Fanidan tayyorlangan o`quv-uslubiy majmua «Vatan tarixi» kafedrasi professor-o`qituvchilaringing yig`ilishida muhokama qilingan va foydalanish uchun tavsiya etilgan
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“
Ilixon” degan unvonni oldi va o‘z davlatini Xoqon unvoni bilan boshqara boshladi. Oltoydagi Utukan shahri yangi Turk xoqonligining poytaxti qilib belgilandi. Bumin o‘z ukasi Istamiga birinchi sarkarda va davlatning bosh amaldori darajasini bildiruvchi - “ Yabg‘u ” ( bahodir ) unvonini berdi. Aka-ukalar birgalikda davlat chegaralarini kengaytirishga kirishdilar. Bumin sharqiy yerlarni, ukasi Istami g‘arbiy hududlarni birlashtira boshladi. 563-567-yillarda Turk xoqonlari Eftaliylar davlatini tor-mor qilganlaridan so‘ng O‘rta Osiyo hududida o‘z hukmronliklarini o‘rnatibgina qolmay, Eron sosoniylari bilan ham tez-tez urushlar olib bordilar. E’tiborli joyi shundaki, Turk xoqonlari va amaldorlarining ko‘pchiligi ilgari o‘zlari yashagan hududlarda qolib, egallab olingan yerlardan keltirilgan to‘lovlar, o‘lponlar, sovg‘a-salomlar olib turishni afzal ko‘rdilar. Mahalliy zodagonlar mamlakatning ichki iqtisodiy va siyosiy hayotini o‘zlari boshqardilar. Faqat jiddiy ichki ziddiyatlar, kelishmovchiliklar kelib chiqqandagina turk xoqonlari ularning ishiga aralashar edilar. Turk Xoqonligi davrida O‘rta Osiyo yerlarida yer egalik qilish munosabatlari mustahkamlanib, xoqonlar, amaldorlar va harbiy sarkardalar, mahalliy hukmron tabaqalar, yirik zamindor va din homiylari katta-katta yer-suv boyliklariga ega bo‘ldilar. Hunarmandchilik va savdo-sotiqdan davlat xazinasiga katta daromad tushishi natijasida xoqonlar “Ipak yo‘li”ni kengaytirishga va tinchligini 38 ta’minlashga katta e’tibor berishgan. Bu davrda shaharlar kengaygan. Shaharlar va yirik qishloqlarda karvonsaroylar qurilgan. Biroq, Turk xoqonligida ichki vaziyat notinch edi. Bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan turli ijtimoiy va siyosiy kuchlar o‘rtasidagi o‘zaro ziddiyatlar hokimiyatni zimdan yemirib borgan. Markaziy hokimiyat bilan mahalliy hukmron tabaqalar o‘rtasida ziddiyat kuchayishi natijasida xoqonlik zaiflashib, inqirozga yuz tutdi. Eron bilan olib borilgan doimiy urushlar Turk xoqonligi mavqeyini yanada pasaytirdi. 588-yilda xoqonlik qo‘shinlarining qattiq zarbaga uchrashi, uning parchalanishiga olib keldi. VI asrning 80-yillariga kelib, Turk xoqonligi Sharqiy va g‘arbiy qismlarga bo‘linib ketdi. G‘arbiy turk xoqonligining markazi Yettisuv hududlari hisoblanib, xoqon yozda Isfijob (Sayram), qishda esa Siyobni qarorgoh qilardi. Har ikki xoqonlik aholisining asosiy mashg‘uloti, asosan, chorvachilik bo‘lsada, biroq bosib olingan mahalliy xalqlar evaziga, G‘arbiy xoqonlikning ko‘pchilik qismi dehqonchilik xo‘jaligi va o‘troq turmush tarzi bilan bog‘langan edi. Shuningdek, xoqonlik tomonidan Buyuk Ipak yo‘lining shimoliy tarmog‘i nazoratga olingandan so‘ng savdo-sotiq va hunarmandchilik ko‘lamlari ham kengayib bordi. Mahalliy xalqlarning davlatchilik an’analarini turkiy boshqaruv bilan qorishtirish va boshqaruvda, asosan, mahalliy davlatchilik an’analarining ustunlik qilishi G‘arbiy Turk xoqonligi davlatchilik munosabatlarining sharqiy xoqonlikka nisbatan yuksak taraqqiy qilgan darajaga ko‘tarishi uchun imkon yaratdi va boshqaruv munosabatlari murakkablashib bordi. Markaziy hokimiyatning nisbatan kuchayishi, xoqonlik hududlarining kengayishi davlatning mustahkamlanib borishiga olib keldi. Ayniqsa, xoqonlik ikkiga ajralgan VI asrning 80- yillaridan boshlab o‘tgan yarim asrlik vaqt davomida, VII asrning birinchi choragiga kelib G‘arbiy Turk xoqonligi nisbatan kuchayib boradi. Bu vaqtga kelib uning sarhadlari Oltoydan Hind daryosi bo‘ylarigacha borib taqaladi. To‘nyabg‘uning hukmronligi yillarida (618-630-yy.) G‘arbiy xoqonlikda davlat boshqaruviga oid ayrim islohotlar amalga oshiriladi va bunga ko‘ra mahalliy hokimlarga yabg‘u darajasi joriy etiladi. Bu esa mahalliy hokimlarni xoqonlikka, bevosita tobe hokimliklarga yoki noibliklarga aylantirilsa, ayni vaqtda mahalliy hokimlarning mustaqillikka bo‘lgan intilishlari uchun sharoitni yuzaga keltiradi va keyingi davrlardagi siyosiy tarqoqlik va markaziy hokimiyatning zaiflashuvi uchun zamin hozirlaydi. 39 VII asr boshlarida G‘arbiy Turk xoqonligi eng kuchaygan darajaga erishgan vaqtda Xitoy bilan har ikki tomonni qoniqtiruvchi diplomatik aloqalar o‘rnatildi va eski aloqalar tiklandi. Shu asrning 30-yillarida xoqonlik hududlariga xitoylik Syuan Syan keladi va Issiqko‘l, Chu vodiysi, Choch viloyati, Samarqand, Buxoro va Amudaryo bo‘ylarini kezib bu yerda ko‘rgan kechirganlari haqida o‘zining esdaliklarini yozib qoldiradi. Xoqonlikda mahalliy hokimlarning mustaqillikka intilishi va ayni vaqtda o‘zaro kurashlari boshlanishi davlatning va markaziy hokimiyatning zaiflashuviga va parchalanishiga olib keladi. Bunday holat esa Xitoy tomonidan xoqonlikka qarshi harbiy harakatlarni boshlashiga turtki beradi va 659-yilda Tan imperiyasi qo‘shinlari Yettisuvga bostirib kiradi. Bu kurashlarda mag‘lubiyatga uchragan xoqonlik hududlarida Xitoy oliy hokimiyati hukmronligi o‘rnatiladi, biroq xitoyliklarning 660-yildan boshlab Turk xoqonligi hududlarida xitoycha ma’muriy boshqaruv uslubini joriy etishga bo‘lgan urinishlari naf bermaydi. VII asrning oxiriga kelib O‘rta Osiyoda xoqonlikni qayta tiklash uchun harakatlar boshlandi, avvalgi xoqonlik hududlarida, xususan O‘rta Osiyo hududlarida bir necha o‘nlab mayda-mayda hokimliklar shakllandi va kuchli siyosiy tarqoqlik yuzaga keldi. Xoqonlikni tiklash uchun barcha harakatlar naf bermadi, ayniqsa, VIII asr boshlarida O‘rta Osiyo hududlariga boshlangan Arab xalifaligining bosqinchilik yurishlari turkiy davlatning barham topishiga va ayni vaqtda mahalliy hokimliklarning tugatilishiga ham olib keldi. Yüklə 2,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|