Umumi müddəa hökm üçün böyük, xüsusi hal isə kiçik əsasdır.
Böyük əsasın həqiqiliyinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Əgər
o,
həqiqətə uyğun deyilsə, yaxud köhnəlmişsə, yaxud bəhs etdiyi
niz hadisəyə aid deyilsə, ona aid nəticə
düzgün olmayacaq və ya
mənasız, cəfəng olacaq. Məsələn,
1. Ali təhsil - uğur əldə etməyin təminatıdır.
2. Məmmədovun ali təhsili var.
M əm m ədov uğur əldə edib.
Deduktiv hökmlərin bu xüsusiyyəti hələ Qədim Yunanıstanda,
natiqlik sənətinin vətənində məlum idi. Məsələn, nəyi istəsələr sü
but edə bilən sofıstlərin söz xəzinəsindən məhşur bir nümunə:
1. İtirmədiyim hər şey mənimdir.
2. Mən buynuzlanmı itirməmişəm.
M ənim buynuzlarım var.
Bu «mühakimə» buynuzlunun sofızmi adlanır. Bu şəkildə
«sofızm» sözü biclik mənasını verir. Mənasız, cəfəng nəticə bu
rada və bir sıra digər sofızmlərdə ona görə yaranır ki,
böyük əsas
yanmhəqiqətdir, axı, bu hökm yalnız həmin insanın əvvəlcədən
malik olduğu əşyalar üçün doğrudur.
Deduktiv hökmlərlə bağlı digər geniş yayılmış səhv - eyni ter
minin böyük və kiçik əsaslarda m üxtəlif mənalarda işlədilməsidir.
Məsələn:
1. Gümüş - kimyəvi elementdir.
2. Qonşunun itinin adı - Gümüşdür.
Q onşunun iti kim yəvi elementdir.
1. İnsan kosmik fəzaya uçuşlar edir.
2. Bizim direktorumuz insandır.
D irektorum uz kosm ik fəzava uçuşlar edir.
Bəzən deduktiv mühakimələrdə
böyük əsas şübhəsiz həqiqət
kimi buraxılır. Belə ixtisar edilmiş, azaldılmış sillogizm
entim em a
adlanır. Məsələn:
2. Bu məhsulun keyfiyyət sertifikatı var.
Onu ala bilərik.
54
(1-ci əsas buraxılıb: Keyfiyyət sertifikatı olan məhsulu almaq olar).
Ümumi qanunauyğunluğa müvafiq olan xüsusi hal həqiqətə
uyğun olmadıqda nəticənin səhv olması təbiidir. Məsələn:
1. Bu il 300 bal toplayan bütün
abituriyentlər jurnalistika
fakültəsinin tələbəsi oldular.
2. Fidan 300 bal toplayıb.
Fidan jurnalistika fakültəsinin tələbəsi oldu.
Aydındır ki, əgər Fidan kimya fakültəsinə girmək üçün sənəd
veribsə, deməli Fidanın jurnalistika fakültəsinin tələbəsi olmasına
aid nəticə yalan olacaq.
- İndi
ehtim allı
hökmləri nəzərdən keçirək.
İnduktiv hökmlərdə bir hadisəyə aid faktlar sırasından
ümumiləşdirmə edilir, yəni xüsusidən
ümumiyə yönəlmiş nəticə
çıxarılır. Məsələn:
1. A firmasında mühasib əvəzçiliklə işləyir.
2. В firmasında mühasib əvəzçiliklə işləyir.
3. C firmasında mühasib əvəzçiliklə işləyir.
4. Ç firmasında mühasib əvəzçiliklə işləyir.
Bütün firm alardakı m ühasiblər əvəzçiliklə işləyir.
Aydındır ki, induksiya üzrə hökm yalnız həqiqətəbənzər, ya
xud təxmini xarakterə malikdir: tamamilə dəqiq nəticə əldə etmək
üçün şəhərin bütün firmalarını nəzərdən keçirmək lazım gələrdi.
Tam induksiya heç də həmişə mümkün olmur.
İnduksiya nəticəsində alınan nəticələrin həqiqiliyinin yüksəl
dilməsi üçün həmin hadisəyə aid mümkün qədər çox fakt nəzərdən
keçirilməlidir. Əgər çıxış
edən özünə bu zəhməti vermirsə, o, «ya
lan, yaxud tələsik çıxarılmış ümumiləşdirmə» səhvinə yol verə bilər.
Təsadüfi faktlar əsasında çıxarılmış nəticənin düzgün olmamaq
ehtimalı daha çoxdur. Yeri gəlmişkən, dinləyicilər bir çox hallarda
heç o nəticəyə gəlməyə imkan verməzlər; onların arasından kimsə
etiraz edə bilər: «Amma mən bilirəm ki...» ( və əsaslandırılmamış
hökmün əleyhinə dəlillər gətirər).
Əgər nəticə çıxarmaq üçün əldə çox sayda fakt yoxdursa, o
zaman cəmi iki analoji hadisəni müqayisə edərək nəticə çıxarıl
ması mümkündür.
Dostları ilə paylaş: