T. Malikov O. Olimjonov moliya

T = F 
аа 
+ F 
мхм 
+ F 
их 
+ F 
ф 
 
Bu yerda: 
T 
- 
tushum; 
F 
аа 
- 
asosiy ishlab chiqarish fondlarining 
jismoniy eskirishini tiklashga 
mo’ljallangan amortizatsiya ajratma- 
lari fondi; 
F 
мхм 
- 
moddiy xarajatlarni (xomashyo, 
materi- 
allar, yoqilg’i, elektroenergiya 
va boshqalarni sotib olish) moliyalash- 
tirish fondi; 
F 
их 
- 
ish haqi fondi; 
F 
ф 
- 
tovarlarni sotishdan olingan foyda 
(soliqlar to’languncha va foydadan boshqa 
to’lanmalar amalga oshirilguncha). 
Ayrim iqtisodchi olimlarning ilmiy tadqiqotlarida moddiy 
xaraj
atlar va mehnat haqini moliyalashtirish uchun mo’ljallangan pul 
mablag’lari XYuSning moliyaviy resurslari tarkibiga kiritilmaydi. 
Ularning ayrimlari tomonidan esa XYuSning moliyaviy resurslari 
tarkibiga hatto pulli tushum ham kiritilmayotir. Bunday yondoshuv- 
larning noto’g’ri ekanligi shubhasiz. 
Xorijiy davlatlarda pul tushumi yalpi daromad tarzida talqil 
qilinadi. Bu narsa XYuS moliyaviy resurslari fondini shakllantirish va 
qayta yangilashda tushumning umumlashtirilgan ahamiyatini o’zida 
aniqroq aks ettiradi. Moddiy xarajatlarni moliyalashtirish uchun 
mo’ljallangan pul tushumlarining bir qismi, XYuSning real moliyaviy 
resursi mol etkazib beruvchilar va kontr-agentlarning 

---

hisobvaraqlariga o’tkazilmasdan uning aylanmasida bo’lgan paytda, 
unga q
o’shimcha daromad kelti-radi.
.
O‘zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyotiga o’tishning 
dastlabki yillarida XYuSlarnig bir-
birlariga o’zaro mol etkazib berish 
va xizmat ko’rsatish bo’yicha mablag’larni o’z vaqtida to’lamaslik 
holatlari avj olib ketdi. In
flyatsiya darajasi o’ta yuqori bo’lganligi 
uchun o’sha davrlarda bank kreditlari stavkasining 100% dan ham 
baland bo’lganligi holatida sotib olgan mahsulotning pulini o’z 
vaqtida to’lamaslik shu XYuS ga noqonuniy, lekin qo’shimcha 
daromad manbai bo’lib xizmat qildi. Shunday holatlar ish haqini o’z 
vaqtida to’lamaslik tufayli ham yuz berdi. Xodimlarga, ishchi va 
xizmatchilarga bir necha oylab oylik maoshlarni berishning 
kechiktirilganligi (orqaga surilganligi) ba’zi bir “tadbirkor” va 
“bankir”larning tekinga boyish manbalaridan biriga aylandi, chunki 
o’z vaqtida to’lanmagan ish haqi mablag’lari ularning ixtiyorida
bo’lib, ulardan vaqtincha boshqa maqsadlarda foydala-nishlari 
mumkin edi. 
Amortizatsiya ajratmalari fondi XYuSlar moliyaviy resurslarining 
tarkibiy tuzilmasida muhim rol o’ynaydi. Chunki bunday ajratmalar 
pul tushumlaridan qancha ajratilganligi va ularning XYuS tegishli 
hisobvaraqlarida joylashganligiga qarab XYuSlarning real moliyaviy 
resurslari bo’lib hisoblanadi. 
Ishlab chiqarishning rivojlanishi va tovar hamda moliya 
bozorlarida XYuS faoliyatining faollashuvi natijasida uning moliyaviy 
resurslari tarkibiy tuzilmasida foyda hal qiluvchi o’rinni egallay 
boshlaydi. Foyda XYuS o’z mablag’larining asosiy manbai bo’lib, 
ishlab chiqarish apparatining yangilanishini, sifatning yaxshilanishini, 
chiqarilayotgan mahsulot assortimentining kengayishini va h.k.larni 
ta’minlaydi. Foyda hisobidan XYuSning rezerv fondlari, maxsus 
maqsadlarga mo’ljallangan fondlar tashkil etiladi. 
Foyda massasi va normasi, uning xarajatlarga nisbati 
XYuSning kreditga layoqatligini va uning qarz mablag’larni jalb qilish 
imkoniyatini, uzoq va qisqa muddatli kreditlarni olishni aniqlab 
beradigan muhim indikatorlardir. Qarz mablag’larning XYuS o’z 
mablag’lariga nisbati 1/3 va undan katta darajaga etib, uning 
to’lovga layoqatligiga kreditorilarga ham, hamkorlariga ham shubha 
tug’dirmasligi mumkin. 
Tijorat XYuSlarning moliyaviy resurslari quyidagi manbalardan 
tashkil topadi: 

---


mahsulot sotishdan tushum hisobidan shakllanadigan moliyaviy 
resurslar (foyda; amortizatsiya ajratmalari fondi; ish haqi fondi; 
moddiy xarajatlarni tiklash fon-di); 

ishlab chiqarilgan mahsulotga bog’liq bo’lmagan sotishdan 
keladigan tushumlar(mol-
mulk; asosiy faoliyatga daxldor bo’lmagan 
xizmatlar va boshqalar) hisobidan olinadigan moliyaviy resurslar; 

moliyaviy bozorda shakllanadigan moliyaviy resurslar (kreditlar 
va zayomlar; o’z aktsiyalari va qimmatli qog’oz-larning boshqa 
ko’rinishlarini sotish; boshqa emitentlarning qimmatli qog’ozlari 
bo’yicha dividendlar va foizlar; sug’urta qoplamalari va boshqalar); 

kreditorlik qarzlari hisobidan tashkil topadigan moliyaviy 
resurslar (mol etkazib beruvchi va pudratchilarga; mehnat haqi 
bo’yicha; sotsial sug’urtaga doir; byudjet oldidagi va boshqalar); 

badallar va maqsadli xarakterdagi tushilmalar hisobidan 
shakllantiriladigan moliyaviy resurslar (boshqa tashkilotlar va 
jismoniy shaxslardan tushilmalar, byudjet subsidiyalari va h.k.).