Q o d IL o V, Q. O d IL o V umumiy elektrotexnika va elektronika asoslari

7.1. Sinxron va asinxron generatoriar
hamda dvigatellar
0 ‘zgaruvchan tok mashinalari sinxron va asinxron generatoriar 
hamda sinxron va asinxron dvigatellarga bo'linadi. 7.1.1-rasmda 
sinxron mashinaning elektromagnit sxemasi va uning ulanish 
sxemasi ko'rsatilgan. Sinxron mashinaning statori (1) fazalari 
(chuqurchalari) orasiga uch fazali o ‘ram (3) joylashtirilgan. 
Fazalarning o ‘ram boshlanishlari A, B, C oxirlari X, Y, Z harflari 
bilan belgilangan. U ning rotorida (2) uyg'otish o ‘rami (4) 
joylashtirilgan. Bu o'ram lar cho‘tka (5) va dumaloq kolso (6) 
bilan (uzukga o‘xshash) tashqi tok manbai bilan ulangan. Uyg'otish 
uchun kerak bo‘lgan q u w at sinxron mashinaning 0,3—3 % ni 
tashkil etadi.
59
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

7.1.1-rasm.
Sinxron mashinaning elektromagnit statori va uning ulanish
sxemasi.
7.2. 0 ‘zgaruvchan tok generatorlari
O 'zgaruvchan tok generatori induksiya hodisasini am alda 
qo'llashga asoslangan. 0 ‘zgaruvchan tok generatorining ishlash 
prinsipi o 'zg arm as tok g en erato rin in g ishlash prinsipi bilan 
b ir xil.
0 ‘zgaruvchan tok generatorining konstruksiyasi o ‘zgarmas tok 
generatorining konstruksiyasidan kollektor bilan farqi shundaki, 
o ‘zgaruvchan tok generatorlarida kollektor yo‘q.
Rotorning o'ramidagi o'zgarm as tok hosil qilgan o ‘zgarmas 
magnit oqimi po‘lat rotorning qutblari rotor bilan stator orasidagi 
b o ‘shliqni va stato m in g g ‘altagini kesib o ‘tad i. Agar ro to r 
aylanayotgan bo ‘lsa, u holda aylanadigan magnit maydoni hosil 
bo'ladi. Statordagi faza o'ram larining simlarini kesib o'tib, ularda 
elektr yurituvchi kuch hosil qiladi. Bu o ‘ramlardagi o ‘zgaruvchan 
tokning chastotasini 50 gers etib qabul qilingan.
0 ‘zgaruchan tok generatorining chastotasi rotor aylanishining 
tezligiga bog'liq, shuning uchun rotorning aylanish tezligi aniq 
boMishi kerak. Agarda generator p qutblarga ega b o ‘lsa, rotor esa 
minutiga n marta aylansa, u holda o ‘zgaruvchan tokning chastotasi 
quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi:
60
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

/
n 
! ' " w
Generator rotorining bir minutidaga aylanishi quyidagi formula 
bo'yicha topiladi:
60 /
n
= ------- .
P
Bu formuladan m a'lum ki, generatorda o'zgaruvchan tokning 
chastotasi rotorning aylanish tezligi o ‘zgarishi bilan o'zgaradi.
Rotor qanday chastota bilan aylansa, magnit maydonining 
yig‘indisi ham shunday chastota bilan aylanadi. Shuning uchun 
ham bunday mashina sinxron generatori deb ataladi. 7.2.1-rasmda 
sinxron generatorining tuzilish sxemasi ko'rsatilgan:
7.2.1-rasm.
Sinxron generatorining luzilish sxemasi: 
/— stator; 
2—
rotor.
61
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sinxron generatorlar turbo-gidro va dize! generatorlarga 
bo'linadi.
T urb o g en erato rlar bug‘ yoki gaz tu rb in alari bilan birga 
tayyorlanib, qutblari bo'linm aydi. U lam ing o'qlari gorizontal 
holatda joylashgan. Elektrostansiyalarda o'matiladigan generatordagi 
rotorlar o ‘q!arining diametrlari mexanik qattiqlikni hisobga olib, 
1 — 1,5 m bo'ladi. Rotorning uzunligi o ‘q egilishini hisobga olgan 
holda 7,5—8,5 metrni tashkil etadi. Turbogeneratorlam i suv va 
vodorod bilan sovitish hisobiga 800—1200 MVt quwatga ega bo‘lgan 
generatorlar ishlab chiqilgan.
1 MVt = 1000 kVt = 1000000 Vatt.
G idrogeneratorlar suv kuchi bilan aylantiriladi. Ularning bir 
m in u td a aylanish ch asto tasi 50—500 a y l/m in . boT adi. Bu 
generatorning qutblarini ko‘p qutbli qilib ishlab chiqariladi va 
quw atlari 500 MVt gacha, rotorning diam etri 15 metr, uzunligi 
esa 2 metr boTadi. Kuchli gidrogeneratorlarning o'qlari vertikal 
holatda ishlab chiqariladi.