
tushirish uchun qo‘llaniladigan boshqaruvchi oyna vazifasini ham 
o‘taydi. Sistema radioqurilmalarining doimiy va o ‘zgaruvchan tok 
bo‘yicha ishlash tartiblarini hisoblash, spektral tahlil qilish, 
REVlaridagi o ‘tish jarayonlarini modellashtirish, shovqinlar dara- 
jasini hisoblash, qurilmani ishlashidagi 
haroratini variatsiyasini 
hisobga olish imkoniyatiga egadir. Analogli-raqamli va raqamli 
qurilmalarni modellashtirish, REVsining analogli va raqamli 
qismlarini bog‘lashni ta ’minlash maqsadida, analogli-raqamli va 
raqamli-analogli interfeyslami ulab, mantiqiy darajada amalga 
oshiriladi.
Sistemada analogli-raqamli qurilmalarni berilgan kriteriyalar 
bo‘yicha, taqqoslanilayotgan komponentlar parametrlariga qo‘yil- 
gan, chiziqli b o ‘lmagan cheklanishlar mavjudligida parametrik 
optimallashni amalga oshirish mumkin. Sistema avtonom rejimda 
P-CAD formatidagi bogianishlar haqida, 
sistema tarkibida esa, 
prinsipial sxema grafikli muharriridan 
axborotlar qabul qiluvchi 
bosma plata grafikli muharririga egadir. REVlari komponentlari 
bosma plataning bitta yoki ikkita qavatiga avtomatik ravishda yoki 
qo‘lda joylashtiriladi, undan keyin ko‘pqavatli bog‘lanishlami avto­
matik yoki interaktiv rejimlarda trassirovka qilinadi. Trassirovka 
natijasi bo‘yicha dasturli boshqariluvchi, sverlillovchi stanoklar 
uchun va fotoshablonlar tayyorlash uchun buyruqli fayllar 
yaratiladi. Konstruktorlik hujjatlarini tayyorlash uchun m a’lumot­
lami AutoCAD sistemasiga uzatish ham mumkin.
Design Center va Design Lab sistemalariga qo‘shib REVlarining 
elementlarining ko‘p sonli grafikli belgilari kutubxonasi, sakkiz 
mingdan ortiq komponentlar (diodlar, tiristorlar, bipolyar va 
maydonli tranzistorlar, operatsion kuchaytirgichlar, kuchlanishlar 
komparatorlari, kvarsli rezanatorlar, magnit serdechniklar, raqamli 
va analog-raqamli mikrosxemalar) matematik modellarga ega
130

---

m a’lumotlar bazasi beriladi. Kutubxonani 
to ‘ldirib turish imko- 
niyati ham mavjud.
Intursoft firmasi tomonidan yaratilgan ICAP sistemasi ham 
sxemotexnik 
loyihalash jarayonini 
avtomatlashtirishda xuddi 
shunday imkoniyatlarga egadir. Bu sistema ham PSPICE dastur 
paketi asosida yaratilgan bo‘lib, uning boshqa sistemalardan farqi, 
oyna muharririning juda qulayligi, o ‘lchov qurilmalari bilan ishlay 
olish imkoniyati, sistemaning chiqishidagi fayllar P-CAD paketi 
bilan mos tushishligi hisoblanadi.
1970-yillarning oxiri va 80-yillarning boshlarida, radiochastotali 
qurilmalami, ayniqsa, o ‘ta yuqori chastotali 
diapazonlarda ish- 
lovchi qurilmalami loyihalash uchun dasturlar yaratuvchi, dunyoda 
mashhur Compact Software firmasi o ‘zining Super-Compact dastur 
paketining birinchi versiyasini yaratdi. Bu dastur paketi juda qulay 
va samarali bo‘lib, hozirgacha rivojlantirilib, takomillashtirilib 
ishlatib kelinmoqda. Paketdagi 0 ‘YuCh zanjiri elementlarining 
yetarlicha aniqlikdagi matematik modellari, kirish tillarining 
qulayligi, dastur paketini filtrlami, kelishuvchan zanjirlami va 
0 ‘YuCh diapazonidagi bog‘lanish zanjirlarini loyihalashda juda 
keng qo‘llanishiga olib keldi. Paketda ikki, to ‘rt, olti va sakkiz 
qutbli ko‘rinishdagi, A, S, Y parametrlari bilan xarakterlanuvchi 
baza elementlaridan foydalaniladi. Ko‘p qutbli elementlardan 
foydalanish uchun ham imkoniyatlar yaratilgan.
Qurilmalami izohlash komponentlar bo‘yicha amalga oshiriladi, 
har bir qatorda komponentning turi, uning zanjirga ulanish usuli va 
optimallash jarayonida parametrlarining o ‘zgarish chegaralarining 
y o i qo‘yilgan qiymatlari aks ettirilgan komponentlaming para­
metrlari ko‘rsatiladi.
Qurilmalar parametrlarini optimallash, ulaming bir qancha xa- 
rakteristikalari va bir qancha holatlari uchun bir vaqtda bajarilishi 
mumkin. Masalalar, 0 ‘YuCh - diodli ulagichni bir vaqtda, ya’ni yo- 
qilgan holatida ham va o ‘chirilgan holatida ham optimallash mum­
kin. Optimallash gradiyentli uslub va tasodifiy izlash uslublaridan 
bittasidan foydalanib amalga oshiriladi. Qurilma parametrlarini 
optimallash jarayoni solishtirilayotgan parametrlaming o ‘zgarish 
chegaralarida amalga oshiriladi.
131

---

Loyihalovchi larga yarimo‘tkazgichli 
komponentlar, 
o ‘tkaz- 
gichlar va dielektrik materiallar haqida m a’lumotlar berish uchun 
paketga bir qancha m a’lumotlar banki kiritilgan, ulardan m a’lumot­
larni izlash buyruqlar darajasida, berilgan texnik xarakteristikasi 
bo‘yicha amalga oshiriladi. 
Paketda foydalanuvchi o ‘zining 
m a’lumotlar bazasini yaratishi ham mumkin.
Axborotlami monitor ekraniga, chop etish qurilmasiga, graf- 
quruvchilarga chiqariladi, ular tarkibiga 
qurilmaning sxemasi, 
uning jadval ko‘rinishida tasvirlangan maydondagi yoki dekart 
koordinata sistemasidagi turli chastotali xarakteristikalari kirishi 
mumkin. Yaratuvchining talabi bo‘yicha 
Super-Compact dastur 
paketi teng kuchayish chizig‘ini, shovqinlar darajasini, qurilmaning 
stabilligi chizig‘ini 
qurishi 
mumkin. 
Ba’zi 
bir uchastkalar 
xarakteristikalarini aniq o ‘rganish uchun masshtabini kattalashtirish 
imkoniyatlari ham yaratilgan.
Super-Compact paketini takomillashtirilishi natijasida 
80- 
yillaming o ‘rtalariga kelib, unga mos keluvchi Microwave Har­
monica sistemasi yaratildi. Unda bir qator kam shovqinli kuchay- 
tirgichlar, katta quvvatli kuchaytirgichlar, generatorlar, ulagichlar va 
boshqa radiochastotali traktlar qurilmalari hisoblangan chiziqli 
bo‘lmagan 0 ‘YuCh qurilmalarini modellashtirish mumkin. Bu 
sistemada chiziqli bo‘lmagan qurilmalarni modellashtirish uchun 
garmonik 
balans 
uslubidan 
foydalaniladi. 
90-yillarga 
kelib 
Microwave Harmonica sistemasining Windows platformasiga mos­
lashtirilgan versiyasi yaratildi. Bu dastur paketining versiyalaridan 
turli ishlarga m o‘ljallangan radioapparaturalarini yaratuvchilari juda 
keng foydalanib kelmoqdalar.
Keyingi yillarda bunday dasturlami Ansofit firmasi yanada 
takomillashtirib bormoqda. Ular tomonidan juda k o ‘p dastur 
paketlari yaratilgan:
- Serenade dastur paketi, unda 0 ‘YuCh qurilmalaridan tashqari, 
optoelektron qurilmalarni ham modellashtirish va optimallashtirish 
mumkin. Uning juda ko‘p versiyalari mavjud bo‘lib, ularning 
ko‘pchiligi Windows platformasiga moslashtirilgan;
- Super-Spice dastur paketi, unda taniqli Spice dasturini 
kiritilishi orqali 0 ‘YuCh qurilmalarini vaqt bo‘yicha modellash­
tirish masalasi yechiladi;
132

---

— Microware 
Success, 
radiotelefon 
sistemalarini 
model- 
lashtirishga m o‘ljallangan;
- Microware Explorer, radioelektron qurilmalaming turli ele- 
mentlarining elektromagnit maydonlarini modellashtiruvchi sistema 
va boshqalar.
Ansoft firmasida dastur ta ’minotlari yaratilishidan tashqari, 
0 ‘YuCh qurilmalari va optoelektron texnikasi elementlarining 
chiziqli va chiziqli bo‘lmagan modellariga ega m a’lumotlar 
banklarini ham qo‘llab-quvvatlab turiladi.
Spectrum Software firmasi yaratgan 
Micro-САР dastur 
paketining 5.0 versiyasi analogli va analogli-raqamli qurilmalami 
tahlil qilish va modellashtirishga m o‘ljallangan b o iib , undan turli 
radioelektron qurilmalami yaratishdagi injenerlik va o ‘qitish 
amaliyotlarida keng foydalaniladi. Dastur paketi grafikli muharrirlar 
yordamida kiritilgan elektron qurilmalar prinsipial sxemalarini 
xarakteristikalarini tahlil qilishni amalga oshiradi. Dastur yordamida 
to ‘rtta turdagi tahlil qilishni, ya’ni o ‘tish jarayonlarini hisoblash, 
chiziqli bo‘lmagan elektrik zanjirlami doimiy tok bo‘yicha tahlil 
qilish, zanjirlar chastotali xarakteristikalarini hisoblash va o‘tish 
jarayonlarini spektral tahlil qilishni amalga oshiradi. Komponentlar 
kutubxonasida 
operatsion 
kuchaytirgichlar, 
yarim o‘tkazgichli 
diodlar, bipolyar va maydonli tranzistorlar, transformatorlar, sinu­
soidal hamda impulsli signallar, tok hamda kuchlanish manbalari va 
turli passiv komponentlar mavjuddir, undan tashqari yaratuvchi 
kutubxonani komponentlar bilan to‘ ldirib turishi imkoniyati 
yaratilgan. Natijalami 
monitor ekranidan, chop etish qurilmasi 
orqali 
grafquruvchilarda, 
qurilma 
sxemasi, 
modellashtirish 
parametrlari va uning natijalarini jadval yoki grafik ko‘rinishlarda 
olish mumkin.
Micro-LOG dastur paketi ham Spectrum Software firmasida 
yaratilgan bo‘lib, raqamli qurilmalami mantiqiy darajada model­
lashtirishga m o‘ljallangan. Modellashtirish raqamli qurilmalardagi 
signal ushlanishlarini hisobga olmasdan (sinxron algoritmlar 
asosida) va signal ushlanishlarini hisobga olgan holda (asinxron 
algoritmlar asosida) amalga oshirilishi mumkin. Dastur paketi bir 
vaqtda har biri 
200 
tagacha ventillardan 
tashkil 
topgan 
to ‘qqiztagacha turli raqamli bloklami yaratish va modellashtirish
133

---

imkoniyatiga ega. 
Modellashtirish 
natijalari 
bo‘lib, 
raqamli 
qurilmalarning turli qismlarini taktlar soni bilan aniqlangan, 
modellashtirish vaqti davomidagi signallarning vaqt diagrammalari 
hisoblanadi. Kirish signallarining dasturlangan generatori 1024 
tagacha taktni kiritishi mumkin, taktning minimal uzunligi 1 ns. ga 
teng.
Modellashtirilayotgan raqamli qurilmani izohlash interaktiv 
mashina grafikasi yordamida qurilma sxemasini monitor ekranida 
chizish y o ii bilan amalga oshiriladi. Sistemada kiritilgan menyu 
sxema uchun kerakli elementni oson tanlash, qurilma sxemasini 
redaktorlash, fayllar bilan ishlash va modellashtirish natijalarini 
turlicha tasvirlash imkoniyatlarini beradi. Raqamli qurilmalar 
parametrlari haqida yaratuvchiga m a’lumotlar berish uchun paket 
m a’lumotlar bankiga ega. Unda k o ‘proq ishlatiladigan mikro­
sxemalar 
seriyalari, 
turlari, 
kirish 
signallarining 
standart 
generatorlari va takt generatorlari haqidagi m a’lumotlar saqlanadi. 
Bank foydalanuvchi tomonidan kengaytirish imkoniyatiga ega. 
N atijalar monitor ekraniga, chop etish qurilmasiga, grafquruv- 
chilarga raqamli qurilma sxemasi va foydalanuvchi tanlagan qism 
signallarining vaqt diagrammalari ko‘rinishida chiqarilishi mumkin.
7.2. REV larini konstruktorlik loyihalashni amalga oshiruvchi 
d astu r paketlari
Yuqorida k o ‘rib o ‘tiilgan dastur paketlarining ko‘pchiligida 
sxemotexnik loyihalashdan tashqari konstruktorlik loyihalash ma­
salalari ham ко ‘rib chiqilgan. Lekin konstruktorlik loyihalashning 
turli 
masalalarini to ‘liq yechish uchun m o‘ljallangan dastur 
paketlari ham mavjud.
Persona] CAD Systems, Inc. firmasining P-CAD dastur paketi 
elektron qurilmalarni loyihalash, ulami sxemalarini kiritish va 
bosma platalari sxemalarini loyihalash uchun m o‘ljallangan to'liq 
dasturiy majmuadir. Dastur paketida sxemada izohlangan mantiq, 
bosma plata topologiyasiga mujassamlashtiriladi, dasturlar mantiqiy 
modellashtirishni amalga oshiradi, loyihalash qoidalariga amal 
qilinganligini tekshiradi, modellashtirish 
uchun 
bog‘lanishlar 
tartiblarini yaratadi, komponentlami avtomatik joylashtiradi, bosma
134

---

platani trassirovka qiladi va avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish 
uchun hujjatlami yaratadi. Paket o ‘zaro birgalikda ishlaydigan 
loyihalash 
vositalariga, 
foydalanuvchi 
uchun qulay oynaga, 
intellektual m a’lumotlar bazasiga, katta kutubxonaga, muloqotli 
muharrirlarga, tahlil qiluvchi vositalar bilan bog‘lanish vositasiga 
ega. Paket ochiq arxitekturaga ega bo‘lib, montaj qilish texno- 
logiyasi va boshqa loyiha hujjatlari uchun tayyor hujjatlar 
tayyorlashni ta’minlaydi.
Displeyda tekshirilgandan so‘ng hujjatlami printerga, plotterga 
yoki fotoplotterga chiqariladi. Sistema foydalanuvchiga loyihalash 
jarayonini menyu, aytib berish va to ‘g ‘rilash 
orqali amalga 
oshirishga 
yordam 
beradi. 
Bosma 
platalami 
loyihalashga 
m o‘ljallangan sistema uning topologiyasini to ‘liq yaratuvchi, ya’ni 
muloqot qiluvchi muharrirdan boshlab, komponentlami avtomatik 
joylashtirish, bog‘lanishlami avtotrassirovka qilish, loyihalash 
qoidalariga va yo‘nalishiga amal qilinganligini tekshirish, undan 
tashqari ishlab chiqarish bilan bog‘lovchi vositalarga egadir.
Dastur paketi kutubxonasi juda ko‘p elektron sxema kompo­
nentlari, diskret va elektromexanik detallar, mavjud va buyurtma 
qilinadigan mikroyig‘ilgan integral sxemalar haqida m a’lumotlarga 
egadir. Paket 500 tagacha elementga va 2000 tagacha bog‘la- 
nishlarga ega bosma platalami loyihalash imkoniyatiga egadir.
Konstruktorlik loyihalashni amalga oshiruvchi dastur paketlariga 
yana OrCAD, AutoCAD sistemalari ham kiradi.
OrCAD System Corp. firmasining OrCAD dastur paketi sxe­
motexnik va konstruktorlik loyihalash jarayonini loyihalashni 
avtomatlashtirishga m o‘ljallangan dastur paketi, prinsipial sxema- 
lami chop etish, bosma platalami trassirovka qilish va boshqa 
sxemalarni kiritish, chiqarishga mo‘ljallangan qo‘shimcha imko- 
niyatlarga egadir. Dastur kutubxonasi 2700dan ortiq REVlar 
tasvirlariga ega bo‘lib, sistemada elementlaming shartli belgilarini 
oson yaratish mumkin. Undan tashqari sistemada elementlar 
ro‘yxatlarini (spetsifikatsiyalarini) yaratish, bog‘lanishlami, ya’ni 
o ‘tkazgichlami, shinalami, modullaming kirishlarini joylashtirishni 
amalga oshirish imkoniyatlari yaratilgan. Sistema hozirda REVlarini 
prinsipial sxemalarining grafikli tasvirlarini kiritish-chiqarishning 
qulay imkoniyatlariga, 
ko‘pgina modellashtiruvchi 
va tahlil
135

---

qiluvchi qismtizimlarga, grafikli paketlarga qulay chiqishga ega 
hisoblanadi.
Auto Desk firmasining AutoCAD paketi universal dastur paketi 
hisoblanib, mashina grafikasining zamonaviy vositalari asosida ya- 
ratilgandir. Sistema yordamida turli texnik obyektlami, ya’ni 
uylami, bosma platalarni, stanoklami, turli detallami, kiyim- 
kechaklarni va boshqalam i loyihalash mumkin. Sistemada chiz­
malar, rasmlar va sxemalar interaktiv rejimlarda, iyerarxik menyu- 
dan foydalanib yaratiladi. Har bir chizmaga uni tushuntiruvchi matn 
kiritilishi mumkin, undan tashqari tasvirlami kattalashtirish, 
masshtablashtirish, burish, seksiyalashtirish va boshqa o ‘zgar- 
tirishlami kiritish mumkin. Sistemada juda ko‘p grafikli qurilmalar 
drayverlarini, ya’ni grafikli displeylar, matrisali printerlar, grafikli 
planshetlar 
va 
plotterlami 
tanlash 
imkoniyatlari 
yaratilgan. 
Sistemaning eng muhim imkoniyati bo‘lib uning real obyektlami 
yaratish imkoniyatini 
beruvchi uch o ‘lchovli grafikada ishlashi 
hisoblanadi. Hozirda sistema uzluksiz takomillashtirilib borilmoqda, 
uning oxirgi versiyasida LISP tilining bitta versiyasi hisoblangan 
AutoLisp tili interpretatori kiritilgan bo‘lib, undan sun’iy intellektli 
sistemalarda belgili ishlov berishda juda keng foydalaniladi. Bu 
tildan 
foydalanish 
foydalanuvchiga 
AutoCAD 
muhitining 
funksiyalari va buyruqlarini qo‘llab, uni boshqa sistemalar bilan 
bog‘lanishini ta’minlaydi. Hozirda sistemaning konstruktorga 
yaratish jarayonida, yechimlar qabul qilishi uchun yordam beruvchi 
ekspert sistemalar kiritilgan murakkab versiyalari ham yaratila 
boshlandi. Bunday sistemalarda loyihalash uchun kerakli qoidalar 
va matematik modellar kiritilgan bo‘lib, konstmktor ishlash 
davomida 
yaratilayotgan 
sistemaning 
parametrlarini 
optimal 
variantlarini tanlash uchun undan maslahatlar olishi mumkin.
7.3. Elektrodinam ik m odellashtirishni am alga oshiruvchi 
d astu r sistemalari
AWR firmasi tomonidan 90-yillaming oxiriga kelib Microwave 
Office dastur sistemasi yaratildi. Bu sistema ikkita asosiy EMSight 
va Voltaire XL dastur modullaridan tashkil etilgan b o iib , ular 
yuqori chastotali integral va monolit 0 ‘YuCh mikrosxemalar,
136

---

antennalar, 0 ‘YuChli zanjirlami va filtrlami, kuchaytirgichlami, 
avtogeneratorlami 
moslashtiruvchilami 
loyihalashda 
yuzaga 
keladigan masalalami yechish imkoniyatlarini beradi.
EMSight paketi xohlagan shakldagi o ‘tkazgichli ko‘pqavatli 
muhit maydonini tahlil qilish, uzoqdagi antenna maydonini 
hisoblash imkoniyatiga ega hisoblanadi. Paket kengaytirilgan 
grafikli imkoniyatlarga ega bo‘lib, yuqori chastotali tokni real 
anematsion tasvirini, ya’ni uch o'lchovli fazoda tok ampilitudasi va 
uning yo‘nalishini kuzatish imkoniyatini beradi. Undan tashqari 
paket modellashtirish natijalarini tasvirlash va ularga ishlov 
berishning kengaytirilgan imkoniyatlariga ega hisoblanadi.
Voltaire XL dastur paketida sxemotexnik modellashtirishning 
so‘nggi yaratilgan uslublaridan foydalaniladi. Paket moduli chastota 
sohasida chiziqli modellashtirishga mo‘ljallangan bo lib, О YuCh- 
zanjirlarining 500 dan ortiq yig‘ma va sochma elementlarining
modellariga ega hisoblanadi.
Chiziqli bo‘lmagan qurilmalami tahlil qilish uchun garmonik 
balansning bir va ko‘p chastotali uslublari, intermodulatsiyali buzi- 
lishlami tahlil qilish uchun esa Volter qatorlaridan, aralash- 
tirgichlami tahlil etish uchun konversiv-matrisali uslubdan foyda­
laniladi. Paketda shovqinlami tahlil qilishning juda yuqori 
tezkorlikdagi uslublar, undan tashqari Spice va MMICAD sistemasi 
fayl larini qo‘llash uchun o ‘matilgan, sxemalarni izohlashning 
integrallashgan sistemasi qo‘llaniladi. Paket kuchaytirgichlami, 
aralashtirgichlami, avtogeneratorlami nochiziqli tahlil qilish, nochi- 
ziqli shovqinlami, jumladan fazali shovqinlami, aralashtirgich 
shovqinlarini, undan tashqari ulaming turg‘unligini nochiziqli tahlil 
qilish imkoniyatiga ega hisoblanadi.
EMSight va Voltaire XL dasturlari S++ obyektga yo‘naltirilgan 
tilda yozilgan bo‘lib, foydalanuvchi uchun qulay interfeysga ega va 
modellashtirishning yangi yaratilgan uslublarini o'ziga jamlab olishi 
mumkin.
EAGLEWARE firmasi tomonidan 
LC-filtrlarini, kuchay­
tirgichlami, aralashtirgichlami va avtogeneratorlami, taqsimlangan 
0 ‘YuCh li moslashtiruvchi zanjirlar va filtrlami, aktiv filtrlami va 
boshqa REV lar elementlarini loyihalashga mo'ljallangan Genesys 
universal dastur sistemasi yaratilgan. 
Sistema bir qancha dastur
137

---

modullaridan tashkil qilingan bo‘lib, ulaming ichida eng asosiylari 
bo‘lib SuperStar Pro, Schemax, Layout, Filter, Oscillator, Match, 
Т/Line va boshqalar hisoblanadi.
SuperStar Pro paketi 0 ‘YuCh va past chastota diapazonidagi 
zanjiming passiv komponentlarining juda k o ‘p modellariga ega 
radiochastotali zanjirlarni modellashtirish uchun yuqori tezkor- 
likdagi dasturdir. Radiochastotali zanjirlaming aktiv komponentlari
S-parametrlardan foydalanib modellashtiriladi. Schemax paketi 
modellashtirilayotgan REVlar elementlarini grafikli ko‘rinishlarini 
SuperStar Pro dasturiga uzatish uchun intuitiv darajada yaratish 
imkoniyatiga egadir. Dastur zanjirlarni izohlari fayllarini Design 
Center va Design Lab sistemasi va boshqa 0 ‘YuChli zanjirlarni 
izohlovchi standart formatlardan import qiladi.
Layout paketi 
SuperStar Pro 
va 
Schemax 
dasturlarida 
modellashtirilgan qurilmalarni izohlari bo‘yicha, topologiyasini 
sintez qilish va ularda o ‘tkazgich bo‘yicha tok taqsimlanishini uch 
o ‘lchovli animatsion tasvirlarini k o ‘rsatish imkoniyatiga egadir. 
Layout dasturi qurilmada 128 tagacha qavatdan, shu jumladan 
metallashtirilgan qavat, dielektrik qavat va montaj qavatlaridan 
foydalanish imkoniyatini beradi. Dastur 0 ‘YuCh zanjirlarining 
passiv va aktiv komponentlari geometrik obrazlarining juda katta 
kutubxonasiga 
egadir. 
Dastuming 
chiqish 
fayli 
AutoCAD 
sistemasining DXF fayliga mos keladi.
Filter va Oscillator paketlarining har xil modifikatsiyalari 
turli tipdagi 0 ‘YuCh, LC va aktiv filtrlami, avtogeneratorlami, 
kuchaytirgichlami, shovqinlami analiz qilib, 
sintez qilish imko­
niyatini beradi.
Match paketi ikkita xohlagan yuklanishli ulangan yig‘ma va 
taqsimlangan moslashtiruvchi zanjirlarni sintez qilishga mo‘ljal- 
langan. Т/Line paketi esa, bitta va uzatuvchi sim bilan bog‘langan 
turli 
konfiguratsiyalami, 
ulaming 
geometrik 
va 
elektrik 
xarakteristikalari bo‘yicha analiz va sintez qilishga m o‘ljallangan.
Genesys sistemasida mukammallashtirilgan grafikli interfeys 
qoMlaniladi va u sanoatda ishlab chiqarilgan bir necha ming aktiv va 
passiv komponentga hamda kutubxonaga ega. Sistema Microsoft 
firmasining dastur ta ’minoti standart interfeysi bilan to ‘liq mos 
tushuvchi, foydalanuvchiga qulay interfeysga ega bo‘lib, juda ko‘p
138

---

yordamchi fayllar bilan ta’minlangan, bu esa sistemani foydalanish 
qulay va o'zlashtirish uchun oson sistema bo‘ lishligini ta minlaydi.
7.4. REAIari sxemalarini modellashtiruvchi dastur 
vositalari
Zamonaviy radioelektron vositalar odatda bir-biriga о zaro 
bog‘liq 
bo‘lgan tashkil etuvchi qismlami o‘z ichiga oluvchi 
murakkab texnik obyektdir. Har bir tashkil etuvchi qism alohida 
mikrosxemalar ko‘rinishida ishlab chiqarilmoqda. Ana shunday 
tashkil etuvchi qismlarda kechayotgan jarayonlami tekshirish, ulami 
yaratishda elementlar xarakteristikalarini optimallashtirish masa­
lalarini yechish hozirda juda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. 
Bu masalani yechish hozirda zamonaviy kompyuter dasturlari 
asosida amalga oshirilmoqda.
Modellashtirish dastur vositalari sifatida MATLAB, MathCAD, 
Maple, Electronics Workbench, 
Multisim singari amaliy dastur 
paketlaridan foydalanish mumkin.
Modellashni abstrakt darajada yoki qurilmalarda kechadigan 
fizik jarayonlarga yaqinlashtirilgan holda amalga oshirish mumkin. 
K o‘pchilik dasturlar, masalan, MATLAB yordamida murakkab 
dinamik jarayonlami real vaqt masshtabida modellash mumkin. 
Bundan tashqari, kompyuter dasturlari asosidagi modellash muhiti 
virtual laboratoriyalami yaratish uchun ideal tarzda mos bo‘lgan 
iyerarxik 
tarkiblar 
ko‘rinishidagi 
elementlar 
kutubxonalarini 
yaratish imkoniyatini beradi.
Kompyuter texnologiyalaridan radioelektron qurilmalarda ke­
chadigan real jarayonlami, shu jumladan elektr zanjirlarida sodir 
bo‘ladigan jarayonlami modellashtirish, loyihalash jarayonlarini 
optimallashtirish va yaratilayotgan qurilmalaming puxtaligini 
oshirish imkoniyatini beradi.
Electronics WorkBench dasturi elektr va elektron sxemalarni 
modellash uchun ishlatiladi. Nisbatan kichik hajmga ega bo‘lishiga 
qaramasdan, unda katta miqdordagi real elementlaming modellari 
mavjud. U sxemotexnik tahrirlagich va SPICE simulyatomi o ‘z 
ichiga olgan integrallashgan paket bo‘lib hisoblanadi.
139

---

Electronic WorkBench dasturi signallar generatorlari, ossil- 
lograflar, 
tester lar, 
jahondagi 
ko‘plab 
taniqli 
firmalaming 
(Motorola, Nationl, Philips, Toshiba va boshqalar) 
yarim 
o ‘tkazgichli asboblari va mikrosxemalarini o ‘z ichiga oluvchi katta 
kutubxonaga ega. Uning yordamida elektr zanjirlar, analog hamda 
raqamli elektron sxemalami tahlil qilish mumkin.
Electronic WorkBench dasturi tayyor elementlardan tekshirila- 
digan sxema yig‘ilgandan keyin uning har bir komponentining ma­
tematik modellarini o ‘zaro bog‘laydi va chiziqli bo‘lmagan dif- 
ferensial tenglamalar sistemasi ko‘rinishiga o ‘tkazadi. 
Ularga 
asosan chiziqli bo‘lmagan algebraik tenglamalar sistemasini hosil 
qilib takomillashtirilgan Newton-Raphson usulidan foydalanib sonli 
k o ‘rinishda yechadi va natijalami sxemaga ulangan o ‘lchash 
asboblariga 
(ampermetrlar, 
voltmetrlar) 
yoki 
ikkita 
nurli 
ossillografga uzatadi. Bundan tashqari dasturda grafik analizator 
ham mavjud. O ssillograf va grafik analizator elektr zanjirlarida 
sodir bo‘ladigan jarayonlam i xotirasiga yozib oladi va keyinchalik 
ulami har tomonlama tahlil qilish imkoniyatini beradi.
MATLAB 
tizimi 
yordamida 
qurilmalarda 
kechadigan 
jarayonlam i modellashtirish uchun 
Simulink va Power System 
kengaytmalar paketlari xizmat qiladi. Ushbu paketlaming kutub- 
xonalarida ko‘plab virtual elementlar va o‘lchov asboblari mavjud boMib, 
har qanday murakkab elektr zanjirlarini har tomonlama tadqiq qilish 
imkoniyatini beradi.
Zamonaviy kompyuter matematikasi matematik hisoblami 
avtomatlashtirish uchun Eureka, Gauss, TK Solver!, Derive, 
Mathcad, Mathematica, Maple V va boshqa dasturiy tizimlar va 
dasturlaming to ‘plamlarini taklif qiladi. Ular orasida MATLAB 
imkoniyatlari va mahsuldorligi yuqoriligi bilan ajralib turadi.
MATLAB — bu vaqt sinovidan o ‘tgan matematik hisoblami 
avtomatlashtirish tizimlaridan biridir. U matritsaviy amallami qo‘l- 
lashga asoslangan. Matritsalar murakkab matematik hisoblarda 
jumladan chiziqli algebra masalalarini yechishda va dinamik 
tizimlar hamda obyektlami modellashda keng qo‘llaniladi. Ular 
dinamik tizimlar va obyektlarning holat tenglamalarini avtomatik 
ravishda tuzish va yechishning asosi bo‘lib hisoblanadi. Bunga 
MATLABning kengaytmasi Simulink misol bo‘lishi mumkin.
140

---

Lekin hozirgi vaqtda MATLAB ixtisoslashtirilgan matritsaviy 
tizim chegaralaridan chiqib universal integrallashgan kompyuterda 
modellash tizimiga aylandi. 
«Integrallashgan» so‘zi bu tizimda 
qulay ifodalar va izohlar tahrirchisi, hisoblagich, grafik dasturiy 
protsessor va boshqalar o ‘zaro birlashtirilganligini bildiradi. 
Umuman olganda 
MATLAB matematikaning rivojlanishi davo­
mida to ‘plangan matematik hisoblashlar bo‘yicha tajribani o ‘zida 
mujassamlashtirgan va uni grafik vizuallash va animatsiya vositalari 
bilan uyg‘unlashtirilgan. MATLAB tizimi ilova qilinadigan katta 
hajmdagi hujjatlar bilan birgalikda EHMni matematik ta ’minlash 
b o ‘yicha ko‘p tomli m a’lumotnoma bildirgich (spravochnik) 
vazifasini bajarishi mumkin. Lekin ushbu hujjatlar hozirgi vaqtda 
faqat ingliz tilida va qisman yapon tilida mavjud.
MATLAB tizimini Moler (S. V. Moler) ishlab chiqqan va 70- 
yillarda undan katta EHMlarda keng foydalanilgan. MathWorks 
Inc firmasining mutaxassisi Djon Litl (John Little) 80-yillaming 
boshlarida IBM PC, VAX va Macintosh sinfidagi kompyuterlar 
uchun PC MATLAB tizimini tayyorlagan. Keyinchalik MATLAB 
tizimini kengaytirish uchun matematika, dasturlash va tabiiy fanlar 
bo‘yicha jahondagi eng yirik ilmiy markazlar jalb qilingan. Hozirgi 
vaqtda tizimning eng yangi versiyalari MATLAB-6 va MATLAB-7 
mavjud.
MATLAB tizimining dasturlash tili an’anaviy dasturlash 
tillariga nisbatan afzalliklarga ega. MATLAB ning imkoniyatlari 
juda keng. Undan hisoblashlarni bajarish va modellash uchun fan va 
texnikaning har qanday sohasida foydalanish mumkin.
Multisim - bu qisqa vaqt ichida elektron qurilmalami 
loyihalarini yaratishga imkon beradigan sxemalar interaktiv dasturiy 
vositasi hisoblanadi. Multisim o*z tarkibiga Multicap qism dasturini 
kiritgan bo‘lib, bu esa sxemalarni dasturiy tavsiflash va ulami 
ishlashlarini sinash maqsadida modellashtirish imkoniyatlarini 
beradi.
Multisim to ‘plami Windows standart interfeysidan foydalanishga 
m o‘ljallangan ideal vosita bo‘lib, sxemalarni ishlab chiqish va 
sinash vositalarini chuqur integratsiya qilish uchun National 
Instruments tomonidan ishlab chiqilgan LabVIEW va Signal 
Express dastur vositalari bilan o ‘zaro moslashtirilgan.
141

---

Multisim sistemasi foydalanuvchilar uchun sxemaga virtual 
o ‘lchash anjomlarni ulashga imkon beradi. Bu esa, real jarayonlami 
imitatsiya qilish orqali natijalami sodda va tezkor ko‘rish usuli 
hisoblanadi. Zaruriyat b o ‘lganda yuqori murakkablikdagi sxe­
malami tahlil qilish uchun Multisim tahlilning turli funksiyalarini 
taqdim etadi. Multisim tarkibiga Grapher - ko‘rish va m a’lumotlami 
tahlil qilish uchun kuchli vosita kiritilgan.
0 ‘tkazgichlar rangini o ‘zgartirish imkoniyati sxemani o ‘z- 
lashtirish uchun ancha qulaylik yaratadi. Turli ranglar yordamida 
grafikani ham tasvirlash mumkin, bu esa bir necha bog‘liqliklami 
bir vaqtda tadqiq qilishda juda qulaydir.
Komponentlar - bu istalgan sxemaning asosi bo‘lib, istalgan 
sxemani tashkil etuvchi barcha elementlar hisoblanadi. Multisim 
dasturida komponentlarning ikki toifasi bilan ishlanadi - real va 
virtual. Virtual komponentlardan farqli o ‘laroq real komponentlarda 
bosma platada aniq, o ‘zgarmas qiymat va o ‘z munosiblik mavjud. 
Virtual komponentlar faqat emulatsiya uchun zarur, foydalanuvchi 
ularga ixtiyoriy parametrlami berishi mumkin. Multisim dasturida 
boshqa komponentlar toifasi ham mavjud bo‘lib, ularga analogli, 
raqamli, aralash, animatsiyali, interaktiv (komponentlar yoki har bir 
element ostida ko‘rsatilgan tugmachalar yordamida boshqariladi), 
ko‘p tanlovli raqamli, elektromexanik va radiochastotali elementlar 
kiradi.
142

---

7-bo‘Iim uchun savol va topshiriqlar
1. REVlarini loyihalashni avtomatlashtirishga m o‘ljallangan 
dastur sistemalarining qanday turlarini bilasiz?
2. Analogli va raqamli qurilmalami modellashtirish va bosma 
platalami loyihalash uchun m o‘ljallangan qanday ALS lar mavjud?
3. Analogli va raqamli qurilmalami modellashtirish va bosma 
platalami 
loyihalash uchun m o‘ljallangan ALS 
lar ishlash 
tamoyillarini tushuntirib bering.
4. 0 ‘ta yuqori chastotali diapazonlarda ishlovchi qurilmalami 
loyihalash uchun qanday ALS lar yaratilgan?
5. Spectrum Software firmasi yaratgan Micro-САР dastur pake- 
tining 5.0 versiyasi ishlash tamoyilini tushuntirib bering.
6. Konstruktorlik loyihalashning turli 
masalalarini to ‘liq 
yechish uchun m o‘ljallangan qanday ALS lar mavjud?
7.
OrCAD System Corp. firmasining OrCAD dastur paketi 
qanday masalalami yechishga m o‘ljallangan?
8. AutoDesk firmasining AutoCAD 
paketining ishlash 
tamoyilini tushuntirib bering.
9. Elektrodinamik modellashtirishni amalga oshiruvchi dastur 
sistemalari haqida nimalami bilasiz?
10. Genesys sistemasi qanday qulayliklarga ega hisoblanadi?
143

---

XULOSA
Loyihalashni avtomatlashtirish ilmiy-texnik rivojlanishning mu­
him tashkiliy qismi hisoblanadi. Loyihalash jarayonlarini tako- 
millashib borishi, texnik obyektlaming murakkablashib borishi bilan 
bog‘liq bo‘lib, bu jarayonni amalga oshiruvchi yangi algoritmlar va 
ular asosida dastur paketlarini yaratishni taqozo etadi. Radioelektron 
apparatlarini takomillashib borishi esa, ilmiy izlanishlami avtomat­
lashtirish va radioelektron vositalami loyihalashni avtomatlashtirish 
bilan uzviy bog‘liqdir. Ilmiy izlanishlami avtomatlashtiruvchi va 
REV larini avtomatlashtirilgan loyihalash sistemalari, maxsus 
hisoblangan matematika, hisoblash texnikasi va tizimli dasturlash 
fanlarining rivojlanishi bazasida takomillashib bormoqda.
Radioelektronika 
sohasidagi 
ilmiy 
izlanishlami 
avtomat­
lashtirish asosan radioelektron vositalaming turli elementlarining 
makromodellarini, ulami hosil qilish uslublarini tadqiqotlaming va 
loyihalashning xohlagan bosqichlarida yaratish, ulami loyihalash 
masalalarini yechish uchun qulay shakllarda tasvirlash, yangi 
matematik uslublar, algoritmlar yaratib, foydalanuvchiga loyi­
halashni amalga oshirishi uchun qulay dasturiy ta’minotni 
yaratishga asoslanadi. REVlari avtomatlashtirilgan loyihalash 
sistemalarini rivojlantirishda, loyihalash masalalari obyektlarining 
turlariga qarab sezilarli 
farqlanishini e ’tiborga olish kerak 
hisoblanadi.
Zamonaviy REAlarini loyihalashni avtomatlashtiruvchi siste­
malar yaqin kelajakda ALS majmualari ko‘rinishlarida yaratilishi 
bo‘yicha izlanishlar olib borilmoqda. Bunday ALS lar loyihalash 
jarayonida keng ko'lam dagi masalalami yechishga sozlanuvchi, 
y a’ni texnik masalalami tahlil qilish, loyiha obyektini bir qancha 
variantlarini yaratib, eng optimal variantni tanlay olish, bir qancha 
kriteriyalar 
bo‘yicha 
radioelektron 
vositalami 
optimallash, 
sxemotexnik, konstruktorlik va texnologik loyihalash talablarini 
e ’tiborga olib loyihalash ishlarini bajarish imkoniyatiga ega 
sistemalar qilib yaratilishi rejalashtirilmoqda.
144

---

QISQARTIRISHLAR
ALS - avtomatlashtirilgan loyihalash sistemalari
REV - radioelektron vosita
REA - radioelektron apparat
QS - qismsistema
KIS - katta integral sxema
IT1 - ilmiy-tekshirish ishlari
MDY - magnit diskda yig‘uvchi
LAKV - loyihalashni avtomatlashtiruvchi kompleks vosita
DTK - dasturiy texnik kompleks
DUK - dasturiy uslubiy kompleks
AIJ - avtomatlashtirilgan ish joyi
MHK - markaziy hisoblash kompleksi
AIS - axborotli izlanishlar sistemasi
MB - m a’lumotlar bazasi
MBBS - m a’lumotlar bazasini boshqarish sistemasi 
MBN - m a’lumotlar banki
TJABS - texnologik jarayonlami avtomatlashtirilgan boshqarish 
sistemasi
ITAS - ilmiy tekshirishlar uchun avtomatlashtirilgan sistema
TT - texnik ta'm inot
LHT - lokal hisoblash tarmog‘i
IS - Ishchi stansiya
MP - mikroprotsessor
145

---

ShK - shaxsiy kompyuter
OXQ - operativ xotira qurilmasi
OS - operatsion sistema
TXQ -tashqi xotira qurilmasi
BB - boshqarish bloki
BBBM - bitta buyruqli bitta m a’lumotli
BBKM - bitta buyruqli k o 'p m a’lumotli
KBBM - ko‘p buyruqli bitta m a’lumotli
KB KM - ko‘p buyruqli k o ‘p m a’lumotli
L T - lingvistik ta ’minot
A T - algoritmik til
D T - dasturiy ta ’minoti
MT - matematik ta ’minot
ADP - amaliy dasturlar paketi
OK - operatsion kuchaytirgich
FML - funksional - mantiqiy loyihalash
0 ‘YuCh - o ‘ta yuqori chastota
146

---

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Алексеев О.В. Автоматизация проектирования радио­
электронной аппаратуры. -М .: Высшая школа, 2002.
2. Норенков И.П. Основы автоматизированного проектиро­
вания. Учебник для вузов. -М .: МГТУ, 2002. -336 с.
3. Магрупов Т.М., Юсупов С.Ю., Арипова М.Х. Лойихд- 
лашни автоматлаштириш асослари. Маърузалар матни туплами. 
-Тош кент: ТошДТУ, 1999. -69 б.
4. Владимир Малюх Введение в современные Системы 
автоматированного проектирования (САПР). -И зд. ДМК пресс 
2014.-188 с.
5. Антипенский Р.В., Фадин А.Г. Схемотехническое проек­
тирование и моделирование радиоэлектронных устройств. -
Техносфера, 2007. -128 с.
6. Ушаков Д.М. 
Введение в математические основы 
Системы автоматированного проектирования (САПР). -И зд. 
ДМК пресс, 2013. -208 с.
7. Советов Б.Я., Яковлев С.А. Моделирование систем. - М.: 
Высшая школа, 1998.
8. Разработка САПР. В Юкн. Кн. 4. Проектирование баз 
данных САПР. /О.М.Вейнеров, Э.Н Самохвалов —М.: Высшая 
школа, 1990.
9. Норенков И.П. Маничев В.Б. Основы теории и пректи- 
рования САПР. -М .: Высшая школа, 1990.
Ю.Разевиг В.Д. Система схемотехнического моделирования 
Micro-CAP V. — М.: Солон, 1997.
11. 
Сучков Д.И. Проектирование печатных плат в САПР 
Р - CAD 8.5 и ACCEL EDA. - М.: Машиностроение, 1998.
147

---

............ 3
K irish...........................................................................
1-BO‘LIM. RADIOELEKTRON APPARATLARNI 
LOYIHALASHNING AVTOMATLASHTIRISH 
SISTEMALARI
1.1. Radioelektron apparatlar ALS lari haqida 
umumiy
m a’lumotlar........................................................................................
1.2. Radioelektron qurilmalar va tizimlarini loyihalash
jarayonlari......................................................................................
1.3. Radioelektron apparatlami loyihalashda zamonaviy
kompyuterlami q o ilash ...............................................................
1.4. ALS larini yaratishdagi 
asosiy xususiyatlar va
tamoyillar......................................................................................
1.5. ALS laming tuzilishi va tarkibiy qismlari.........................
1.6. ALS laming bazaviy ta’minoti...........................................
1-boiim uchun savol va topshiriqlar........................................
2-BO‘LIM. RADIOELEKTRON APPARATLARNI 
AVTOMATLASHTIRILGAN LOYIHALASH 
SISTEMALARINING TEXNIK TA’MINOTI
2.1. ALS larning texnik ta ’minoti tarkibi, tashkil etilishi va
ishlash tartibi..................................................................................
MUNDARIJA
148

---

2.2. ALS larning yuqori tezlikda ishlaydigan texnik vositalari
va ulami komplekslash...................................................................34
2.3. ALS larning tashqi qurilmalari.......................................... ...39
2-bo‘lim uchun savol va topshiriqlar................................. ..........45
3-BO‘LIM. AVTOMATLASHTIRILGAN 
LOYIHALASH SISTEMALARI LINGVISTIK VA 
DASTURIY TA’MINOTI
3.1 ALS lar lingvistik ta’minotining sinflarga b o iin ish i......... 46
3.2. Dasturlash va loyihalash tillarining tavsiflanishi va 
xususiyatlari................................................................................. 49
3.3. ALS laming dasturiy ta ’minoti.........................................
59
3.4. ALS laming sistemali dasturiy ta’minoti................... . 
66
3.5. ALS laming amaliy dasturiy ta’minoti.............................
70
3-bo‘lim uchun savol va topshiriqlar.......................................
74
✓
4-BO‘LIM. RADIOELEKTRON VOSITALARI 
AVTOMATLASHTIRILGAN LOYIHALASH 
SISTEMALARINING AXBOROT TA’MINOTI
4.1. REVlari avtomatlashtirilgan loyihalash sistemalari 
axboroUa’minotining vazifasi...................................................
75
4.2. Ma’lumotlar bazasining relatsion, tarmoq va iyerarxik 
modellari........................................................................................ 80
4.3. M a’lumotlar bazasini boshqarish sistemasi....................... 83
149

---

4-bo‘lim uchun savol va topshiriqlar,
89
5-B O ‘L IM . R A D IO E L E K T R O N A PPA R A TLA R N I 
LO Y IH A LA SH D A M A T E M A T IK M O D E L L A R
5.1. Radioelektron apparatlaming matematik modellari 
haqida umumiy m a’lumotlar........................................................ 
9C>
5.2. Radioelektronikaning diskret elementlari matematik 
modellari........................................................................................ ^7
5.3. Integral sxemalaming elektrik modellari..........................
102
5.4. Raqamli qurilmalami matematik modellashtirish............ 
106
5.5. Raqamli qurilmalar elementlarini mantiqiy modellash­
tirishning algoritmik tillari..........................................................
11 ^
5.6. Radiosistemalarni matematik modellashtirish.................. 
116
5-bo‘lim uchun savol va topshiriqlar......................................... 
119
6-B O ‘L IM . A V TO M A TLA SH TIR ILG A N
L O Y IH A L A SH SISTEM ALARIDA M ASHINA 
G R A FIK A SI Q U R IL M A LA R I
6.1. Mashina grafikasi qurilmalari haqida tushunchalar......... 120
6.2. M ashina grafikasining matematik asoslari........................
122
6.3. M ashina grafikasining dasturiy vositalari........................ 
124
6 -b o ‘lim uchun savol va topshiriqlar....................................... 
128
150

---

7-BO‘LIM. RADIOELEKTRON APPARATLARNI 
LOYIHALASHNING AMALIY DASTUR 
PAKETLARI
7.1. REV larini sxemotexnik loyihalashni avtomatlashtirish 
uchun dastur paketlari.......... ......................................................
129
7.2. 
REV 
larini 
konstruktorlik 
loyihalashni 
amalga 
oshiruvchi dastur paketlari.........................................................
134
7.3. Elektrodinamik modellashtirishni amalga oshiruvchi 
dastur sistemalari......................................................................... 
136
7.4. 
REA 
lari 
sxemalarini 
modellashtiruvchi 
dastur
vositalari.......................................................................................
139
7-bo‘lim uchun savol va topshiriqlar........................................
143
Xulosa............................................................................................ 144
Qisqartmalar.................................................................................. 145
Foydalanilgan adaboiyotlar......................................................... 147
151

---