T. Malikov O. Olimjonov moliya

: A 
ф 
) 
 
Bu yerda: 
F 
к 
- 
fond qaytimi; 
R 
м 
- 
realizatsiya qilingan mahsulot hajmi; 
A 
ф 
- 
asosiy fondlarning 
yillik o’rtacha 
qiymati. 
Asosiy fondlarning aktiv qismiga (dastgohlar, mashi-nalar, 
mexanizmlar va h.k.) qancha ko’p asosiy kapital sarflangan bo’lsa 

---

va ular yil davomida qanchalik ko’p aylanish sodir etsa, XYuS 
shuncha ko’p foyda oladi. 
Aylanma aktivlar XYuS kapitalining eng faol elementi 
hisoblanadi. Yil davomida ular aylanishining miqdori kapitaldan 
foydalanishning intensivlik daraja-
sini ko’rsatadi. XYuSning aylanma 
mablag’lari eng faol “ishlovchi” kapitaldir. Shu munosabat bilan 
kapitalning faollik koeffitsienti alohida ahamiyat kasb etib, uni 
aniqlashni formula yordamida quyidagicha aks ettirsa bo’ladi: 
K 
фк 
= K 
аа 
: K 
ба 
 
Bu yerda: 
K 
фк 
- kapitalning faollik 
koeffitsienti; 
K 
аа 
- aylanma aktivlar (ishlayotgan kapital); 
K 
ба 
- barcha aktivlar (XYuSning barcha kapitali). 
Shuning uchun ham XYuS rezerlarining butun bir qismi 
aylanma mablag’lardan foydalanish va ular aylanishining tezligi bilan 
bog’liq. Ana shu maqsadda ishlab chiqarish zaxira
59
larining ortiqcha 
qismini qidirib topish va realizatsiya qilish asosida aylanma 
mablag’larning tarkibiy tuzilishini optimallashtirish, debitorlik qarzlari 
va tayyor mahsulot zaxira(zapas)lariga sarflanayotgan mablag’-larni 
qisqartirish talab etiladi. Aylanma mablag’lardan foydalanish 
samaradorligini oshirishning rezervlarini qidirib topish uchun ularning 
absolyut va nisbiy ozod bo’lishini (bo’sh bo’lishini, bo’shashini) 
aniqlash muhim aha-miyatga ega. 
Tahlil qilinayotgan davrning boshi va oxiridagi aylanma 
mablag’lar haqiqiy o’lchamlari o’rtasidagi farq ularning absolyut 
ozod bo’lishini (absolyut iqtisod qilin-ganligini) ko’rsatadi. Aylanma 
mablag’larning nisbiy ozod bo’lishi esa ularning hisobli o’lcham 
taqqoslaganda qancha iqtisod qilinganligini tavsiflaydi, o’tgan
davrda ulardan foydalanish samaradorligini hisobga olgan holda 
haqiqat-dagi aylanishga xizmat qilish uchun XYuSga qancha 
aylanma mablag’lar kerak bo’lishi mumkinligidan darak beradi. 
Nisbiy 
ozod 
bo’lish 
XYuS 
aylanma 
mablag’laridan 
foydalanishning samaradorlik darajasini ifodalaydi, ya’ni ularning 
shartli ozod bo’lishini ko’rsatadi va uni quyidagicha aniqlash 
mumkin: 
59
Bu o’rinda “zaxira” iborasi rus tilidagi “zapas” so’zi o’rnida ishlatilyapti. 

---