Fanidan tayyorlangan o`quv-uslubiy majmua «Vatan tarixi» kafedrasi professor-o`qituvchilaringing yig`ilishida muhokama qilingan va foydalanish uchun tavsiya etilgan
O‘zbekiston hududida ilk o‘rta asr davlatchiligi masalalari
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1. O‘zbekiston hududida ilk o‘rta asr davlatchiligi masalalari Miloddan avvalgi III milodiy III asrlar oralig‘ida Sharqiy Sibirdan Ural va Volga daryolari bo‘ylari, Oltoydan Amudaryo va Orol dengizi atroflarigacha bo‘lgan juda katta hududda bir qator davlatlarning shakllanishi va ma’lum davrlarda taraqqiyot darajasidan kelib chiqqan holda hukm surishi kuzatiladi. Bunda ayniqsa, mahalliy o‘troq aholi va o‘troqlashuv tarziga o‘tayotgan ko‘chmanchi chorvador qabilalar va ular madaniyatlarining qo‘shilishi Muhim o‘rin tutadi va mazkur jarayonni tezlashtiradi. O‘troqlashuv jarayoniga qo‘shilmagan va o‘z ijtimoiy holatini saqlab qolgan bir qator ko‘chmanchi chorvador qabilalarda esa boshqaruv tartiblari chuqur ildiz otgan qabilalar siyosiy ittifoqlari – o‘ziga xos tarzdagi davlatchilik an’analari shakllana boshladi. Ayniqsa, Buyuk Xitoy devorining qurilishi va ko‘pgina ko‘chmanchi turkiy qabilalarning Xitoy va Sharqiy Turkistonning serunum vohalariga harbiy yurishlari cheklangach, bu qabilalar endi G‘arbiy Sibirdan Ural daryosigacha, Oltoydan Sirdaryogacha yoyilgan hududlarga yoyila boshlaydi. Bu yoyilish yoki ko‘chish ma’lum qabilaviy siyosiy ittifoqlarning yuzaga kelishi va o‘zining kuch-qudratga erishuvi bilan bog‘liq bo‘lgan. Turkiy qabilalardagi bu jarayonda ishtirok etgan ayrim siyosiy qabilaviy ittifoqlar ma’lum vaqtlarda O‘rta Osiyo, xususan, O‘zbekistonning hosildor dehqonchilik vohalariga ham hujumlar uyushtirganlar va ayrim vaqtlarda bu yerda hukmronlikni ham qo‘lga kiritganlar. Albatta, bu turkiy qabilalar mahalliy xalqlarning davlatchilik an’analari uchun yuksak bo‘lgan o‘zgarishlarni o‘zlari bilan olib 33 kelmaganlar, hattoki ularning boshqaruv an’analari mahalliy xalqlarning mukammal davlatchiligi bilan qiyoslash darajasida ham bo‘lmagan, shunga qaramay ularning ma’lum davrlardagi siyosiy hukmronligi mahalliy xalqlarning davlatchilik boshqaruv tizimi va davlatchilik strukturalariga ma’lum ta’sir o‘tkazgan. Bunday holatni ilk o‘rta asr turkiy davlatlaridan biri Eftallar hukmronligi davrida ko‘rish mumkin. Eftallarning mazkur hududlardagi siyosiy va iqtisodiy hukmronligi davomida yerga egalik munosabatlari va davlatchilik an’analari va ijtimoiy munosabatlardagi ayrim o‘zgarishlarning yuz berishi bilan xususiyatlanadi. Bu bilan eftaliylarda yuksak davlatchilik an’analari mavjud bo‘lgan, degan xulosa kelib chiqmaydi, balki ularning uzoq vaqt hukmronligi va mahalliy xalqlarning davlatchiligini o‘zlashtirib, o‘ziga bo‘ysundirishi mazkur jarayondagi ayrim o‘zgarishlarning yuz berishiga olib kelgan edi. Shuning uchun ham turli vaqtlarda savdo yo‘llari tarmoqlariga egalik qilib turgan davlatlar ikkinchi tarmoqqa ham egalik qilish uchun shimoldagi yoki janubdagi raqiblari bilan doimiy kurash olib borganlar. Bunday holatni Eftaliylar va Turk xoqonligi, Eftaliylar va Sosoniylar, Turk xoqonligi va Sosoniylar, Turk xoqonligi va Arab xalifaligi, Toxariylar va Arab xalifaligi, Somoniylar va Safforiylar, Somoniylar va turkiy ko‘chmanchi qabilalar, Somoniylar va Arab xalifaligi, Qoraxoniylar va Somoniylar, Qoraxoniylar va G‘aznaviylar, Saljuqiylar va G‘aznaviylar va Xorazmshohlar, Xorazmshoxlar va Mo‘g‘ullar va boshqalar. Tarixiy jarayonlarning shu nuqtayi nazardan rivojlanib borishi kuzatilsa, Buyuk Ipak yo‘lining har ikki tarmog‘i qisman Eftaliylar, qisman Arab xalifaligi, qisman (juda qisqa vaqt) Shayboniyxon tomonidan, to‘lig‘icha Somoniylar, Amir Temur davlatlari davridagina to‘liq yagona davlat nazoratiga olinganligini ko‘rish mumkin. Aynan ana shu davlatlarning O‘rta Osiyo hududlarida hukm surgan boshqa davlatlarga nisbatan iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan ancha yuksak darajaga yetganligini, davlatning osoyishtaligini, xalqining farovonligi va bunyodkorligining asosiy sabablari va omillaridan biri sifatida ularning Buyuk Ipak yo‘li ustidan to‘la nazorat o‘rnata olganligida edi, deb hisoblash mumkin. Ilk o‘rta asrlarda O‘rta Osiyo hududlariga kirib kelgan turkiy qabilalar xioniylar, kidariylar (toxarlar) va eftaliylar edi. V asrlarga kelib, O‘rta Osiyo hududlari va unga chegaradosh hududlarda yashayotgan bir qator turkiy qabilalar xion qabilalari tomonidan birlashtirildi va kuchli qabilaviy siyosiy ittifoq shakllantirildi. 34 Xioniylar haqidagi dastlabki ma’lumotlarni Ammian Marsellinning asarlarida ko‘rish mumkin. U 356-yil xioniylar hukmdori Grumbatning o‘z o‘g‘li bilan Eron sosoniylari shohi Shopurning Suriyadagi Amida shahrini qamal qilgan vaqtda janglarda ishtirok etganligi to‘g‘risida yozib qoldirgan. Yirik qabila siyosiy ittifoqini shakllantira olgan Grumbat V asr boshlarida O‘rta Osiyo hududlariga bostirib kiradi va Amudaryo havzasini egallaydi. V asrda sosoniylar shohi Varaxran V (418-438-yillar) Amudaryo bo‘ylarida hukmronlik qilayotgan xioniylarga qarshi kurash boshlaydi. Ikki o‘rtadagi kurash sulh tuzilishi va davlatlar o‘rtasida Marv va Balx oralig‘ida joylashgan Tallikonning chegara etib belgilanishi va chegara belgisi sifatida bu yerda Toshminora qurilishi bilan yakunlanadi. Xioniylar va Sosoniylar o‘rtasidagi kurash Yazdigard hukmronligi (438-457-yillar) yillarida ham davom etib, dastlab xioniylar hukmdorining, 457-yilda esa Yazdigardning o‘zining o‘ldirilishi bilan tugaydi. Xioniylar bilan deyarli bir vaqtda shakllangan toxarlar (hukmdorining nomi bilan Kidariylar deb ham yuritiladi) O‘rta Osiyodagi bir oz muddatlik hukmronligidan so‘ng, sosoniylar va eftallar tomonidan mag‘lubiyatga uchratilgandan so‘ng Hindistonga ko‘chib ketadi va u yerda chorak asr Guptalar davlati o‘rnida hukmronlik qiladi. Ilk o‘rta asrlarda O‘rta Osiyo davlatchiligi va ijtimoiy-iqtisodiy tuzumida o‘ziga xos iz qoldirgan xalqlardan biri eftaliylar edi. Yüklə 2,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|