O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muxandislik iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti



Yüklə 1,36 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/22
tarix03.10.2023
ölçüsü1,36 Mb.
#151858
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22
qishloq xojaligida kichik biznes va uni davlat tomonidan qollab

BMIning maqsadi va vazifalari. 
Qishloq xо‘jaligida kichik biznes va uni 
davlat tomonidan qо‘llab-quvvatlash tizimining nazariy va amaliy asoslarini 
takomillashtirishga qaratilgan xulosa va takliflar ishlab chiqishdan iborat. 
Qо‘yilgan maqsadga muvofiq BMIning vazifalari etib quyidagilar belgilandi:
-
kichik biznesning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va nazariy asoslarini aniqlash; 
- iqtisodiyotning rivojida kichik biznes sohasining о‘rnini asoslash hamda 
о‘ziga xos xususiyatlari va yо‘nalishlarini aniqlash; 
-
Kichik biznesni rivojlantirishda innovatsion salohiyatni va investitsion 
faollikni oshirish; 
- Viloyatda kichik biznesning qishloq xо‘jaligi sohasidagi rivojlanish holatini 
iqtisodiy baholash;
- Kichik biznesni rivojlanishi bо‘yicha xorijiy innovatsion tizim tajribalaridan 
foydalanish bо‘yicha amaliy takliflar ishlab chiqish. 
BMI obyekti
. Tadqiqot obyekti bо‘lib, Qashqadaryo viloyati iqtisodiyot va 
hududlarni kompleks rivojlantirish bosh boshqarmasi
 
hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati
. Ishning asosiy natijalari 
iqtisodiy yo’nalishdagi oliy o’quv yurtlari bakalavriat yo’nalishlari uchun «Kichik 
biznes va xususiy tadbirkorlik asoslari», “Qishloq xо‘jalik iqtisodiyoti” fanidan 
ma’ruza matnlarini tayyorlash, ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarni olib borishda 
amaliy ahamiyatga ega. 
BMI
ning tuzilishi va xajmi
. BMI kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan 
adabiyotlar rо‘yxatidan iborat. Uning asosiy mazmuni ...... betda bayon etilgan. 
1.1. Kichik biznes tushunchasi va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda uning о‘rni 
va roli  
О‘zbekistonda bozor islohotlarining hozirgi bosqichi iqtisodiyotni 
erkinlashtirish jarayoni bо‘lib, unda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni 
rivojlantirish ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi. Respublika fuqorolarining 



tadbirkorlik qobiliyatini rivojlantirish, insonning mustaqil xо‘jalik yuritish 
tashabbuskorligidan samarali foydalanishga imkon beruvchi iqtisodiy mehanizmni 
yaratish, 
kichik 
biznes 
va 
xususiy 
tadbirkorlikning 
iqtisodiy 
о‘sishi, 
raqobatbardoshlik va uni jamiyat gullab-yashnashiga olib keluvchi yagona kuch 
sifatida tan olish kо‘proq ahamiyatga ega. Darhaqiqat О‘zbekiston Respublikasi 
Birinchi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek, “...kichik biznesning ixcham va 
harakatchanligi, bozor konyunkturasi о‘zgarishlari va iste’molchilar ehtiyojlariga 
nisbatan tez moslasha olishi, uni jahon iqtisodiy inqirozi davrida yangi ish 
о‘rinlarini yaratish va aholi daromadini oshirish borasida eng qulay va maqbul 
vositaga aylantiradi”
6
. Haqiqatan ham, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning 
rivojlanishi aholining ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni tezkorlik bilan hal qilib 
berishda g‘oyat muhim ahamiyatga ega ekanligini qayd qilish lozim.
Hozirgi paytga kelib, dunyo aholisidan mehnatga yaroqli qismining qariyb 50 
% kichik biznes bilan band bо‘lib, turli tarmoqlarda ishlab chiqarilayotgan 
mahsulotlar hajmining milliy mahsulotdagi hissasi 33 %dan 66 % gacha, yalpi ichki 
mahsulotdagi hissasi esa 50 %dan 68 % gacha yetdi
7
.
Odatda, kichik biznes faoliyati tadbirkorlik sohasi bilan ifodalanadi va bu 
jarayon, birinchi navbatda, uning hajmi kichikligini hisobga oladi. “Kichik biznes va 
xususiy tadbirkorlik” va “tadbirkor” tushunchalari qadimgi davrdan boshlab 
rivojlanishga moyil bо‘lib, har bir jamiyatda, mamlakatda takomillashib bordi. Agar 
uning rivojlansh evolyusiyasiga nazar tashlaydigan bо‘lsak, u holda, Qadimgi 
Rimda tijorat ishlari tadbirkorlik, deb yuritilgan va о‘zi uchun, jamiyat a’zolari 
uchun zarur bо‘lgan mehnat faoliyati bilan shug‘ullangan va qolaversa, ijaraga 
berish hisobiga daromad kо‘ruvchi inson yuzaga chiqqan. 
О‘rta asrlarda “Tadbirkor” tushunchasi bir necha mazmunga ega bо‘lib, 
birinchidan tashqi savdo bilan shug‘ullanuvchilar; ikkinchidan, paradlar, 
namoyishlar va turli kо‘ngil ochar kechalarni tashkil qiluvchilar; uchinchidan yirik 
qurilishlar yoki ishlab chiqarish loyihalari bajarilishiga javob beruvchi shaxslar 
6
Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тарақиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. 
//Халқ сўзи. 2010 йил 30 январь. 
7
Грант Р.М. Современнқй стратегический анализ. 6-с. Изд. / пер. С англ. – СПб.: Питер, 2010. с. 97 



tushunilgan. XVII asrda tadbirkor odam deb, davlat bilan ma’lum bir hajmdagi ishni 
bajarish, yoki ma’lum bir mahsulotni avvaldan kelishilgan qiymati bо‘yicha 
shartnoma asosida bajaruvchi shaxsga aytilgan. Shunday qilib, tadbirkor bо‘lib mulk 
egasi hisoblanadi, uning faoliyati natijasidan oladigan foydasi yoki kо‘radigan zarari 
uning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsiz ishlashi bilan aniqlanadi. 
Shuni ta’kidlash joizki, yuqorida bildirilgan fikr-mulohazalar bilan bir qatorda 
tadbirkorlik tushunchasi, uning mohiyati, iqtisodiyotda tutgan о‘rni va shu kabilar 
haqida kо‘plab talqinlar mavjud. Shu jumladan, bu kategoriyaning birinchi bor 
ishlatilishi, talqin qilinishi ham diqqatga sazovardir. “Kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlik” tushunchasi iqtisodiy adabiyotlarda birinchi marta 1732 yilda Parijda 
tijorat bо‘yicha chop etilgan umumiy lug‘at kitobida bayon qilingan. Tadbirkor, deb 
ishlab chiqarish va qurilish obyektida u yoki bu ishni bajarish, bо‘yicha о‘ziga 
majburiyat olgan odamni tushunishgan
8
.
Haqiqatdan ham, agar masalaga tarixiy jarayonlar nuqtai nazaridan 
qaraydigan bо‘lsak, birinchi tadbirkorlar bо‘lib, uni tashkil qiluvchi insonlar, 
sо‘ngra о‘zlarining mulklarini xavfga qо‘ygan mulk egalari hisoblanishgan. Shuning 
uchun ham “tadbirkorlik” tushunchasi mulk haqidagi tasavvur bilan bog‘lanib, 
tadbirkorning xо‘jalikka qо‘shadigan moddiy hissasi asosida qayd qilingan. XVII 
asr adabiyotlarida savdogarni tadbirkor, deb atashdi va uni moliya ishlari bilan 
shug‘ullanuvchiga qarama-qarshi qо‘ydi, XVIII asrda esa industrial xо‘jalikning 
rivojlanishi tufayli tadbirkor deb ish beruvchini hisoblay boshlashdi. Keyinchalik 
K.Marksning nazariyasiga tayanib, tadbirkorni kapitalist bilan tenglashtira 
boshlashdi. Vaholanki, har qanday kapitalist tadbirkorlik bilan shug‘ullanmasligi 
ham mumkinligi tarixdan ma’lum edi. 
Hozirgi paytda ilmiy adabiyotlarda «tadbirkorlik» tushunchasi, mohiyati har 
xil izohlanadi. Hamma uchun qulay bо‘lgan yoki an’anaviy yondashuvga kо‘ra, 
tadbirkorlik – bu asosida faoliyat yuritish uchun insonni qayd qilingan ishlar va 
xizmatlarni bajarib, tizimli ravishda foyda kо‘rish uchun xavf asosida amalga 
8
Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы деятельности. - М., 
Экономика, 1998.С. 7-9. 



oshiradigan mustaqil faoliyatidir. Boshqacha qilib aytganda, tadbirkorlik – bu 1) 
insonlarni iqtisodiy faollik shakli, 2) bozor iqtisodiyoti institutlari, 3) innovatsion 
jarayoni, 4) maksimal foyda olishga qaratilgan ijtimoiy munosabatlarning ma’lum 
tizimidir. 
Amerikalik iqtisodchilardan K. Makonnell va S. Bryular fikri bо‘yicha 
tadbirkorlik – maxsus inson resursi bо‘lib, tadbirkor – yer, mehnat va kapitallarni 
yagona ishlab chiqarish jarayoniga jalb qiluvchi g‘ayratli novatordir. Kapitalistik 
bozor iqtisodiyoti, xususan, tadbirkorlik faoliyati quyidagi asosiy tamoyillarga 
asoslanadi: 1) xususiy mulkchilik; 2) tadbirkorlik va tanlash erkinligi; 3) shaxsiy 
manfaatning ustunligi; 4) raqobat; 5) narx tizimiga yoki bozor tizimiga tayanish va 
6) davlat rolini cheklash.
Y.I. Ivanov va F.M. Rusinovlar “tadbirkorlik” tushunchasini ...unga tegishli 
bо‘lgan qonuniyatlar qatorida amal qiluvchi iqtisodiyotning maxsuslashtirilgan 
sektori”
9
deb ta’riflashga harakat qiladi. V.M. Yakovlev kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikni: “Iqtisodiy faoliyat turi, bozor iqtisodiyoti sektori, innovatsion 
jarayonlar ta’rifini berishga qodir bо‘lgan” umumiqtisodiy ijtimoiy-iqtisodiy 
jarayonlarni qamrab oluvchi majmuasidir”
10
deb tushuntirishga harakat qiladi. Bu 
yerda muallif bozor iqtisodiyoti tizimini tashkil qiluvchi sifatida fikr yuritadi, ya’ni 
tadbirkorlik о‘zini namoyon qila oladigan ichki salohiyatga ega, о‘z-о‘zini 
rivojlantiruvchi, о‘z-о‘zini takomillashtiruvchi jarayon sifatida namoyon bо‘lishini 
qayd qiladi. Yana uning fikricha, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning о‘zak 
xususiyati – uni mulkka tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri bog‘liq ekanligidadir va bu yerda 
tadbirkorlik – mulkni о‘zlashtirish funksiyasi sifatida namoyon bо‘ladi.
Shunday qilib, tadbirkorlik g‘oyalarni amalga oshiruvchi jarayon bо‘lib, 
bunga mehnat, kapital va yer jalb qilinadi. Va bu yerdagi asosiy maqsad foyda olish 
hisoblanadi. Shuning uchun ham kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ijtimoiy-
iqtisodiy hodisa sifatida iqtisodiy hayot sharoitidan kelib chiqadigan iqtisodiy, 
huquqiy, psixologik va tarixiy munosabatlar yig‘indisi hisoblangan ijtimoiy 
9
Иванов Ю.И. Русинов Ф.М. Рынок, предпринимательство кадры. –М.: Экономикс, 1994. с. 5.
10
Яковлев В.М. Конструктивное предпринимательства. –М.: Алма-Пресс. 1994. с. 19-20 



munosabatlarni о‘zida gavdalantiruvchi iqtisodiy kategoriya sifatida qaralishi 
maqsadga muvofiqdir.
Bu esa о‘z navbatida tadbirkorlikdan ma’lum bir ijtimoiy-iqtisodiy 
samaradorlikni olishga va mahsulot ishlab chiqarish va iste’mol qilish bо‘yicha 
yangi munosabatlar shakllanadi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka nisbatan tamaddun nuqtai nazardan 
yondashib, YE.V. Glushenko, A.I. Kapsov, Y.V. Tixonravovlar shuni qayd 
qilishadiki, u insoniyat tamadduni yaratuvchiligining boshlanishi va uning zaruriy 
elementi hisoblanadi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ijtimoiy aloqalar 
dunyosi bilan duch kelib, avval unga moslashadi, keyin undan foydalanishga 
harakat qiladi, sо‘ngra о‘zini amalga oshirilishini istab uni rivojlantirishga harakat 
qiladi, xususiy barqarorligini ta’minlash maqsadida bir meyorga keltiradi, sо‘ngra 
yana ijtimoiy hayotga moslashadi va insonning qalb qо‘ridan sug‘urilib chiqadi va 
о‘zida uning in’ikosini aks ettirib, unga nisbatan teskari, yohud yuqoriga intiluvchi, 
yohud barbod qiluvchi ta’sir kо‘rsatadi
11
. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik 
tamadunining (sivilizatsiya) belgisi hisoblanib, insonlarni u yoki bu moddiy 
boyliklarni ishlab chiqarishda amalga oshiradigan hamkorlikdagi harakatini, ya’ni 
odamlarni yashashi, hayot kechirishining barqaror kafolatini ta’min etishi uchun 
zarur bо‘lgan insoniy munosabatlarni tashkil etishni tavsiflaydi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka bag‘ishlangan konsepsiyalarning 
barchasini iqtisodiy, sotsiologik va ijtimoiy yondashuv doirasidagi konsepsiyalarga 
ajratib kо‘rsatish mumkin. Ularni ajratish о‘lchami bо‘lib, bizning fikrimizcha, 
ishlab chiqarish jarayoni tahlili asos qilib olinadi, ya’ni uning moddiy tomoni yoki 
inson, mahsulot ishlab chiqarish jarayoni yoki insonni takror ishlab chiqarish 
jarayonidan iboratdir.
Ammo xо‘jalik hayotdagi о‘zgarishlarni tushuntirib beruvchi birinchi ijtimoiy 
g‘oyalar asosan iqtisodiy fanlar doirasida yuzaga keldi. Kichik biznes va xususiy 
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning mohiyatini ochib berish, jamiyatning 
11
Глушенко Е.В., Капцов А.Н., Тихонравов Ю.В. основы предпринимательства. –М.: Алма-Матер, 2008. с. 
16,17 


10 
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi jarayonidagi eng kerakli figura iqtisodiyot doirasida 
sodir bо‘ldi.
Klassik iqtisodiy nazariya tomonidan rivojlantirilgan “Iqtisodiy odam” 
g‘oyasi A. Smitga tegishli bо‘lib, u insonlarning boyligi sabablarini о‘rganish 
jarayonida taraqqiy etish, rivojlanish manbalarini pulda emas, balki samarali 
mehnatda kо‘radi. Jamiyatning boyligi “Iqtisodiy odam” tomonidan ishlab 
chiqilayotgan oddiy tovarlarning mavjudligi bilan belgilanadi va u vaziyatdan kelib 
chiqib ayriboshlashga tug‘ma qobiliyati borligi uchun ham ratsional xarakat qiladi. 
R. Kantilyon savdo tabiatini о‘rganish jarayonida 1725 yilda tadbirkor 
konsepsiyasini birinchilardan bо‘lib ishlab chiqqan. U о‘zining “Umuman savdo 
tabiati tо‘g‘risida tajriba” kitobida tadbirkorlik funksiyasini kapitalistik funksiyadan 
ajratib kо‘rsatadi va tadbirkorlikda ishbilarmonning gardkam faoliyat yuritishini 
kо‘rdi. Uning fikriga ma’lum bо‘lmagan daromadlar tadbirkorning boshqalardan 
keskin ajratib turadigan xususiyatlardan biridir deb hisoblydi. Chunki savdogarlar, 
fermerlar, xunarmandlar va boshqa mayda mulk egalari tovarni ma’lum narxda sotib 
oladi, ammo noma’lum narxda sotishadi, ya’ni о‘z faoliyatlarini xavfga qо‘yishadi
12
.
Shu bilan bir vaqtda 1797 yili fransiyalik K. Bado tadbirkorni ma’lum bir 
intellekt – bilim va axborotlarga ega bо‘lishi kerakligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, 
“...tadbirkor na faqat javobgarlikni his qiladi, balki о‘z faoliyatini rejalashtiradi, 
nazorat qiladi, tashkil qiladi, korxonaga egalik qiladi”
13
.
J.B. Seyning fikricha, tadbirkorlik foydasi – tadbirkorning xо‘jalik jarayonida 
о‘zi bilgan va boshqalar bilmaydigan narsadan oladigan daromadidir
14
. U 
tadbirkorga xos bо‘lgan xususiyatlarni, ishlab chiqarish omillarini tashkil qilish, 
ularni boshqarish kibi xislatlarni mavjudligiga tayanib tadbirkorning faol rolini 
kо‘rsatib berdi.
Kichik biznesni tatbiq etishda paydo bо‘lgan yangi bosqich D.Gelbreytning 
“Yangi industrial jamiyat” asari bilan bog‘liq. Bu iqtisodiy rivojlanish ma’lum 
12
Carsuol A., Olm K., Eddy G. Enfrepreneurship: Rastarch in guest of paradigm. – The Art and Science of 
Entrepreneurship. Cambrige, M.A. ballinger Publishing Co., 1986 
13
Herbert. Linla. The Entrepreneur. –N. Y. 1982 
14
Сей Ж.Б. Трактат политической экономии. –М.: 1896. с. 17, 24.


11 
pog‘onaga kо‘tarilishi tufayli, ishlab chiqarish yakka о‘sishdan yalpi 
standartlashgan shaklga о‘tishi bilan tavsiflanadi. Ushbu vaziyatda bozorni asta-
sekin о‘rganish, talabni istiqbollashtirish, yangi texnologiya va materiallarni 
yaratish talab qilinib, bu yerda yangi о‘lchamlarda boshqarishni tashkil qilish va shu 
orqali tashkiliy xulq tadbirkorligini shakllantirilishi nazarda tutiladi. Bu doimiy 
ravishda erishilgan darajani yana oshirish, bо‘lajak imkoniyatlar va xavflarni 
oldindan bilish, global muqobil harakat yо‘llarini izlashdan iborat bо‘lib, bu jarayon 
hozirgi sharoitda yanada yuqori sur’atlar bilan rivojlantirilmoqda. Demak, kichik 
biznes va xususiy tadbirkorlikning jamiyatni iqtisodiy rivojlanishida tutgan о‘rnini 
aniqlash uchun jahon va mamlakatimizdagi iqtisodiy, ilmiy g‘oyalardagi ilmiy 
xulosalarni mazmunni о‘rgangan holda, bu kategoriyani ilmiy muomalaga kiritish 
va uni ilmiy nuqtai nazardan izohlashda R. Kantilyon, K. Bodo, I.X. Tyunen va 
Naytearlarning xizmati katta.
Bu tushunchani fanda birinchi bо‘lib R. Kantilyon ishlatgan va u kichik 
biznes va xususiy tadbirkorlikni bozor talabi va taklifi о‘rtasidagi nisbatlardan 
foydalangan holda, ma’lum bir darajada foyda keltirish xususiyatiga ega ekanligini, 
bu arzonga olib, qimmatga sotish uchun imkon berishni anglagan. Bu imkoniyatdan 
foydalana olganlarni, tavakkalchilik bilan ish tutuvchilarni “tadbirkor”lar deb 
bilgan. Demak, R. Kantilyonning fikricha, tadbirkor–bozor imkoniyatlarini kо‘ra 
oladigan shaxs. U foyda olish uchun bu imkoniyatlardan tadbirkorlik bilan 
foydalanadi. K. Bodo (fizokrat) bu borada о‘tmishdoshlaridan о‘zib ketdi. Uning 
uqtirishicha, tadbirkor ma’lum intellektga, ya’ni, turli axborotlar va bilimlarga ega 
bо‘lgan holda faoliyat yuritishda daromad keltirish borasida katta imkoniyatlarga 
egaligini ta’kidlaydi.
I.X. Tyunen esa, tadbirkor nafaqat axborotga, balki о‘z kapitaliga ham ega 
bо‘lishi kerak, deydi. U qayd etganidek, agar kapital butun iqtisodiyotga asos bо‘lsa, 
foyda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning yutug‘i va ishlab chiqarishni 
rivojlantirishga asos bо‘ladi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, shuningdek, 
о‘ziga xos xususiyatlarga (tavakkalchilikka borish, ixtirochilik va tadqiqotchilik va 
h.k.) hamda о‘ta intiluvchanlikka egaligini uqtirgan. Bu kabi qarashlar XX asr 


12 
boshlarida F. Nayt tomonidan ham rivojlantirilgan. U chuqur tadqiqot asosida 
“tavakkalchilik” va “noaniqlik” kategoriyalari orasidagi farqni asoslagan.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik mohiyatini tadqiq etish bilan bog‘liq 
ikkinchi yо‘nalish A. Smit, D. Rikardo, Dj.S. Milya va boshqalarning qarashlari 
asosida shakllandi. Ushbu yо‘nalish namoyondalari kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikning vazifasini amalda ajratmaganlar, ishlab chiqarish va kapital 
qо‘yishni avtomatik ravishdagi jarayon, har qanday kо‘ra bilish tavakkalchilikni 
baholashda muhim qarorlar qabul qilishni talab etmaydi
15
, deb hisoblashgan. 
Uchinchi yо‘nalish J.B. Sey konstitusiyasi sifatida tanilgan, keyinchalik A. Marshall 
va Y. Shumpeter ishlarida о‘z aksini topgan. Rо‘y berayotgan jarayonlarni I. 
Shumpeter mutanosiblik holatini saqlashning ayrim yо‘nalishlari, deb qaragan va u 
tadbirkorlik faoliyatini mulkchilik kategoriyasidan farqlab, va uni innovatsiya 
jarayonlari bilan bog‘lagan.
Y.Shumpeterning tadbirkorlikka bо‘lgan qarashlarini F. Fon Xayek 
rivojlantirdi. XX asr boshlarida tadbirkorlik tadqiqotlari natijasida yana bir 
yо‘nalish paydo bо‘ldi. Uning asoschilari nemis tarixiy maktabi namoyandalari M. 
Veber va V. Zombartlar edilar. M. Veber kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni 
fikrlash qobiliyati bilan bog‘lab, u kasb-hunar doirasida doimo qonuniy foyda 
olishga harakat qiladi
16
, deb qayd qiladi.
P.Druker muomalaga “kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni boshqarish”, 
“tadbirkorlik korxonalari”, “tadbirkorlik jamiyati” tushunchalarini kiritadi va uning 
fikricha tadbirkorlik innovatsiyani boshqarish jarayoni bо‘lib, texnologiyalar 
о‘zgarishiga tasir kо‘rsatadi. Shundan kelib chiqib, global masala sifatida 
“tadbirkorlik jamiyati” g‘oyasini ilgari suradi jamiyatda barqaror va normal holat 
bо‘lsa, innovatsiya va kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishi uchun 
yetarli muhit bо‘ladi deb ta’kidlaydi.
Yuqorida nomlari qayd qilingan olimlarning tadbirkorlik nazariyasi va 
amaliyoti, uning rivojlanish bosqichlari tushunchasi, mohiyati va ifodalari 
15
Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе. Пер. с англ. У-е изд - М.: Дело ЛТД, 1994, с.427.
16
ВеберМ. Пратестанская этика и дух капитализма. Пер. с немецкого. М. : Прогресс, 1990. с. 85. 


13 
О‘zbekiston sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda 
alohida ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga kо‘rsatib о‘tilgan bir qator 
yondashishlar О‘zbekistonning hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitini va iqtisodiy 
rivojlanish bosqichlarini e’tiborga olmasligi ham mumkin, chunki О‘zbekistonning 
hozirgi rivojlanish jarayoni mustaqillik yillarida о‘ziga xos yо‘lni tanlash, mavjud 
xо‘jalik yuritish ukladliklaridan samarali foydalanish, ayniqsa, bu borada 
tadbirkorlik masalalariga aholining mentaliteti va dunyoqarashi, davlatning u yoki 
bu jarayonlarni tartiblashtirishdagi о‘rni va roliga ahamiyat berish kabi holatlarni 
hisobga olishga tо‘g‘ri keladi.
Shundan kelib chiqqan holda, О‘zbekistonlik olimlar ham, kichik biznes va 
xususiy tadbirkorlikni turli shakl va mazmunda ta’rif berishga harakat qilishmoqda. 
Xususan: 
S.G‘ulomovning 
ta’rifiga kо‘ra “Kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikning muhim xususiyatlari - uning harakatchanligi va jо‘shqinligidir. 
Tadbirkor о‘zining fikri bо‘yicha muvaffaqiyatga olib keluvchi yangi harakat 
usullarini, mahsulot turini va texnologiyani, iste’molchilar doirasini, mahsuloti va 
kо‘rsatadigan xizmatining sifatini yaxshilash yо‘llarini tinimsiz qidiradi. Tadbirkor 
shunday insonki, u pul mablag‘lari, materiallar va ishchi kuchini jamlashtirib (yangi 
mahsulot, yangi biznes, yangi ishlab chiqarish jarayonini tashkil etadi yoki ishni 
tashkil etishning takomillashganroq usulini yaratadi”
17
, deb qayd qilsa, 
YO.Abdullayev, F.Karimovlar: “Tadbirkor yakka shaxs sifatida ham, ishlab 
chiqarish omillarini birlashtiruvchi kishilar guruhi sifatida ham namoyon bо‘lishi 
mumkinki, bu kishilar о‘zlari ixtiyorida bо‘lgan ishlab chiqarish vositalarini ish 
kuchi bilan, bu ish kuchini sotib olish va xо‘jalik faoliyatida undan foydalanish 
yordamida birlashtiradilar”
18
. H.O.Rahmonovning fikricha: “...kichik biznes 
korxonalari iqtisodiyotda xо‘jalik yuritishning mutlaqo yangi shakli emas. Kichik 
biznes korxonalari dastlab davlat korxonalari shaklida barcha Hamdо‘stlik davlatlari 
17
Ғуломов С. Тадбиркорлик ва кичик бизнес.- Т.:”Ўқитувчи”. 2002-32-б. 
18
Абдуллаев Ё, Каримов Ф. “Кичик бизнес ва тадбиркорлик асослари”.- Т.: «Меҳнат”. 2000. – 9-б. 


14 
iqtisodiyotida mavjud bо‘lgan, biroq ushbu davrlarda ularning faoliyatiga yetarlicha 
e’tibor berilmagan edi.”
19
Shuningdek, yana boshqa qator nazariy fikrlarni, masalan V.Shepelevning: 
“Tadbirkor bozor iqtisodiyotida xо‘jalik yuritishning asosiy subyekti hisoblanadi. 
Tadbirkor yakka shaxs sifatida ham ishlab chiqarish omillarini birlashtiruvchi 
kishilar guruhi sifatida ham namoyon bо‘lishi mumkinki, bu kishilar о‘zlari 
ixtiyorida (tasarrufida) bо‘lgan ishlab chiqarish omillarini ishchi kuchi bilan, bu 
ishchi kuchini sotib olish va xо‘jalik faoliyatida undan foydalanish vositasida 
birlashtiradilar”
20
deb bayon qilishiga ham e’tiborni qaratishimiz darkor.
X.Abulqosimov esa “biznes” tushunchasiga quyidagicha ta’rif bergan: “biror 
faoliyat (ish) yuzasidan bо‘lgan munosabat, aniqrog‘i ishbilarmonlarning iqtisodiy 
munosabatidir. Keng ma’nosi - qonuniy yо‘l bilan daromad topishga qaratilgan 
faoliyatdir”
21

Ushbu ta’riflarni qiyosiy о‘rganish va tahlil qilish natijasida shunday xulosaga 
kelindiki, ularda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ichki mohiyatini ochib 
beruvchi bir qator yondashishlar mavjud bо‘lib, bozor iqtisodiyoti talablariga ham 
mos keladi. Masalan, foyda olishga qaratilgan faoliyat ekanligi, bandlikni 
ta’minlash vositasi ekanligi, bozorni tо‘ldirishi va h.k.lar. Nazarimizda, 
mualliflarning “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik” tushunchasiga bergan 
ta’riflarining hozirgi sharoitga va bozor iqtisodiyoti talablariga mos kelishi, uning
iqtisodiy mazmunini ochib berishga harakat qilganligidan dalolat berib turibdi.
Barcha berilgan ta’riflarning ustuvor tomonlari mavjud, albatta. Shuning bilan birga 
ma’lum kamchiliklari ham mavjud. Masalan: YO.Abdullayev uning bandlikni 
ta’minlovchi asosiy omil sifatida tushunib ilmiy ta’rif bergan, X.Abulqosimov 
bergan ta’rifda esa tadbirkorlik aholining turmush farovonligini oshiruvchi omil 
ekanligi e’tibordan chetda qolgan. 
19
Раҳмонов Ҳ. О. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг 
ижтимоий- иқтисодий ривожланишини эконометрик моделлаштириш (бухоро вилояти мисолида) иқт.ф.д.
дисс. автореф. –Т.: 2008;
20
Шепелев В. Бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркорлик. Солиқ тўловчининг журнали, 1996. №7, 30 б. 
21
Абулқосимов Х. Хусусий кичик тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришининг иқтисодий муаммолари. 
Т.: ТДУ, 1998. – 6-б. 


15 
О‘zbekiston Respublikasida 2001 yil 15 mayda kabul kilingan "Kichik biznes 
va xususiy tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari tо‘g‘risida"gi Qonunning 
3-moddasida «tadbirkorlik faoliyati» tushunchasiga: "Kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlik faoliyati (tadbirkorlik) - tadbirkorlik faoliyati subyektlari tomonidan 
konun xujjatlariga muvofik amalga oshiriladigan, tavakkal kilib va о‘z mulkiy 
javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat" deb 
ta’rif beriladi. Shundan kelib chiqqan holda, tadbirkorlik faoliyati biznesning bir 
shakli sifatida namoyon bо‘ladi va uning turli sohalarida amalga oshirilishi sodir bо‘ladi.
“Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tо‘g‘risida”gi qonunga asosan fuqorolarning 
foyda yoki shaxsiy daromad olishga yо‘naltirilgan mustaqil, tashabbuskor faoliyati 
bо‘lib, u fuqoroning о‘z nomidan, о‘zining tavakkalchiligi bilan hamda о‘zining yoki 
yuridik shaxsning mulkiy javobgarligi asosida amalga oshiriladi. Bu yerda tadbirkor tо‘la 
yoki qisman moddiy mablag‘ga yoki moliyaviy resurslarga ega bо‘lgan g‘ayratli inson 
bо‘lib, u ushbu resurslarni о‘z ishini tashkil qilish uchun yо‘naltiradi. 
“Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik” kategoriyasiga har xil qarashlar va 
fikrlarni umumlashtirib, quyidagi xulosaga kelish mumkin: 
-
birinchidan, tadbirkorlik – har kanday, iqtisodiy informatsiyaning universal 
umumiqtisodiy vazifa bо‘lib, odatda, boshqa turli faoliyatlarni yuritishda birga 
qо‘shib olib boriladi. Mulkdorning huquqiy holati tadbirkorlarning aniq va majburiy 
xususiyatiga ega bо‘lmaydi; 
-
ikkinchidan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning vazifasi, asosan, 
shundan iboratki, ishlab chiqarishni isloh qilish yо‘li bilan yangi tovarlarni ishlab 
chiqarishda novatorlikdan yangi xom ashyo manbalari, sotish bozorlari, ishlab 
chiqarishni qaytadan qurish va hakozolardan foydalanishdir; 
-
uchinchidan, tadbirkorlik uchun xо‘jalik-siyosiy muhit alohida ahamiyatga 
ega.
Yuqoridagilarni inobatga olgan holda biz “tadbirkorlik” tushunchalariga
quyidagicha ta’rif beramiz: Tadbirkor bu – qonun xujjatlariga muvofiq yuridik yoki 
jismoniy shaxs sifatida mahsulot ishlab chiqarish, xizmatlar kо‘rsatish yо‘li bilan


16 
foyda olish, bandlikni ta’minlashga xizmat qiluvchi tashabbuskor inson 
faoliyatidir. 
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik muammosiga hozirgi iqtisodchi 
olimlarning yondashishlari e’tiborga loyiq. Ularning tadqiqotlari asosida 
tadbirkorlik mohiyatini tahlil qilgan holda quyidagi yо‘nalishlarga bо‘lish mumkin: 
birinchi yо‘nalish – tadbirkorlik foyda olish uchun yо‘naltirilgan mustaqil 
iqtisodiy faoliyat, tashabbuskorlik; 
ikkinchi yо‘nalish - tadbirkorlik faoliyatining maqsadini foyda olishni inkor 
qilmay, asosiy belgi tadbirkorlik mohiyatini aniqlovchi sifatida resurslarni yangi 
kombinatsiyalarini amalga oshirishda munosabatlar yig‘indisiga asoslangan holda 
ishlab chiqarishni yuqori samaradorligiga erishish
22

uchinchi yо‘nalishga D.V. Busigin
23
, V.D. Kamayev
24
, I.N. Gerchikova
25
, F.M. 
Rusinov
26
va boshqa olimlarning ishlarini kiritish mumkin. Ularning tadqiqotlarida 
tadbirkorlik oddiy mehnat faoliyati emas, balki ijodiy faollik sifatida aks ettirilgan. 
Xulosa qilib aytganda, yuqorida bayon qilingan nazariy qarashlarni 
umumlashtirgan holda, shuni ta’kidlaymizki tadbirkorlik faoliyati juda ham kо‘p 
qirrali bо‘lib, jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining turli jarayonlarini qamrab 
oladi va insonlarni faol mehnatga undaydi va shu orqali ularni va jamiyat ehtiyojini 
qondirishda faol ishtirok etadi. Shundan kelib chiqqan holda, tadbirkorlik faoliyatini 
sinflanishi masalalariga e’tibor berish о‘ta muhim jarayon bо‘lib, uni 1-jadvalda 
kо‘ringandek ifodalash mumkin.
Jadvaldan kо‘rinib turganidek, tadbirkorlik 
faoliyatini sinflanishi turli 
kо‘rsatkichlar bо‘yicha guruhlanishi sodir bо‘lib, bu yerda faoliyat turi bо‘yicha, mulk 
munosabatlariga nisbatan, mulk egalarini soni, ishlab chiqarish hajmi va xodimlar soni 
bо‘yicha va boshqa belgilarga qarab tavsiflashni amalga oshirish mumkin. Bu esa о‘z 
navbatida tadqiqot ishimizni asosan faoliyat turi va ishlab chiqarish hajmi va xodimlar 
22
Экономика и организация рыночного хозяйства. –М.: Прогресс, 1995. с.155. 
23
Бусыгин Д.В. Предпринимательство: Начальный курс. М.: 1992. с. 7 б. 
24
Камаев В.Д. Экономика и бизнес. Под. ред. Камаева В.Д. – М.: МГТУ, 1993. с.8. 
25
Герчикова И.Н. Менеджмент. М.: ЮНИТИ, 2004. с.22. 
26
Русинов Ф.М. Возрождение предпринимательства в России. МайКоп: 1999. с. 27 – 28. 


17 
soni bо‘yicha olib borish asosiy yо‘nalish hisoblanadi va bu kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlar faoliyatida о‘z aksini topadi.

Yüklə 1,36 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin