3-mavzu: IX-XIII asrlarda O‘zbekiston madaniyati va san’ati (2 soat) Reja

sirti silliq, doira shaklli minora qurish 
odat bo‘lgan.
Shaklu-shamoyilidan qat’iy nazar, minoralar o‘z zamonasida talaygina zaruriy vazifalarni 
bajargan. Jumladan, ana shu balandlikda turib odamlarni namozga, sayilga, turli tantanalarga 
chorlashgan. Soqchilar minoralar ustidan turib, karvon yoki dushman kelayotganligidan aholini 
xabardor qilishgan. 
XI-XII asrda minora qurilishi ham keng odat tusiga kira boshladi. Buxorodagi 
Kalon 
machiti minorasi
(balandligi 50 m, O‘rta Osiyodagi eng baland minora), 
Jarqo‘rg‘on minorasi,
ayniqsa, diqqatga sazovordir. Bularda g‘isht minora yuzasi naqshini tashkil etuvchi birdan-bir 
element bo‘lib qolgan. 
1.
Jarqo‘rg‘on minorasi (Surxondaryo viloyati, 1108 –1109). 
2.
Minorai kalon (Katta minora), Arslonxon minorasi (Buxoro, 1127). 
3.
Vobkent minorasi (Buxoro, XII asr). 
3. Naqqoshlik va amaliy dekorativ san’at.
IX-X asrlarda O‘rta Osiyo san’atida 
haykaltaroshlik hali to‘liq siqib chiqarilmagan edi. YOzuv manbalarida, bu asrlarda keng 
maydonlarda haykallar bo‘lganligi haqida ma’lumotlar bor. Lekin ular bizgacha 
saqlanmagan. SHu davrdan boshlab, ijtimoiy hayotda rang va o‘yma naqqoshlik san’ati 
keng o‘rinni zgallay boshlagan. Naqqoshlar o‘z ijodlarida turli geometrik shakllardan 
tashqari, o‘simliklar, hayvon va qushlar tasviri bo‘lgan naqshlardan foydalanganlar. Asta-
sekin nakkoshlik san’ati davr kishilarining fikr-tuyg‘ularini ifodalovchi vositaga 
aylangan. Bu davrda rassomlik va miniatyura san’ati ham mavjud bo‘lgan, deyishga asos 
bor. Yozuv manbalarida hukmdorlarning qasr va uylari, mehmonxonalar devorlari 
suratlar bilan bezatilganligi haqida ma’lumotlar saqlanib qolgan. Bu suratlarda jang, ov 
manzaralari, qabul marosimi va bazmlar tasvirlangan, hokimlarning portretlari ishlangan 
bo‘lgan. Bu davrda tasviriy san’atning bo‘lganligi haqidagi ma’lumotni sharqning buyuk 
allomasi Abu Ali ibn Sino portretini chizish to‘g‘risidagi voqea ham xarakterlaydi: 
Xususan, Abu Ali ibn Sino shu davrning shohi Mahmud G‘aznaviy injiqliklarini 
ko‘tarolmay, uning saroyidan qochib ketadi. Bundan xabar topgan shoh rassom Abu Nasr 
bin Arronga uning portretini ishlash va boshqa rassomlarga esa shu portretdan 40 nusxa 
ko‘chirtirib, qo‘shni davlatlarga yuborishni buyurgan. 
IX - X asrlarda amaliy dekorativ san’at ham yuksak bo‘lgan. O‘rta Osiyoning 
ko‘pgina erlarida kulolchilik ustaxonalari bo‘lgan. Ayniqsa, Buxoro yaqinidagi erlarda 
chiqariladigan shoyi materiallar sharqning ko‘pgina zodagonlari xonadonida e’zoz-
langan. Taqinchoq va boshqa bezak buyumlari sevib ardoqlangap. Bu davrda kulolchilik 
ham mashhur bo‘lgan. Ko‘p hollarda oq fonga bo‘yalgan sopol buyum yuzalariga qora 
qizg‘ishjigarrang bo‘yoqlarda tasvirlar tushirilgan. 
XI - XII asrlarda somoniylar sulolasi o‘rnini turkiylardan bo‘lgan qoraxoniylar 
hamda saljuqiylar sulolasi egalladi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish natijasida shaharlar 
yanada kengaydi, madaniyat o‘sdi. XI-XII asrlarda machit qurilishi ham keng rivojlandi 
va uning o‘ziga xos tipi yuzaga keldi. Asosi kvadrat shaklidagi gumbazli bino 
kompozitsiyalari O‘rta Osiyo erlarida keng tarqaldi va mahalliy sharoitga qarab, o‘ziga 

---

5 
xos fazilat va ko‘rinish kashf etdi. Bu davrda peshtoq-gumbazli maqbaralar qurilishi ham 
rivojlandi va peshtoqlar esa badiiy qilib bezatildi. XII asrning nodir yodgorligi bo‘lgan 
Sulton Sanjar maqbarasi (Turkmaniston) kvadrat shaklida bo‘lib, uning markaziy qismida 
esa silindrik barabanga gumbaz o‘rnatilgan. O‘zgandagi (Qirg‘iziston) maqbara 
peshtoqlari, ayniqsa, uning janubiy tomondagisi nafis qilib bezatilgan. Bu davrda 
qurilgan ko‘pgina maqbara va machitlar peshtoq-gumbazli kompozitsiya keng ishlatildi, 
ularni bezashda esa o‘ymakorlik san’atidan keng foydalanildi va bu san’at ko‘rinishi ham 
mahalliy sharoit va davr xarakteriga qarab o‘zgarib bordi. 
Ko‘hna Urganch (Xorazm)dagi Faxriddin Roziy va Tekesh maqbarasi o‘ziga xos 
xususiyatga ega. Garchi u O‘rta Osiyoda keng tarqalgan peshtoq-gumbazli kompozitsiya 
tipiga kirsa ham, lekin u qirrali barabanga o‘rnatilgan chodirsimon gumbazdan tashkil 
topgan.