O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muxandislik iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti
Yüklə 1,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati
|
BMIning maqsadi va vazifalari.
Qishloq xо‘jaligida kichik biznes va uni davlat tomonidan qо‘llab-quvvatlash tizimining nazariy va amaliy asoslarini takomillashtirishga qaratilgan xulosa va takliflar ishlab chiqishdan iborat. Qо‘yilgan maqsadga muvofiq BMIning vazifalari etib quyidagilar belgilandi: - kichik biznesning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va nazariy asoslarini aniqlash; - iqtisodiyotning rivojida kichik biznes sohasining о‘rnini asoslash hamda о‘ziga xos xususiyatlari va yо‘nalishlarini aniqlash; - Kichik biznesni rivojlantirishda innovatsion salohiyatni va investitsion faollikni oshirish; - Viloyatda kichik biznesning qishloq xо‘jaligi sohasidagi rivojlanish holatini iqtisodiy baholash; - Kichik biznesni rivojlanishi bо‘yicha xorijiy innovatsion tizim tajribalaridan foydalanish bо‘yicha amaliy takliflar ishlab chiqish. BMI obyekti . Tadqiqot obyekti bо‘lib, Qashqadaryo viloyati iqtisodiyot va hududlarni kompleks rivojlantirish bosh boshqarmasi hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati . Ishning asosiy natijalari iqtisodiy yo’nalishdagi oliy o’quv yurtlari bakalavriat yo’nalishlari uchun «Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik asoslari», “Qishloq xо‘jalik iqtisodiyoti” fanidan ma’ruza matnlarini tayyorlash, ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarni olib borishda amaliy ahamiyatga ega. BMI ning tuzilishi va xajmi . BMI kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxatidan iborat. Uning asosiy mazmuni ...... betda bayon etilgan. 1.1. Kichik biznes tushunchasi va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda uning о‘rni va roli О‘zbekistonda bozor islohotlarining hozirgi bosqichi iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayoni bо‘lib, unda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi. Respublika fuqorolarining 6 tadbirkorlik qobiliyatini rivojlantirish, insonning mustaqil xо‘jalik yuritish tashabbuskorligidan samarali foydalanishga imkon beruvchi iqtisodiy mehanizmni yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy о‘sishi, raqobatbardoshlik va uni jamiyat gullab-yashnashiga olib keluvchi yagona kuch sifatida tan olish kо‘proq ahamiyatga ega. Darhaqiqat О‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek, “...kichik biznesning ixcham va harakatchanligi, bozor konyunkturasi о‘zgarishlari va iste’molchilar ehtiyojlariga nisbatan tez moslasha olishi, uni jahon iqtisodiy inqirozi davrida yangi ish о‘rinlarini yaratish va aholi daromadini oshirish borasida eng qulay va maqbul vositaga aylantiradi” 6 . Haqiqatan ham, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi aholining ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni tezkorlik bilan hal qilib berishda g‘oyat muhim ahamiyatga ega ekanligini qayd qilish lozim. Hozirgi paytga kelib, dunyo aholisidan mehnatga yaroqli qismining qariyb 50 % kichik biznes bilan band bо‘lib, turli tarmoqlarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmining milliy mahsulotdagi hissasi 33 %dan 66 % gacha, yalpi ichki mahsulotdagi hissasi esa 50 %dan 68 % gacha yetdi 7 . Odatda, kichik biznes faoliyati tadbirkorlik sohasi bilan ifodalanadi va bu jarayon, birinchi navbatda, uning hajmi kichikligini hisobga oladi. “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik” va “tadbirkor” tushunchalari qadimgi davrdan boshlab rivojlanishga moyil bо‘lib, har bir jamiyatda, mamlakatda takomillashib bordi. Agar uning rivojlansh evolyusiyasiga nazar tashlaydigan bо‘lsak, u holda, Qadimgi Rimda tijorat ishlari tadbirkorlik, deb yuritilgan va о‘zi uchun, jamiyat a’zolari uchun zarur bо‘lgan mehnat faoliyati bilan shug‘ullangan va qolaversa, ijaraga berish hisobiga daromad kо‘ruvchi inson yuzaga chiqqan. О‘rta asrlarda “Tadbirkor” tushunchasi bir necha mazmunga ega bо‘lib, birinchidan tashqi savdo bilan shug‘ullanuvchilar; ikkinchidan, paradlar, namoyishlar va turli kо‘ngil ochar kechalarni tashkil qiluvchilar; uchinchidan yirik qurilishlar yoki ishlab chiqarish loyihalari bajarilishiga javob beruvchi shaxslar 6 Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тарақиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. //Халқ сўзи. 2010 йил 30 январь. 7 Грант Р.М. Современнқй стратегический анализ. 6-с. Изд. / пер. С англ. – СПб.: Питер, 2010. с. 97 7 tushunilgan. XVII asrda tadbirkor odam deb, davlat bilan ma’lum bir hajmdagi ishni bajarish, yoki ma’lum bir mahsulotni avvaldan kelishilgan qiymati bо‘yicha shartnoma asosida bajaruvchi shaxsga aytilgan. Shunday qilib, tadbirkor bо‘lib mulk egasi hisoblanadi, uning faoliyati natijasidan oladigan foydasi yoki kо‘radigan zarari uning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsiz ishlashi bilan aniqlanadi. Shuni ta’kidlash joizki, yuqorida bildirilgan fikr-mulohazalar bilan bir qatorda tadbirkorlik tushunchasi, uning mohiyati, iqtisodiyotda tutgan о‘rni va shu kabilar haqida kо‘plab talqinlar mavjud. Shu jumladan, bu kategoriyaning birinchi bor ishlatilishi, talqin qilinishi ham diqqatga sazovardir. “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik” tushunchasi iqtisodiy adabiyotlarda birinchi marta 1732 yilda Parijda tijorat bо‘yicha chop etilgan umumiy lug‘at kitobida bayon qilingan. Tadbirkor, deb ishlab chiqarish va qurilish obyektida u yoki bu ishni bajarish, bо‘yicha о‘ziga majburiyat olgan odamni tushunishgan 8 . Haqiqatdan ham, agar masalaga tarixiy jarayonlar nuqtai nazaridan qaraydigan bо‘lsak, birinchi tadbirkorlar bо‘lib, uni tashkil qiluvchi insonlar, sо‘ngra о‘zlarining mulklarini xavfga qо‘ygan mulk egalari hisoblanishgan. Shuning uchun ham “tadbirkorlik” tushunchasi mulk haqidagi tasavvur bilan bog‘lanib, tadbirkorning xо‘jalikka qо‘shadigan moddiy hissasi asosida qayd qilingan. XVII asr adabiyotlarida savdogarni tadbirkor, deb atashdi va uni moliya ishlari bilan shug‘ullanuvchiga qarama-qarshi qо‘ydi, XVIII asrda esa industrial xо‘jalikning rivojlanishi tufayli tadbirkor deb ish beruvchini hisoblay boshlashdi. Keyinchalik K.Marksning nazariyasiga tayanib, tadbirkorni kapitalist bilan tenglashtira boshlashdi. Vaholanki, har qanday kapitalist tadbirkorlik bilan shug‘ullanmasligi ham mumkinligi tarixdan ma’lum edi. Hozirgi paytda ilmiy adabiyotlarda «tadbirkorlik» tushunchasi, mohiyati har xil izohlanadi. Hamma uchun qulay bо‘lgan yoki an’anaviy yondashuvga kо‘ra, tadbirkorlik – bu asosida faoliyat yuritish uchun insonni qayd qilingan ishlar va xizmatlarni bajarib, tizimli ravishda foyda kо‘rish uchun xavf asosida amalga 8 Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. - М., Экономика, 1998.С. 7-9. 8 oshiradigan mustaqil faoliyatidir. Boshqacha qilib aytganda, tadbirkorlik – bu 1) insonlarni iqtisodiy faollik shakli, 2) bozor iqtisodiyoti institutlari, 3) innovatsion jarayoni, 4) maksimal foyda olishga qaratilgan ijtimoiy munosabatlarning ma’lum tizimidir. Amerikalik iqtisodchilardan K. Makonnell va S. Bryular fikri bо‘yicha tadbirkorlik – maxsus inson resursi bо‘lib, tadbirkor – yer, mehnat va kapitallarni yagona ishlab chiqarish jarayoniga jalb qiluvchi g‘ayratli novatordir. Kapitalistik bozor iqtisodiyoti, xususan, tadbirkorlik faoliyati quyidagi asosiy tamoyillarga asoslanadi: 1) xususiy mulkchilik; 2) tadbirkorlik va tanlash erkinligi; 3) shaxsiy manfaatning ustunligi; 4) raqobat; 5) narx tizimiga yoki bozor tizimiga tayanish va 6) davlat rolini cheklash. Y.I. Ivanov va F.M. Rusinovlar “tadbirkorlik” tushunchasini ...unga tegishli bо‘lgan qonuniyatlar qatorida amal qiluvchi iqtisodiyotning maxsuslashtirilgan sektori” 9 deb ta’riflashga harakat qiladi. V.M. Yakovlev kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni: “Iqtisodiy faoliyat turi, bozor iqtisodiyoti sektori, innovatsion jarayonlar ta’rifini berishga qodir bо‘lgan” umumiqtisodiy ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni qamrab oluvchi majmuasidir” 10 deb tushuntirishga harakat qiladi. Bu yerda muallif bozor iqtisodiyoti tizimini tashkil qiluvchi sifatida fikr yuritadi, ya’ni tadbirkorlik о‘zini namoyon qila oladigan ichki salohiyatga ega, о‘z-о‘zini rivojlantiruvchi, о‘z-о‘zini takomillashtiruvchi jarayon sifatida namoyon bо‘lishini qayd qiladi. Yana uning fikricha, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning о‘zak xususiyati – uni mulkka tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri bog‘liq ekanligidadir va bu yerda tadbirkorlik – mulkni о‘zlashtirish funksiyasi sifatida namoyon bо‘ladi. Shunday qilib, tadbirkorlik g‘oyalarni amalga oshiruvchi jarayon bо‘lib, bunga mehnat, kapital va yer jalb qilinadi. Va bu yerdagi asosiy maqsad foyda olish hisoblanadi. Shuning uchun ham kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ijtimoiy- iqtisodiy hodisa sifatida iqtisodiy hayot sharoitidan kelib chiqadigan iqtisodiy, huquqiy, psixologik va tarixiy munosabatlar yig‘indisi hisoblangan ijtimoiy 9 Иванов Ю.И. Русинов Ф.М. Рынок, предпринимательство кадры. –М.: Экономикс, 1994. с. 5. 10 Яковлев В.М. Конструктивное предпринимательства. –М.: Алма-Пресс. 1994. с. 19-20 9 munosabatlarni о‘zida gavdalantiruvchi iqtisodiy kategoriya sifatida qaralishi maqsadga muvofiqdir. Bu esa о‘z navbatida tadbirkorlikdan ma’lum bir ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni olishga va mahsulot ishlab chiqarish va iste’mol qilish bо‘yicha yangi munosabatlar shakllanadi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka nisbatan tamaddun nuqtai nazardan yondashib, YE.V. Glushenko, A.I. Kapsov, Y.V. Tixonravovlar shuni qayd qilishadiki, u insoniyat tamadduni yaratuvchiligining boshlanishi va uning zaruriy elementi hisoblanadi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ijtimoiy aloqalar dunyosi bilan duch kelib, avval unga moslashadi, keyin undan foydalanishga harakat qiladi, sо‘ngra о‘zini amalga oshirilishini istab uni rivojlantirishga harakat qiladi, xususiy barqarorligini ta’minlash maqsadida bir meyorga keltiradi, sо‘ngra yana ijtimoiy hayotga moslashadi va insonning qalb qо‘ridan sug‘urilib chiqadi va о‘zida uning in’ikosini aks ettirib, unga nisbatan teskari, yohud yuqoriga intiluvchi, yohud barbod qiluvchi ta’sir kо‘rsatadi 11 . Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tamadunining (sivilizatsiya) belgisi hisoblanib, insonlarni u yoki bu moddiy boyliklarni ishlab chiqarishda amalga oshiradigan hamkorlikdagi harakatini, ya’ni odamlarni yashashi, hayot kechirishining barqaror kafolatini ta’min etishi uchun zarur bо‘lgan insoniy munosabatlarni tashkil etishni tavsiflaydi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka bag‘ishlangan konsepsiyalarning barchasini iqtisodiy, sotsiologik va ijtimoiy yondashuv doirasidagi konsepsiyalarga ajratib kо‘rsatish mumkin. Ularni ajratish о‘lchami bо‘lib, bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish jarayoni tahlili asos qilib olinadi, ya’ni uning moddiy tomoni yoki inson, mahsulot ishlab chiqarish jarayoni yoki insonni takror ishlab chiqarish jarayonidan iboratdir. Ammo xо‘jalik hayotdagi о‘zgarishlarni tushuntirib beruvchi birinchi ijtimoiy g‘oyalar asosan iqtisodiy fanlar doirasida yuzaga keldi. Kichik biznes va xususiy kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning mohiyatini ochib berish, jamiyatning 11 Глушенко Е.В., Капцов А.Н., Тихонравов Ю.В. основы предпринимательства. –М.: Алма-Матер, 2008. с. 16,17 10 ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi jarayonidagi eng kerakli figura iqtisodiyot doirasida sodir bо‘ldi. Klassik iqtisodiy nazariya tomonidan rivojlantirilgan “Iqtisodiy odam” g‘oyasi A. Smitga tegishli bо‘lib, u insonlarning boyligi sabablarini о‘rganish jarayonida taraqqiy etish, rivojlanish manbalarini pulda emas, balki samarali mehnatda kо‘radi. Jamiyatning boyligi “Iqtisodiy odam” tomonidan ishlab chiqilayotgan oddiy tovarlarning mavjudligi bilan belgilanadi va u vaziyatdan kelib chiqib ayriboshlashga tug‘ma qobiliyati borligi uchun ham ratsional xarakat qiladi. R. Kantilyon savdo tabiatini о‘rganish jarayonida 1725 yilda tadbirkor konsepsiyasini birinchilardan bо‘lib ishlab chiqqan. U о‘zining “Umuman savdo tabiati tо‘g‘risida tajriba” kitobida tadbirkorlik funksiyasini kapitalistik funksiyadan ajratib kо‘rsatadi va tadbirkorlikda ishbilarmonning gardkam faoliyat yuritishini kо‘rdi. Uning fikriga ma’lum bо‘lmagan daromadlar tadbirkorning boshqalardan keskin ajratib turadigan xususiyatlardan biridir deb hisoblydi. Chunki savdogarlar, fermerlar, xunarmandlar va boshqa mayda mulk egalari tovarni ma’lum narxda sotib oladi, ammo noma’lum narxda sotishadi, ya’ni о‘z faoliyatlarini xavfga qо‘yishadi 12 . Shu bilan bir vaqtda 1797 yili fransiyalik K. Bado tadbirkorni ma’lum bir intellekt – bilim va axborotlarga ega bо‘lishi kerakligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, “...tadbirkor na faqat javobgarlikni his qiladi, balki о‘z faoliyatini rejalashtiradi, nazorat qiladi, tashkil qiladi, korxonaga egalik qiladi” 13 . J.B. Seyning fikricha, tadbirkorlik foydasi – tadbirkorning xо‘jalik jarayonida о‘zi bilgan va boshqalar bilmaydigan narsadan oladigan daromadidir 14 . U tadbirkorga xos bо‘lgan xususiyatlarni, ishlab chiqarish omillarini tashkil qilish, ularni boshqarish kibi xislatlarni mavjudligiga tayanib tadbirkorning faol rolini kо‘rsatib berdi. Kichik biznesni tatbiq etishda paydo bо‘lgan yangi bosqich D.Gelbreytning “Yangi industrial jamiyat” asari bilan bog‘liq. Bu iqtisodiy rivojlanish ma’lum 12 Carsuol A., Olm K., Eddy G. Enfrepreneurship: Rastarch in guest of paradigm. – The Art and Science of Entrepreneurship. Cambrige, M.A. ballinger Publishing Co., 1986 13 Herbert. Linla. The Entrepreneur. –N. Y. 1982 14 Сей Ж.Б. Трактат политической экономии. –М.: 1896. с. 17, 24. 11 pog‘onaga kо‘tarilishi tufayli, ishlab chiqarish yakka о‘sishdan yalpi standartlashgan shaklga о‘tishi bilan tavsiflanadi. Ushbu vaziyatda bozorni asta- sekin о‘rganish, talabni istiqbollashtirish, yangi texnologiya va materiallarni yaratish talab qilinib, bu yerda yangi о‘lchamlarda boshqarishni tashkil qilish va shu orqali tashkiliy xulq tadbirkorligini shakllantirilishi nazarda tutiladi. Bu doimiy ravishda erishilgan darajani yana oshirish, bо‘lajak imkoniyatlar va xavflarni oldindan bilish, global muqobil harakat yо‘llarini izlashdan iborat bо‘lib, bu jarayon hozirgi sharoitda yanada yuqori sur’atlar bilan rivojlantirilmoqda. Demak, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning jamiyatni iqtisodiy rivojlanishida tutgan о‘rnini aniqlash uchun jahon va mamlakatimizdagi iqtisodiy, ilmiy g‘oyalardagi ilmiy xulosalarni mazmunni о‘rgangan holda, bu kategoriyani ilmiy muomalaga kiritish va uni ilmiy nuqtai nazardan izohlashda R. Kantilyon, K. Bodo, I.X. Tyunen va Naytearlarning xizmati katta. Bu tushunchani fanda birinchi bо‘lib R. Kantilyon ishlatgan va u kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni bozor talabi va taklifi о‘rtasidagi nisbatlardan foydalangan holda, ma’lum bir darajada foyda keltirish xususiyatiga ega ekanligini, bu arzonga olib, qimmatga sotish uchun imkon berishni anglagan. Bu imkoniyatdan foydalana olganlarni, tavakkalchilik bilan ish tutuvchilarni “tadbirkor”lar deb bilgan. Demak, R. Kantilyonning fikricha, tadbirkor–bozor imkoniyatlarini kо‘ra oladigan shaxs. U foyda olish uchun bu imkoniyatlardan tadbirkorlik bilan foydalanadi. K. Bodo (fizokrat) bu borada о‘tmishdoshlaridan о‘zib ketdi. Uning uqtirishicha, tadbirkor ma’lum intellektga, ya’ni, turli axborotlar va bilimlarga ega bо‘lgan holda faoliyat yuritishda daromad keltirish borasida katta imkoniyatlarga egaligini ta’kidlaydi. I.X. Tyunen esa, tadbirkor nafaqat axborotga, balki о‘z kapitaliga ham ega bо‘lishi kerak, deydi. U qayd etganidek, agar kapital butun iqtisodiyotga asos bо‘lsa, foyda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning yutug‘i va ishlab chiqarishni rivojlantirishga asos bо‘ladi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, shuningdek, о‘ziga xos xususiyatlarga (tavakkalchilikka borish, ixtirochilik va tadqiqotchilik va h.k.) hamda о‘ta intiluvchanlikka egaligini uqtirgan. Bu kabi qarashlar XX asr 12 boshlarida F. Nayt tomonidan ham rivojlantirilgan. U chuqur tadqiqot asosida “tavakkalchilik” va “noaniqlik” kategoriyalari orasidagi farqni asoslagan. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik mohiyatini tadqiq etish bilan bog‘liq ikkinchi yо‘nalish A. Smit, D. Rikardo, Dj.S. Milya va boshqalarning qarashlari asosida shakllandi. Ushbu yо‘nalish namoyondalari kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning vazifasini amalda ajratmaganlar, ishlab chiqarish va kapital qо‘yishni avtomatik ravishdagi jarayon, har qanday kо‘ra bilish tavakkalchilikni baholashda muhim qarorlar qabul qilishni talab etmaydi 15 , deb hisoblashgan. Uchinchi yо‘nalish J.B. Sey konstitusiyasi sifatida tanilgan, keyinchalik A. Marshall va Y. Shumpeter ishlarida о‘z aksini topgan. Rо‘y berayotgan jarayonlarni I. Shumpeter mutanosiblik holatini saqlashning ayrim yо‘nalishlari, deb qaragan va u tadbirkorlik faoliyatini mulkchilik kategoriyasidan farqlab, va uni innovatsiya jarayonlari bilan bog‘lagan. Y.Shumpeterning tadbirkorlikka bо‘lgan qarashlarini F. Fon Xayek rivojlantirdi. XX asr boshlarida tadbirkorlik tadqiqotlari natijasida yana bir yо‘nalish paydo bо‘ldi. Uning asoschilari nemis tarixiy maktabi namoyandalari M. Veber va V. Zombartlar edilar. M. Veber kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni fikrlash qobiliyati bilan bog‘lab, u kasb-hunar doirasida doimo qonuniy foyda olishga harakat qiladi 16 , deb qayd qiladi. P.Druker muomalaga “kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni boshqarish”, “tadbirkorlik korxonalari”, “tadbirkorlik jamiyati” tushunchalarini kiritadi va uning fikricha tadbirkorlik innovatsiyani boshqarish jarayoni bо‘lib, texnologiyalar о‘zgarishiga tasir kо‘rsatadi. Shundan kelib chiqib, global masala sifatida “tadbirkorlik jamiyati” g‘oyasini ilgari suradi jamiyatda barqaror va normal holat bо‘lsa, innovatsiya va kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishi uchun yetarli muhit bо‘ladi deb ta’kidlaydi. Yuqorida nomlari qayd qilingan olimlarning tadbirkorlik nazariyasi va amaliyoti, uning rivojlanish bosqichlari tushunchasi, mohiyati va ifodalari 15 Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе. Пер. с англ. У-е изд - М.: Дело ЛТД, 1994, с.427. 16 ВеберМ. Пратестанская этика и дух капитализма. Пер. с немецкого. М. : Прогресс, 1990. с. 85. 13 О‘zbekiston sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga kо‘rsatib о‘tilgan bir qator yondashishlar О‘zbekistonning hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitini va iqtisodiy rivojlanish bosqichlarini e’tiborga olmasligi ham mumkin, chunki О‘zbekistonning hozirgi rivojlanish jarayoni mustaqillik yillarida о‘ziga xos yо‘lni tanlash, mavjud xо‘jalik yuritish ukladliklaridan samarali foydalanish, ayniqsa, bu borada tadbirkorlik masalalariga aholining mentaliteti va dunyoqarashi, davlatning u yoki bu jarayonlarni tartiblashtirishdagi о‘rni va roliga ahamiyat berish kabi holatlarni hisobga olishga tо‘g‘ri keladi. Shundan kelib chiqqan holda, О‘zbekistonlik olimlar ham, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni turli shakl va mazmunda ta’rif berishga harakat qilishmoqda. Xususan: S.G‘ulomovning ta’rifiga kо‘ra “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning muhim xususiyatlari - uning harakatchanligi va jо‘shqinligidir. Tadbirkor о‘zining fikri bо‘yicha muvaffaqiyatga olib keluvchi yangi harakat usullarini, mahsulot turini va texnologiyani, iste’molchilar doirasini, mahsuloti va kо‘rsatadigan xizmatining sifatini yaxshilash yо‘llarini tinimsiz qidiradi. Tadbirkor shunday insonki, u pul mablag‘lari, materiallar va ishchi kuchini jamlashtirib (yangi mahsulot, yangi biznes, yangi ishlab chiqarish jarayonini tashkil etadi yoki ishni tashkil etishning takomillashganroq usulini yaratadi” 17 , deb qayd qilsa, YO.Abdullayev, F.Karimovlar: “Tadbirkor yakka shaxs sifatida ham, ishlab chiqarish omillarini birlashtiruvchi kishilar guruhi sifatida ham namoyon bо‘lishi mumkinki, bu kishilar о‘zlari ixtiyorida bо‘lgan ishlab chiqarish vositalarini ish kuchi bilan, bu ish kuchini sotib olish va xо‘jalik faoliyatida undan foydalanish yordamida birlashtiradilar” 18 . H.O.Rahmonovning fikricha: “...kichik biznes korxonalari iqtisodiyotda xо‘jalik yuritishning mutlaqo yangi shakli emas. Kichik biznes korxonalari dastlab davlat korxonalari shaklida barcha Hamdо‘stlik davlatlari 17 Ғуломов С. Тадбиркорлик ва кичик бизнес.- Т.:”Ўқитувчи”. 2002-32-б. 18 Абдуллаев Ё, Каримов Ф. “Кичик бизнес ва тадбиркорлик асослари”.- Т.: «Меҳнат”. 2000. – 9-б. 14 iqtisodiyotida mavjud bо‘lgan, biroq ushbu davrlarda ularning faoliyatiga yetarlicha e’tibor berilmagan edi.” 19 Shuningdek, yana boshqa qator nazariy fikrlarni, masalan V.Shepelevning: “Tadbirkor bozor iqtisodiyotida xо‘jalik yuritishning asosiy subyekti hisoblanadi. Tadbirkor yakka shaxs sifatida ham ishlab chiqarish omillarini birlashtiruvchi kishilar guruhi sifatida ham namoyon bо‘lishi mumkinki, bu kishilar о‘zlari ixtiyorida (tasarrufida) bо‘lgan ishlab chiqarish omillarini ishchi kuchi bilan, bu ishchi kuchini sotib olish va xо‘jalik faoliyatida undan foydalanish vositasida birlashtiradilar” 20 deb bayon qilishiga ham e’tiborni qaratishimiz darkor. X.Abulqosimov esa “biznes” tushunchasiga quyidagicha ta’rif bergan: “biror faoliyat (ish) yuzasidan bо‘lgan munosabat, aniqrog‘i ishbilarmonlarning iqtisodiy munosabatidir. Keng ma’nosi - qonuniy yо‘l bilan daromad topishga qaratilgan faoliyatdir” 21 . Ushbu ta’riflarni qiyosiy о‘rganish va tahlil qilish natijasida shunday xulosaga kelindiki, ularda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ichki mohiyatini ochib beruvchi bir qator yondashishlar mavjud bо‘lib, bozor iqtisodiyoti talablariga ham mos keladi. Masalan, foyda olishga qaratilgan faoliyat ekanligi, bandlikni ta’minlash vositasi ekanligi, bozorni tо‘ldirishi va h.k.lar. Nazarimizda, mualliflarning “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik” tushunchasiga bergan ta’riflarining hozirgi sharoitga va bozor iqtisodiyoti talablariga mos kelishi, uning iqtisodiy mazmunini ochib berishga harakat qilganligidan dalolat berib turibdi. Barcha berilgan ta’riflarning ustuvor tomonlari mavjud, albatta. Shuning bilan birga ma’lum kamchiliklari ham mavjud. Masalan: YO.Abdullayev uning bandlikni ta’minlovchi asosiy omil sifatida tushunib ilmiy ta’rif bergan, X.Abulqosimov bergan ta’rifda esa tadbirkorlik aholining turmush farovonligini oshiruvchi omil ekanligi e’tibordan chetda qolgan. 19 Раҳмонов Ҳ. О. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ижтимоий- иқтисодий ривожланишини эконометрик моделлаштириш (бухоро вилояти мисолида) иқт.ф.д. дисс. автореф. –Т.: 2008; 20 Шепелев В. Бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркорлик. Солиқ тўловчининг журнали, 1996. №7, 30 б. 21 Абулқосимов Х. Хусусий кичик тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришининг иқтисодий муаммолари. Т.: ТДУ, 1998. – 6-б. 15 О‘zbekiston Respublikasida 2001 yil 15 mayda kabul kilingan "Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari tо‘g‘risida"gi Qonunning 3-moddasida «tadbirkorlik faoliyati» tushunchasiga: "Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati (tadbirkorlik) - tadbirkorlik faoliyati subyektlari tomonidan konun xujjatlariga muvofik amalga oshiriladigan, tavakkal kilib va о‘z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat" deb ta’rif beriladi. Shundan kelib chiqqan holda, tadbirkorlik faoliyati biznesning bir shakli sifatida namoyon bо‘ladi va uning turli sohalarida amalga oshirilishi sodir bо‘ladi. “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tо‘g‘risida”gi qonunga asosan fuqorolarning foyda yoki shaxsiy daromad olishga yо‘naltirilgan mustaqil, tashabbuskor faoliyati bо‘lib, u fuqoroning о‘z nomidan, о‘zining tavakkalchiligi bilan hamda о‘zining yoki yuridik shaxsning mulkiy javobgarligi asosida amalga oshiriladi. Bu yerda tadbirkor tо‘la yoki qisman moddiy mablag‘ga yoki moliyaviy resurslarga ega bо‘lgan g‘ayratli inson bо‘lib, u ushbu resurslarni о‘z ishini tashkil qilish uchun yо‘naltiradi. “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik” kategoriyasiga har xil qarashlar va fikrlarni umumlashtirib, quyidagi xulosaga kelish mumkin: - birinchidan, tadbirkorlik – har kanday, iqtisodiy informatsiyaning universal umumiqtisodiy vazifa bо‘lib, odatda, boshqa turli faoliyatlarni yuritishda birga qо‘shib olib boriladi. Mulkdorning huquqiy holati tadbirkorlarning aniq va majburiy xususiyatiga ega bо‘lmaydi; - ikkinchidan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning vazifasi, asosan, shundan iboratki, ishlab chiqarishni isloh qilish yо‘li bilan yangi tovarlarni ishlab chiqarishda novatorlikdan yangi xom ashyo manbalari, sotish bozorlari, ishlab chiqarishni qaytadan qurish va hakozolardan foydalanishdir; - uchinchidan, tadbirkorlik uchun xо‘jalik-siyosiy muhit alohida ahamiyatga ega. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda biz “tadbirkorlik” tushunchalariga quyidagicha ta’rif beramiz: Tadbirkor bu – qonun xujjatlariga muvofiq yuridik yoki jismoniy shaxs sifatida mahsulot ishlab chiqarish, xizmatlar kо‘rsatish yо‘li bilan 16 foyda olish, bandlikni ta’minlashga xizmat qiluvchi tashabbuskor inson faoliyatidir. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik muammosiga hozirgi iqtisodchi olimlarning yondashishlari e’tiborga loyiq. Ularning tadqiqotlari asosida tadbirkorlik mohiyatini tahlil qilgan holda quyidagi yо‘nalishlarga bо‘lish mumkin: birinchi yо‘nalish – tadbirkorlik foyda olish uchun yо‘naltirilgan mustaqil iqtisodiy faoliyat, tashabbuskorlik; ikkinchi yо‘nalish - tadbirkorlik faoliyatining maqsadini foyda olishni inkor qilmay, asosiy belgi tadbirkorlik mohiyatini aniqlovchi sifatida resurslarni yangi kombinatsiyalarini amalga oshirishda munosabatlar yig‘indisiga asoslangan holda ishlab chiqarishni yuqori samaradorligiga erishish 22 ; uchinchi yо‘nalishga D.V. Busigin 23 , V.D. Kamayev 24 , I.N. Gerchikova 25 , F.M. Rusinov 26 va boshqa olimlarning ishlarini kiritish mumkin. Ularning tadqiqotlarida tadbirkorlik oddiy mehnat faoliyati emas, balki ijodiy faollik sifatida aks ettirilgan. Xulosa qilib aytganda, yuqorida bayon qilingan nazariy qarashlarni umumlashtirgan holda, shuni ta’kidlaymizki tadbirkorlik faoliyati juda ham kо‘p qirrali bо‘lib, jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining turli jarayonlarini qamrab oladi va insonlarni faol mehnatga undaydi va shu orqali ularni va jamiyat ehtiyojini qondirishda faol ishtirok etadi. Shundan kelib chiqqan holda, tadbirkorlik faoliyatini sinflanishi masalalariga e’tibor berish о‘ta muhim jarayon bо‘lib, uni 1-jadvalda kо‘ringandek ifodalash mumkin. Jadvaldan kо‘rinib turganidek, tadbirkorlik faoliyatini sinflanishi turli kо‘rsatkichlar bо‘yicha guruhlanishi sodir bо‘lib, bu yerda faoliyat turi bо‘yicha, mulk munosabatlariga nisbatan, mulk egalarini soni, ishlab chiqarish hajmi va xodimlar soni bо‘yicha va boshqa belgilarga qarab tavsiflashni amalga oshirish mumkin. Bu esa о‘z navbatida tadqiqot ishimizni asosan faoliyat turi va ishlab chiqarish hajmi va xodimlar 22 Экономика и организация рыночного хозяйства. –М.: Прогресс, 1995. с.155. 23 Бусыгин Д.В. Предпринимательство: Начальный курс. М.: 1992. с. 7 б. 24 Камаев В.Д. Экономика и бизнес. Под. ред. Камаева В.Д. – М.: МГТУ, 1993. с.8. 25 Герчикова И.Н. Менеджмент. М.: ЮНИТИ, 2004. с.22. 26 Русинов Ф.М. Возрождение предпринимательства в России. МайКоп: 1999. с. 27 – 28. 17 soni bо‘yicha olib borish asosiy yо‘nalish hisoblanadi va bu kichik biznes va xususiy tadbirkorlar faoliyatida о‘z aksini topadi. Yüklə 1,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|