2.3. Iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish usullari va shakllari bo‟yicha
Keyns konsepsiyasining asosiy mazmuni.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarishning quyidagi usullari mavjud:
Administrativ usul(litsenziyalash, kvotalash orqali boshqarish) Huquqiy usul:
xo‘jalik va fuqarolik qonunchiligi doirasida normalar va qoidalar ishlab chiqish;
To‘g‘ridan to‘g‘ri usul: imtiyozli subsidiyalash, dotatsiya berish, hk.
Bilvosita usul: pul kredit siyosati, soliq siyosati.
1920-1930 yillarda Jon Meynard Keyns o‘z nazariyasini shakllantirdi, uning
umumiy mohiyati quyidagicha ifodalanadi: ―Tartibga solinmagan kapitalistik tizim
ommaviy ishsizlik bilan bir necha marta tanazzulga (retsessiyalarga) duch keladi‖.
Keynsning fikricha, resurslarni keraksiz isrof qilishiga yo'l qo'ymaslik uchun
hukumatning faol barqarorlashtirish siyosati zarur "[1]. Keyns nazariyasiga ko'ra,
davlatning harakatlari maqsadga muvofiqlik, asoslilik va oqilonalik mezonlariga
asoslanishi kerak. iqtisodiy tizimga maqsadli ta'sir ko'rsatish jamiyatning hozirgi
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining vazifalari va xususiyatlari bilan ta'minlanishi
kerak.
O'rganilayotgan sohadagi asosiy muammo - har bir zamonaviy fuqaro uchun
davlatning milliy iqtisodiy tizimdagi iqtisodiy rolini o'rganish zarurati, bu ob'ektiv
jarayondir, chunki busiz davlat iqtisodiy chora-tadbirlarining ahamiyatini
tushunish mumkin emas. Keyns nazariyasiga xos xususiyat - davlatning iqtisodiy
taraqqiyotga har tomonlama ta'siri bo'lib, u davlatning iqtisodiy siyosatini ishlab
chiqish va izchil amalga oshirishda ifodalanadi.
Jon.M.Keyns nazariyasi yirik sanoatchilar, iqtisodiyotning davlat sektori
bilan bogʻliq boʻlgan korxonalar, shuningdek, davlat amaldorlari va ziyolilarning
salmoqli qismining manfaatlarini aks ettiradi va qarashlarining ifodasi boʻlib
xizmat qiladi. Keyns nazariyasining asosini milliy iqtisodiy tizimning barqaror
rivojlanishiga erishish va inqirozlar va ularning oqibatlarini maksimal darajada
yumshatish uchun ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga davlat ta'siri g'oyasi kiradi.
Keyns nazariyasiga ko'ra, inqirozlar erkin raqobat munosabatlarining natijasi
bo'lib, ularda eng foydali mavqeni ishlab chiqarishning har qanday kengayishi va
milliy iqtisodiy tizimning rivojlanishidan manfaatdor bo'lmagan moliyaviy
chayqovchilar, turli vositachilar va rentyerlar egallaydi. Ularning qo'llarida boylik
to'planishi investitsiyalar qisqarishiga, tadbirkorlik faolligining pasayishiga olib
keladi, bu esa o'z navbatida ishsizlikning ko'payishiga va ijtimoiy nizolarning
keskinlashishiga olib keladi.
18
Shunisi e'tiborga loyiqki, Pol Geyn o'z kontseptsiyasining bir qismi sifatida,
"Keyns, birinchidan, iqtisodchilarning turg'unlik muammosiga an'anaviy
yondashuvi, aslida, bu muammoning o'ziga e'tibor bermadi, deb hisoblardi,
ikkinchidan, zamonaviy sanoatlashgan mamlakatlar iqtisodiyoti. Buyuk Britaniya
yoki Amerika Qo'shma Shtatlari kabi davlatlar avtomatik ravishda to'liq bandlikka
o'tishga moyil emas" .
Bu an'anaviy yondashuv doirasida muvozanatga erishish go'yo bir muvozanat
holatidan ikkinchisiga "sakrash" orqali amalga oshirilganligi bilan izohlanadi.
Ammo muvozanatga erishish jarayoni faqat iqtisodchilarning jadvallarida bir
zumda bo'lgan, ular aslida iqtisodiy tanazzul va inqiroz muammolarini chetlab
o'tgan va inqirozga qarshi muammolar bilan shug'ullanmagan. Aslida, yangi
muvozanatga erishish jarayoni uzoq davom etadi va bir hafta, bir oy yoki undan
ko'proq vaqtni olishi mumkin.Natijada, iqtisodiy tizimlar inqirozga tayyor
bo'lmagan holda yaqinlashadi, buni Buyuk Depressiya isbotladi. Keynsning
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish nazariyasini ishlab chiqishdagi
asosiy xizmati makroiqtisodiyotni mustaqil yo'nalish sifatida ham o'quv intizomi,
ham davlat siyosati sifatida ajratishdir.
Keyns o'z nazariyasining asosiy kontseptsiyasining bir qismi sifatida iqtisodiy
rivojlanishni davlat tomonidan tartibga solish va milliy iqtisodiyotni
barqarorlashtirish bo'yicha faol siyosatni amalga oshirish sharti bilan samarali
iqtisodiy o'sishni ta'minlash nuqtai nazaridan iqtisod fanining rivojlanishiga hissa
qo'shadigan ikkita asosiy yo'nalishni taklif qildi. Birinchidan, u "iqtisodiy
o'zgaruvchilarning funktsiyalarini olish va iqtisodiy modellarni yaratish uchun
majburiy shartlar sifatida optimallashtirish va metodologik individualizm
tamoyillarini rad etdi" .
Buning o'rniga u iqtisodiy o'zaro munosabatlarning makroiqtisodiy tahlili
asosida yagona davlatda iqtisodiy tizimning umumiy rivojlanishi uchun asos
yaratdi. Keyns nazariyasiga ko'ra, davlat bir vaqtning o'zida iqtisodiy agent va
tartibga soluvchi organ sifatida faoliyat yuritib, buning uchun makroiqtisodiy
vositalardan foydalangan holda iqtisodiyotning rivojlanishini boshqarishga qodir.
Ikkinchidan, Keyns ―iqtisodiy rivojlanishning makroiqtisodiy masalalarini davlat
tomonidan tartibga solishning faol siyosatini‖ amalga oshirish zarurligini isbotladi.
Milliy
iqtisodiyotni
rivojlantirishni
boshqarishning
makroiqtisodiy
vositalaridan foydalanish bilan birgalikda davlat barqarorlashtirish makroiqtisodiy
siyosatini amalga oshirishda bozor iqtisodiyotining faoliyatiga aralashadi.
Davlatning makroiqtisodiy siyosati joriy bozor konyunkturasi va bozor
konyunkturasidan kelib chiqqan holda hukumat va hukumat vazirliklari ixtiyoriga
ko‗ra shakllantiriladi va amalga oshiriladi.
19
Shuningdek, Keyns nazariyasining muhim jihati - bu jamg'arma va
investitsiyalar nisbati bo'lib, u Keyns tizimida iqtisodiyotdagi tebranishlar manbai
bo'lgan. Investitsiyalar tabiati shundaki, ular doimo iqtisodiy inqirozlarni keltirib
chiqarishda muhim rol o'ynaydi, chunki investitsiyalar uy xo'jaliklarining an'anaviy
xarajatlariga qaraganda ancha barqaror emas. Shubhasiz, qimmatbaho tovarlarni,
masalan, kvartira yoki mashinani sotib olish oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa
narsalarni sotib olishdan ko'ra kechiktirish osonroq.
Shu sababli, aholining an'anaviy xarajatlari doimo ma'lum darajada ushlab
turiladi va uzoq muddat foydalaniladigan qimmatbaho tovarlarni sotib olish, odam
uni maqsadga muvofiq deb bilgan zahoti kechiktiriladi. Shu asosda Keyns asosiy
psixologik qonunni shakllantirdi: Shaxsning daromadi o'sishi bilan uning
xarajatlarida jamg'armalarning ulushi ortadi, daromadning kamayishi bilan esa,
aksincha, aholi o'zini saqlab qolish uchun jamg'armalarga mablag'lar ajratishni
kamaytiradi. bir xil turmush darajasi.
Keyns ushbu qoidaga asoslanib, hukumat, shtat va vazirliklar bozor
kon'yunkturasi va milliy iqtisodiyotning holati to'g'risida alohida shaxsga
qaraganda ancha ko'proq ma'lumotga ega bo'lganligi sababli, iqtisodiy jarayonlarni
makrodarajada davlat tomonidan tartibga solish zarur, degan kontseptsiyani ilgari
surdi. barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta‘minlash.
Keyns global iqtisodiy inqirozga javob sifatida kapital bozorlarini tartibga
solishning ahamiyatini alohida qayd etdi. Keyns kontseptsiyasiga ko'ra, davlat
kapitalga foiz stavkalarini pasaytirishi, moliyaviy xarakterdagi har qanday
spekulyativ operatsiyalar uchun yuqori soliq stavkalarini belgilashi, so'ngra bu
orqali zarur mablag'larni yig'ib, ularni ishlab chiqarish va milliy iqtisodiy tizimni
rivojlantirishga yo'naltirishi kerak; shuningdek, ijtimoiy ahamiyatga ega
muammolarni hal qilish. Keyns ta'kidlaganidek, "renterlar va bo'sh investorlarning
evtanaziyasi hech qanday zarbaga olib kelmaydi"
Keynsning fikricha, davlat xususiy tashabbuslarning muvaffaqiyatli amalga
oshirilishini kafolatlay oladigan yagona institutdir. Keynsning fikricha, davlat bir
vaqtning o'zida iqtisodiy agent va tartibga soluvchi organ sifatida faoliyat yuritib,
kapital bozorining rivojlanishini o'zida mavjud makroiqtisodiy vositalardan
foydalangan holda boshqarishga qodir.
Shu bilan birga, bu siyosat reaktsion emas, balki davlatning faol
harakatlariga asoslanishi kerak. Keyns investitsiyalar va kapital aylanishi
o'rtasidagi bog'liqlikni ajratib ko'rsatdi, unga ko'ra foiz stavkasi investitsiyalar
ko'lamiga mos kelishi kerak. Bunday holda, "davlatning chora-tadbirlari
muvozanatlashtiruvchi omil bo'lib, kapital aylanishining shunday o'sishini
ta'minlashga qaratilgan bo'lib, to'yinganlik nuqtasiga yaqinlashish kapitalga juda
og'ir yuk bo'lmaydigan darajada sodir bo'ladi. hozirgi avlodning turmush darajasi".
20
Keyns davlat tomonidan tartibga solinishi mumkin bo'lgan chora-tadbirlarni
ham belgilab oldi. Jumladan, kapital aylanishini tartibga solish uchun Keyns
inflyatsiyani o'rtacha darajada ushlab turish, foiz stavkalarini pasaytirish, 3%
ishsizlikni ta'minlash, harbiy mahsulotlar ishlab chiqarishni qo'llab-quvvatlashni
taklif qildi. Keyns o'z nazariyasida kapital bozorlarini tartibga solishning asosiy
vazifasi sifatida ularning rivojlanishini barqarorlashtirishni ajratib ko'rsatdi, buning
uchun barqarorlashtirish siyosatini amalga oshirish uchun davlat faol aralashadi
deb taxmin qilingan.
Shu bilan birga, keynschilik kapital bozorini davlat tomonidan tartibga
solishga yondashishni asosan iqtisodiy chora-tadbirlar bilan cheklab qo'ydi, bu
ta'limot doirasida shakllantirilgan jamg'arma va investitsiyalar nisbati qonuni va
tejamkorlik paradoksiga tayandi. Ma'muriy, qonunchilik va tartibga solish
choralariga kamroq ahamiyat berildi. Kapital bozorlarida investorlarning davlat
huquqlarini himoya qilish masalalari aslida klassik maktab qoidalariga to'g'ri keldi,
ammo ular investorlarning shaxsiy huquqlarini himoya qilish uchun qonunchilik
shartlarini yaratishga faolroq aralashuvni o'z zimmalariga oldilar.
Bundan kelib chiqqan holda, kapital bozorlariga nisbatan tartibga solish
vazifasi quyidagilardan iborat: davlatning tartibga solish ta‘siri butun kapital
bozorlarining barqaror rivojlanishini ta‘minlashga qaratilishi kerak, bu esa milliy
iqtisodiyotni barqarorlashtirish manfaatlariga mos keladi; aslida kapital
bozorlarining bevosita ishtirokchilarining jamoat manfaatlarini hurmat qilish
zaruratini e'tiborsiz qoldirib.
Kapital bozorlarini tartibga solishning zamonaviy yondashuvlari doirasida
Keyns nazariyasining ayrim qoidalari o‗z aksini topgan bo‗lsa, gipoteza ustunlik
qiladi, unga ko‗ra kapital bozorlarini davlat tomonidan tartibga solish joriy va
istiqbolli iqtisodiy manfaatlar, davlatning maqsad va vazifalari bilan belgilanadi.
va bozor mexanizmining nomukammalligi bilan emas.
Dostları ilə paylaş: |