«axborot-kommunikatsiya texnologiyalar va tizimlar»

17.3. Buxgalteriya hisobining tashkilotlar bilan
axborotli aloqasi
Buxgalteriya hisobining tashkilotlar bilan axborotli aloqasiga 
alohida to‘xtash zarur. Asosan bu aloqa m e’yoriy va uslubiy
426

---

m ateriallam i olish, ham da y ig ‘m a moliyaviy hisobotni manfaatdor 
tashkilot-yuqori m a’muriy idoralar, soliq qo‘mitasi, statistika 
idoralari, m oliyaviy tashkilotlar va boshqalarga berishdan iboratdir. 
ShKda olingan buxgalteriya hisobotlarining shakllarini yuqori 
idoralarga taqdim etish qonunlashtirilgan. Bu tashkilotlarga ax­
borotlam i magnitli manbalar va aloqa kanallari bo ‘yicha topshirish 
haqidagi masalalar hal qilinmoqda.
Banklar bilan aloqa uchun «M ijoz-Вапк» tizim i b o ‘yicha 
axborotlam i maishnalararo almashtirish k o ‘zda tutilmoqda.
Tashkilotning hisob-kitob schyotiga xizmat ko‘rsatuvchi bank 
hisob-kitob schyotlarini tezkor boshqarish b o ‘yicha xizm atlami 
to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri 
taklif qiladi. 
«M ijoz-Вапк» 
dasturi 
to ‘lov 
topshiriqnomalam i yaratish, ulam i bankka modem b o ‘yicha uzatish, 
ShKda hisob-kitob raqam laridan k o ‘chirmalar olishga imkon beradi. 
Bunday axborotlam ing himoyalanishini ta ’minlash uchun elektron 
imzodan (usiz uzatilayotgan hujjatlar haqiqiy emas) hamda 
axborotlam i shifrlashning maxsus tizim idan foydalaniladi. Tizim 
g ‘oyatda qulay, vaqtni tejaydi va turli mijozlardan nullam i hisob- 
kitob raqam iga kelishi haqida axborotlam i olishga imkon beradi va 
shu tariqa ularga xizm at ko‘rsatishni tezlashtiradi. Bundan tashqari 
«M ijoz-Вапк» tizimi to ‘lovlam i amalga oshirish uchun bankka 
borishdan tashkilotni ozod qiladi.
H isobxona ichidagi va tashqarisidagi turli b o ‘linmalarda 
vujudga keluvchi k o ‘plab boshlang‘ich hujjatlam ing katta hajmi 
ham da m e’yoriy m a’lumotnomaviy hujjatlardan keng foydalanish 
bilan ta ’riflanuvchi buxgalteriya hisobi axborot ta ’minlanishining 
b a ’zi xususiyatlari haqida to ‘xtab o ‘tamiz.
Barcha x o ‘jalik operatsiyalari boshlang‘ich buxgalteriya hujjati 
- x o ‘jalik operatsiyasi sodir b o ‘lganligi haqidagi to i iq va ishonchli 
yozm a guvohnomada qayd etiladi. Hujjat yuridik kuchga ega. U lam i 
shakllantirish va qo ‘llash b o ‘yicha umumiy uslubiy rahbarlik 
0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya vazirligi va Davlat statistika 
qo‘mitasi tom onidan amalga oshiriladi. Ular hujjatlar haqidagi 
qoidalami nashr qiladi, boshlang‘ich hujjatlam ing namunaviy 
shakllarini ishlab chiqadi, y o ‘riqnomaviy va uslubiy m ateriallami 
nashr etadi.
427

---

Namunaviy buxgalteriya hujjatlari sohalararo va sohaviyga 
bo‘linadi. Sohalararo hujjatlar barcha korxona va tashkilotlarda 
qo‘llanish uchun yagona bo‘ladi. Ularga asosiy vositalarning hisobi 
bo'yicha hujjatlar, kassa va to‘lov hujjatlari, hisob bemvchi shaxslar 
bilan hisob-kitoblar uchun hujjatlar kiradi.
Kichik korxonalarda buxgalteriya hisobini olib borish va yagona 
hisob registrlarini qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Sohaviy shakllar tavsiyanomaviy xarakterga ega. Ular asosida 
har bir soha ushbu soha hisobining o ‘ziga xosligini e’tiborga olgan 
holda o ‘z hujjatlarining shakllarini ishlab chiqishlari mumkin. 
Hujjatlaming sohaviy shakllari mehnat va ish haqi hisobi, 
materiallar hisobi, tayyor mahsulotlar hisobi uchastkalarida 
qo‘llaniladi.
Buxgalteriya hujjatlarining katta qismi murakkab (farmoyish 
beruvchi-ijroiya)dir, masalan, kreditga farmoyish beruvchilar 
tomonidan imzolangan ish xaqini to‘lash qaydnomasi xazinagar 
uchun farmoyish beruvchi hujjat bo‘ladi, ish haqi berilib boigandan 
keyin qaydnoma ijroiya (oklovchi) hujjat maqomini oladi.
Yagona birlamchi hujjat bitta xo‘jalik operatsiyasi bo‘yicha 
axborotlar manbai, yig‘ma esa vaqtning belgilangan qismi (kun, 
hafta, oy)dagi bir turli xo‘jalik operatsiyalarini butun majmuasi 
haqidagi axborotlar manbai bo‘ladi.
Hisob hujjatlarini rasmiylashtirish (qo‘lda yoki kompioterlarda) 
texnikasi korxonaning buxgalteriya xizmati, uning ishlab chiqish va 
vazifaviy boiinmalarini kompyuterlar bilan texnik jihozlanish 
darajasiga 
bog‘liq. 
Ammo 
ayrim 
xo‘jalik 
operatsiyalarini
rasmiylashtirishning amaldagi qoidalari bir qator hollarda hujjatlami 
qo'lda tuzishni ko‘zda tutadi.
Tasniflagichlar va kodlardan ajratilgan guruhlovchi (bir yoki bir 
necha) alomat, masalan, bo‘linmalar, tsexlar, brigadalar bo‘yicha 
ishlovchilar asosida buxgalteriya hisoblari, ma’lumotlar va guruhlar 
tuzish uchun foydalaniladi. Buxgalteriya vazifalarini kompyuter- 
lashtirishda tasniflagichlaming har xil turlari: 
umumdavlat, sohaviy
va mahalliydanfoyda]an\\adi.
Umumdavlat tasniflagichlari (UT) - butun 0 ‘zbekiston uchun 
yagonadir, buxgalteriya hisobida cheklangan miqdorda foy-
428

---

dalaniladi. Ularga quyidagilar kiradi: korxona va tashkilotlaming 
umumdavlat tasniflagichi (KTUT), milliy iqtisodiyot sohasining 
UT(MISUT), tashkiliy huquq shaklining kodi (THSHK), davlat 
mulkini boshqarish idoralarining kodi, o ic h o v birligi kodi (UBK), 
boshqaruv hujjatlarining UT.
Sohaviy tasniflagichlardan ushbu soha uchun xos b o ‘lgan 
axborotlami kodlashtirish uchun foydalaniladi. Buxgalteriya hisobi 
barcha sohalarda olib borilishini hisobga olgan holda, ushbu 
guruhga korxona va tashkilotlaming sohaviy qaramligidan qat’iy 
nazar, buxgalteriya hisobi uchun yagona b o ‘lgan tasniflagichlami 
kiritamiz.
Mahalliy kodlar yakka tartibli, faqat aniq korxonalar uchun 
xosdir, shuning uchun ulami loyihalashtirish aniq korxonada xatto 
namunaviy loyihalami xarid qilishda ham olib boriladi.
Korxonada kodlami loyihalashtirish tizimli yondoshishga rioya 
qilishni 
talab 
qiladi, 
ya’ni 
kodlar 
korxonalaming 
barcha 
bo‘linmalaridagi turli vazifalarini yechishda qo‘liana olinishi kerak. 
Misol uchun, b o ‘linmalaming kodlari hisob vazifalari, xodimlar 
hisobi vazifalari, ishlab chiqarish hisobini ishlab chiqishda yagona 
b o ‘lishi kerak.
Ayni vaqtda ba’zi bir kodlardan faqat buxgalteriya vazifalari 
uchun foydalaniladi. Aytilganlardan kelib chiqqan holda mahalliy 
kodlami ikki guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruh - bu, korxona 
uchun yagona bo‘lgan kodlar: tarkibiy bo‘linmalar, materiallar, 
tayyor mahsulotlar, detallar, qismlar va birlashmalar; uskunalar, 
tabel tartib sonlari, yetkazib bemvchilar va iste’molchilar, ix- 
tisosliklar kodlari. Kodlaming ikkinchi guruhidan faqat buxgalteriya 
vazifalarini yechishda foydalaniladi, bular: subschyotlar, asosiy 
vositalar, moddiy javobgar shaxslaming kodlari.